طراحی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی
الموضوعات : Educational managementسحر بختیاری 1 , نجمه وکیلی 2 , مهشید ایزدی 3 , مهدی دوایی 4
1 - گروه علوم تربیتی،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی،ایران
2 - گروه علوم تربیتی،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی،ایران
3 - گروه علوم تربیتی،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی،ایران
4 - گروه علوم تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی،ایران
الکلمات المفتاحية: الگو, تربیت شهروندی, اسناد بالادستی, روش کیفی,
ملخص المقالة :
هدف پژوهش حاضر، طراحی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی است و این پژوهش از نظر هدف بنیادی - کاربردی و از نظر نوع کیفی است. داده‌های موردنیاز به روش اسنادی و با رعایت اصل اشباع‌شدگی از میان پنج سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، برنامه ششم توسعه، منشور حقوق شهروندی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و برنامه درسی ملی گردآوری‌شده‌اند. تربیت شهروندی در جامعه بشری بخصوص کشور عزیزمان ایران به آن شکلی که نیاز است توجهی به آن نشده ویکی از موارد لازم و ضروری در جهت رشد و پیشرفت جامعه تربیت شهروندی است. پس برای تدوین الگوی تربیت شهروندی، اسناد مورد تأیید کشور بالاخص 5 سند مورداستفاده در این پژوهش بسیار مناسب است. روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، کدگذاری از روش تحلیل مضمون و طی شش گام به روش براون کلارک انجام شد. در بخش یافته‌ها مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی، بامطالعه و تحلیل اسناد و مدارک علمی موجود استخراج شدند. الگوی تربیت شهروندی شامل چهار مؤلفه اصلی (بعد اجتماعی - بعد فرهنگی - بعد سیاسی و بعد اقتصادی) و 19 زیر مؤلفه (احترام به قانون و لزوم رعایت آن، بالابردن امکان انجام کارهای گروهی و مشارکتی، ارزش‌های اجتماعی مرتبط بااخلاق و...) که در پژوهش فوق به طور کامل لیست شد الگوی تدوین شده مناسب به جهت ارائه آن به مراکز آموزشی، مدارس و به‌ویژه معلمان است.
آشتیانی، ملیحه؛ فتحی و اجارگاه، کورش. (1385). لحاظ‌کردن ارزش‌های شهروندی در برنامه درسی برای تدریس در دوره دبستان، فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شماره 17، 92-67
آقازاده، احمد. (1385). اصول و قواعد حاکم بر تربیت شهروندی و بررسی سیر تحولات ویژگی های این گونه آموزش ها در کشور ژاپن، فصلنامه های نوآوریهای آموزشی، شماره 17. سال پنجم، صص 66-45
بیات، خلیل‌الله. (1396). سیر پیدایش، تحول و تدوین حقوق شهروندی در دوره مشروطیت.پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید بهشتی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی
پرنده،رضوان.(1402).مهارتهای تربیت شهروندی،تهران:مهد دانش
علی‌خانی فرا دنبه، معصومه. (1401). کتاب "تعلیم و تربیت شهروندی"،مشهد : جالیز،ص101
قائدی، یحیی. (1395). تربیت شهروند آینده. فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شماره 17، سال پنجم، 183- 211
قیاسی، لاله (1397).کتاب مدیریت تربیت شهروندی براساس آموزه های دینی،تهران :آریا دانش
کریمی، امیر، رحمتی، رباب . (1401).فراتحلیل مطالعات تربیت شهروندی در آموزش و پرورش ایران.فصلنامه پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی ،دوره 4،شماره 2،صص159-29
کشاورز، يوسف، امين بيدختي، علی‌اکبر، محمدی‌فر، محمدعلي. (1397). بررسي ميزان توجه به مؤلفه‌هاي شهروندي جهاني در آموزش‌وپرورش ايران (مطالعة موردي اسناد بالادستي نظام آموزش‌وپرورش)، نوآوري‌هاي آموزشي، 17(68)، 91-106
موچشی، لطف اله ساعد، سلیمی، جمال، عزیزی، نعمت اله. (1398). مطالعه مفهوم و ابعاد شهروندی دانشگاهی در نظام آموزش عالی ایران دلالت‌هایی در برنامه‌ریزی آموزشی، دوفصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، 8(16)، 1-20
Banks, j .A . (2018). Diversity, group identity. And citizenship education in a global age. Educational researcher, vol.37, no.3, pp.129-139. available at: www.er.aera.net
Blyth.W.A.L(2017).Development,Expreince and curriculum in primary Education.London Journal of Routledge,190. Collado, M.C and Atxurra, R.L. (2016). Democratic citizenship in textbooks in Spanish primary curriculum. Curriculum studies, vol.38, no.2, pp 205-228
Keating, A., Ortloff, D. H., & Philippou, S. (2009). Citizenship education curricula: the changes and challenges presented by global and European integration. Journal of Curriculum Studies, 41(2), 145-158
Keser, F., Akar, H., & Yildirim, A. (2011). The role of extracurricular activities in active citizenship education. Journal of curriculum studies, 43(6), 809-837
Unesco (2018). Educational innovation and information, International bureau of education. CH-1211.Geneva, pp 1-7 Nanggala, A. (2020). Citizenship Education as a Democracy Learning for Students in Higher Education. IJECA International J. Educ. Curric. Appl., vol. 3, no. 1, pp. 69–80
طراحی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی
سحر بختیاری1، نجمه وکیلی2، مهشید ایزدی3، مهدی دوایی4
تاریخ دریافت: 11/05/1403 تاریخ پذیرش: 13/07/1403
چکیده:
هدف پژوهش حاضر، طراحی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی است و این پژوهش از نظر هدف بنیادی - کاربردی و از نظر نوع کیفی است. داده‌های موردنیاز به روش اسنادی و با رعایت اصل اشباع‌شدگی از میان پنج سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، برنامه ششم توسعه، منشور حقوق شهروندی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و برنامه درسی ملی گردآوری‌شده‌اند. تربیت شهروندی در جامعه بشری بخصوص کشور عزیزمان ایران به آن شکلی که نیاز است توجهی به آن نشده ویکی از موارد لازم و ضروری در جهت رشد و پیشرفت جامعه تربیت شهروندی است. پس برای تدوین الگوی تربیت شهروندی، اسناد مورد تأیید کشور بالاخص 5 سند مورداستفاده در این پژوهش بسیار مناسب است. روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، کدگذاری از روش تحلیل مضمون و طی شش گام به روش براون کلارک انجام شد. در بخش یافته‌ها مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی، بامطالعه و تحلیل اسناد و مدارک علمی موجود استخراج شدند. الگوی تربیت شهروندی شامل چهار مؤلفه اصلی (بعد اجتماعی - بعد فرهنگی - بعد سیاسی و بعد اقتصادی) و 19 زیر مؤلفه (احترام به قانون و لزوم رعایت آن، بالابردن امکان انجام کارهای گروهی و مشارکتی، ارزش‌های اجتماعی مرتبط بااخلاق و...) که در پژوهش فوق به طور کامل لیست شد الگوی تدوین شده مناسب به جهت ارائه آن به مراکز آموزشی، مدارس و به‌ویژه معلمان است.
کلیدواژه‌ها: الگو، تربیت شهروندی، اسناد بالادستی، روش کیفی
Designing a citizenship training model based on upstream documents
Abstract:
The purpose of the current research is to design a model of citizenship education based on upstream documents, and this research is fundamental-applicative in terms of purpose and qualitative in terms of type. The required data have been collected by documentary method and in compliance with the principle of saturation from among the five documents of the fundamental transformation of education, the sixth development plan, the charter of citizenship rights, the Iranian Islamic model of progress and the national curriculum. Citizenship education in the human society, especially our dear country Iran, has not been paid attention to as it needs to be. So, for developing the model of citizenship training, the documents approved by the country, especially the 5 documents used in this research, are very suitable. The method of data analysis, coding was done by thematic analysis method and in six steps by the Brown-Clark method. In the findings section, the components and sub-components of citizenship training were extracted based on the upstream documents, by studying and analyzing the available scientific documents. The citizenship education model includes four main components (social dimension - cultural dimension - political dimension and economic dimension) and 19 sub-components (respect for the law and the need to comply with it, increasing the possibility of doing group and collaborative work, social values related to ethics, etc.) which was completely listed in the above research, the prepared model is suitable for presenting it to educational centers, schools and especially teachers.
Keywords: Model of citizenship education, upstream documents, qualitative method
مقدمه
شهروندی دارای مبانی متفاوتی است که فعالیت‌ها و مسائل تربیتی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. شهروندی با اصطلاحات دیگری مانند تربیت سیاسی، تربیت مدنی، تربیت ملی‌گرایانه و تربیت اجتماعی همراه است. شیوه‌ای از تعلیم‌وتربیت که از آن به تربیت شهروندی یاد میشود، پژوهش‌های انجام شده در بسیاری از کشورها بیانگر این است که تدوین تربیت شهروندی را در رأس اقدامات خود قرار دهند. تربیت شهروندی در حقیقت افراد را برای زندگی در جامعه آماده میکند و همچنین دستیابی به بالابردن سطح علمی و آگاهی مسائل سیاسی، پایبندی به کشور و به ملت، اعتقاد به ارزش‌های دینی داشتن در جامعه مانند عدالت، برابری حقوق، عشق و علاقه و... است (معصومه علی‌خانی فرا دنبه،1401) نظام آموزشی حاکم بر جامعه باید برنامه‌های خود را طوری طراحی کند که افراد را در مسیری قرار دهد که علاوه بر رشد فردی، رشد جامعه را نیز به دنبال داشته باشد؛ بنابراین بخش قابل‌توجهی از زمینه‌های رشد فردی و اجتماعی انسان‌ها از کودکی و توسط نظام آموزشی ایجاد میشود (رضوان پرنده،1402). به جهت رسیدن به یک الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی باتوجه‌به نیاز جامعه، می‌بایست ابتدا، مؤلفه‌های تربیت شهروندی را از اسناد بالادستی استخراج کرده و همچنین آنها را مورد توصیف و بررسی قرارداد تا بتوان الگوی مدنظر بر اساس اسناد بالادستی را به روش تحلیل مضمون طراحی کرده و از دیگر سو، بتوان با طراحی این الگو، شهروند مدنظر در اسناد بالادستی را نیز تعریف نمود، تا به‌وسیله تربیت شهروندان، بتوان او را به جایگاه والایش در جهان رساند. این اسناد شامل موارد ذیل است: 1- سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش 2- برنامه ششم توسعه 3- منشور حقوق شهروندی 4- الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت 5- برنامه درسی ملی.
طرح مسئله
مهم‌ترین دغدغه عصر حاضر مسئله‌آموزش شهروندانی مؤثر و فعال در عرصه‌های مختلف زندگی است و باتوجه‌به این که مفهوم و ماهیت شهروندی دارای ابعاد متفاوت (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، مدنی و فرهنگی) است، نهادها و مؤسسات متعدد هر یک به‌نوعی در تلاش‌اند تا در تربیت شهروند موردنیاز خود، به ایفای نقش بپردازند. شهروندی یک فرایند مربوط به تمام عمر است و به همین جهت، همة افراد در تمام طول زندگی خود نیازمند آموزش‌های متناسب با شهروندی در مراحل گوناگون زندگی هستند (آشتیانی و فتحی واجارگاه، 1385).
آموزش شهروندی، فرایند یادگیری است که نه‌تنها به آنچه دانش‌آموزان می‌آموزند؛ بلکه همچنین نحوه یادگیری آنها در مورد خود و دیگران، مربوط میشود (یونسکو، 2018)5.تا همین اواخر ، آموزش شهروندی بر ارتقا. وظایف مدنی تأکید داشت (به عنوان مثال رأی دادن ، درک و پیروی از قوانین) و مسئولیت‌ها (کیسر و همکاران، 2011)6 با این حال ، تحولات رخ داده در جهان چالشهای اساسی "مفهوم سنتی آموزش شهروندی" است(کیتینگ و همکاران، 2009)7.
در بهینه‌سازی نقش آموزش شهروندی در شکل‌گیری رفتار دموکراتیک دانش‌آموزان، باید به طور فعال درگیر شوند، باید حساسیت اجتماعی داشته باشند تا بتوانند در حل مشکلاتی که در جامعه پیرامونی رخ می‌دهد، نقش مؤثری داشته باشند. آموزش شهروندی به‌عنوان علمی که تمرکز آن بر تلاش برای شکل‌گیری هوشمندانه و خوب شهروندان، در تمام مقاطع تحصیلی است که پس از چندین بار سیاست آموزش‌وپرورش اعمال شده تغییر کرده است، ولی موقعیت آموزش شهروندی به‌هیچ‌وجه تغییر نکرده است (ننگگالا، 2020). 8
بلایث (2017) آموزش شهروندی را به مقوله‌های 1- آموزش درباره شهروندی، 2- آموزش از طریق شهروندی، 3- آموزش برای شهروندی تقسیم کرده است و بیان میکند که بررسی تفاوت بین اشکال آموزش شهروندی میتواند در تدوین و اجرای برنامه‌های آموزش شهروندی مفید باشد.
طبق نظر قائدی (1395)، شهروند آینده، باید دارای خصایص جهانی، دموکراتیک و فناوری باشد. به نظر امیل دورکیم آموزش شهروندی از بعد تربیتی « از طریق اکتساب دانش، مهارت‌ها و ارزش‌های منتقل شده از نسل‌های بزرگسال به نسل‌های نرسیده و ناپخته برای زندگی اجتماعی تلقی میکند و بر این باور است که مجموعه خصلت‌های آموزشی که برای تربیت شهروندان در جوامع مختلف اولاً در دوره‌های مختلف از نظر روش و محتوا متفاوت است. ثانیاً اینگونه تربیت با توجه به ساختار اقتصادی، فرهنگی، و اجتماعی هر جامعه صورت می‌پذیرد و برنامه ریزی آن باید بدست نوابغ و صاحبنظران در عرصه سیاست، فرهنگ،و اقتصاد صورت پذیرد. ثالثاً این آموزش شهروندی را در درسهای ملموس و عینی مدرسه باید به گونه ای گنجاند که فرد شهروند پس از آن آموزش‌ها بتواند با الزامات و نیازهای زندگی در جهان فردا همسازی داشته باشد و اهم این توانایی‌ها را چنین رده بندی میکند (آقازاده،1385: 49).
با کاوش در ادبیات موضوع و پیشینه پژوهشی مرتبط با این موضوع متوجه می‌شویم که تحقیقات بسیار کمی در این زمینه و در داخل کشور انجام پذیرفته است. همچنین آنچه که در این زمینه وجود دارد، تحقیقاتی است که در ارتباط با بررسی مؤلفه‌های شهروند جهانی و ابعاد شهروندی در دانشگاه انجام شده است. در این میان می‌توان به موارد زیر اشاره داشت. کشاورز، امين بيدختي و محمدی‌فر، (1397) به بررسي ميزان توجه به مؤلفه‌هاي شهروندي جهاني در آموزش‌وپرورش ايران، کریمی، رحمتی (1401)به مطالعات تربیت شهروندی در آموزش‌وپرورش ایران، موچشی، سلیمی، عزیزی، (1398) به مطالعه مفهوم و ابعاد شهروندی دانشگاهی در نظام آموزش عالی ایران دلالت‌هایی در برنامه‌ریزی آموزشی پرداختند.
در مجموع به نظر میرسد، امروزه تربیت شهروندی درایران از یک سو با چالشهای جهانی و از سوی دیگر با چالشهای درونی خود نظام آموزش‌وپرورش، اسناد بالادستی مواجه است. هم‌زمان با این چالشهای نظری، تربیت شهروندی در دهههای اخیر تحولات قابل‌توجهی را نیز پشت سر گذاشته است. این موارد، توجه مسئولان، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان را روی این نکته متمرکز کرده است که برای غلبه بر مسائل یادشده که روزبه‌روز هم بر دامنه و وسعت آنها افزوده میشود؛ تغییرات و اصلاحات باید در ساختار، هدف‌ها، برنامه‌ها و روش‌های تربیت شهروندی صورت پذیرد. بدون تردید لازمه این تحول شناخت مبانی نظری و مفاهیم بنیادی و شکل‌دهندة سیستم تربیتی کشور است؛ لذا پژوهش حاضر با درك این اولویت‌های نظری و چالشهای عملی، صورت‌بندی‌شده است. بنا بر آنچه گفته شد اگر ما بخواهیم رویکرد رسمی کشور را در زمینه‌ای خاص فهم کنیم، یکی از راهکارهای موجود، فهم و شناخت مفاهیم بیان شده در اسناد تصویب شده است. به همین ترتیب یکی از سازوکارهای شناخت تربیت شهروندی، شناخت محتوای ارائه شده در اسناد بالادستی است. آنچه که به پژوهش حاضر مربوط است، فهم رویکرد رسمی در ایران به مسئله تربیت شهروندی بود. حال باتوجه‌به آنچه گفته شد و با عنایت به اهمیت مسئله تربیت شهروندی، سؤال اساسی این است که در واقع الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی، چگونه است؟
هدف پژوهش
طراحی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی
ادبیات پژوهش
برخی افراد شهروند را از بعد اجتماعی بیان می‌کنند: «شهروند در جامعه در همه ابعاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی فعالیت دارد و در تصمیم‌گیری و شکل‌دهی آن تصمیمات به طور کامل در سایه تعامل داوطلبانه و تلاش هم‌زمان سعادت دنیوی و اخروی را دریافت میکند» (بیات، 1396). شهروند و شهروندی بسیار وابسته به جامعه است و هر فرهنگی مختص شهروندان خاص خودش است. شهروند فردی است که در یک جامعه زندگی می کند و حقوق و مزایایی را دارا می باشد و می بایست به جامعه ای که در آن زندگی می کند وفادار باشد (بنکس9، 2018).
تربیت در زمینه‌های مختلف کاربردهای متفاوتی داشته، یکی از این زمینه‌ها بالاخص در مجامع بین‌المللی دررابطه‌با مباحث تعلیم‌وتربیت و دامنه مباحث و پژوهش‌ها که در آن با سرعت بسیار بالایی گسترش‌یافته است، مفهوم تربیت شهروندی است. تربیت شهروندی مجموعه‌ای است از فرایندها که باواسطه و یا بی‌واسطه، افراد جامعه پرورش می‌دهد و هدف این نوع تربیت این است که روحیه مردم‌سالاری را حفظ نماید (لاله قیاسی، 1397).
همچنین تربیت شهروندی مجموعه‌ای است از فعالیت‌های آموزشی که به‌صورت رسمی و غیررسمی، شهروندان را برای زندگی در جامعه سیاسی آماده کند، شهروندان، آموزش موضوعات را در درس‌هایی که در مدارس و دانشگاه‌ها تدریس می‌شوند می‌آموزند و برای آموزش‌های اخلاقی و بالابردن علاقه به مشارکت‌های گروهی که شهروند را برای زندگی در جامعه آماده میکند تحت عنوان موارد میان رشته است که در همه دروس آموزشی اولویت خاصی قائل است. (قائدی، 1395). تعریف دیگری از تربیت شهروندی: تربیت شهروندی را به‌عنوان دانش و ابزار می‌توان در نظر گرفت که به‌منظور مشارکت‌های گروهی در زندگی و پذیرفتن مسئولیت‌های خود طراحی شوند (کولادو و آخورا10، 2016).
آنچه که از موارد مطرح شده می‌توان دریافت این است که تربیت شهروندان در هر جامعه‌ای از فرهنگ، سیاست، اجتماع و اقتصاد آن جامعه شکل می‌گیرد و همچنین تربیت شهروندان برای افرادی می‌بایستی باشد که نقش محافظ را داشته و تسلیم به سرنوشت تعیین شده نباشند (آقازاده، 1395).
روش پژوهش
باتوجه‌به اینکه هدف این پژوهش طراحی الگوی تربیتی آموزش شهروندی بر اساس اسناد بالادستی است، از نوع پژوهش‌های کیفی بوده و داده‌های موردنیاز به روش اسنادی با رعایت اصل اشباع‌شدگی از میان پنج سند بالادستی گردآوری‌شده‌اند؛ بنابراین جامعه آماري و نمونه‌گیری پژوهش، شناسايي مؤلفه‌هاي تدوین الگوی تربیتی آموزش شهروندی بر اساس اسناد بالادستی، از پنج سند بالادستی شامل سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، سند برنامه درسی ملی، منشور حقوق شهروندی، برنامه ششم توسعه، سند الگوی اسلامی– ایرانی پیشرفت است. در نهایت داده‌های جمع‌آوری‌شده با رویکرد تحلیل محتوا و به روش تحلیل مضمون مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته‌اند. به‌طوری‌که تجزیه‌وتحلیل و ترکیب‌یافته‌های كيفي، به روش تحلیل مضمون و در طی شش گام به روش براون و کلارک (۲۰۰۶)، اجرا شد. البته، این مراحل تحلیل یک فرایند خطی نبوده و بیشتر حالت بازگشتی دارد که مستلزم حرکت‌هایی روبه‌عقب و جلو در سرتاسر مراحل تحلیل بود. این گام‌ها عبارت‌اند از آشنایی با داده‌ها و ایجاد کدهای اولیه، جستجوی مضامین، بازبینی مضامین، نامگذاری مضامین، و تدوین گزارش. از فرایند تحلیل مضمون به‌منظور تجزیه‌وتحلیل و سپس ترکیب‌یافته‌های كيفي استفاده شد، ابتدا مؤلفه‌هاي تدوین الگوی تربیتی آموزش شهروندی بر اساس اسناد بالادستی در قالب كدها دسته‌بندی شدند. اين كار به‌صورت مقایسه‌ای صورت گرفت. در هر مرحله مؤلفه جديد با كدهاي قبلي مقايسه و در صورت تعلق به يكي از كدها در آن بخش دسته‌بندی شد. طي انجام اين فعاليت در صورت لزوم، كدها قبلي نيز اصلاح شد. براي مثال برخي كدها حذف و يا ادغام و يا كدهاي جديدي تعريف شدند. سپس با انجام همين روند در خصوص كدها مفاهيم و به دنبال آن مؤلفه‌ها از روي مفاهيم تعريف شدند. جهت اعتبارسنجی مراحل فوق از روش هفت‌مرحله‌ای سندلوسكي و با روسو (2007) كه شامل مراحل زير است استفاده شد:
• تنظيم سؤال پژوهش
• بررسي متون به‌صورت نظام‌مند
• پنج سند بالادستی منتخب
• تجزیه‌وتحلیل يافته‌هاي كيفي
• كنترل كيفيت
• یافته‌ها
از نظر سندلوسكي و با روسو، پژوهشگر می‌بایست به فكر افزایش اعتبار پژوهش تركيبي خودش باشد. سندلوسكي و با روسو دررابطه‌با پژوهش‌هاي تركيبي چهار نوع اعتبار را مطرح می‌کنند: اعتبار توصيفي، اعتبار تفسيري، اعتبار نظري و اعتبار عملي.
یافته‌های پژوهش
طراحی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی، رويكردي كيفي و روش پژوهش از نظر نحوه گردآوري داده‌ها، روش تحلیل مضمون است، يعني براي پاسخ به سؤال‌های پژوهش (شناسايي مؤلفه‌ها و دسته‌بندی آنها) آن‌چنان كه در روش تحلیل مضمون معمول است با مرور اسناد بالادستی، كار شناسايي مؤلفه‌ها و اجزاي تدوین الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی و سپس دسته‌بندی آنها انجام شد. کدگذاری به معنای برجسته‌کردن بخش‌هایی از متون است که محتوای کل را بیان می‌دارد، پس به روش کدگذاری براون و کلارک (۲۰۰۶) تحلیل مضمون، در طی شش گام اجرا شد. البته، این مراحل تحلیل یک فرایند خطی نبوده و بیشتر حالت بازگشتی دارد که مستلزم حرکت‌هایی روبه‌عقب و جلو در سرتاسر مراحل تحلیل است. این گام‌ها عبارت‌اند از آشنایی با داده‌ها و ایجاد کدهای اولیه، جستجوی مضامین، بازبینی مضامین، نامگذاری مضامین، و تدوین گزارش. در مرحله نخست پس از بررسی 5 سند بالادستی (سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، سند برنامه درسی ملی، منشور حقوق شهروندی، برنامه ششم توسعه و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت)، با کدگذاری سطر به سطر داده‌ها،31 کد اولیه مطابق جدول ذیل دریافت شد:
جدول (1) کدگذاری اولیه داده ها
ردیف | کدگذاری اولیه | فراوانی | منبع |
|---|---|---|---|
1 | امنیت اجتماعی | 1 | برنامه ششم توسعه |
2 | آموزش حفاظت از محیط‌زیست | 2 | برنامه ششم توسعه - منشور حقوق شهروندی |
3 | حفاظت از محیط‌زیست | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
4 | توجه به عنصر تربیتی اخلاق | 1 | سند برنامه درسی ملی |
5 | انجام کارهای مشارکتی | 1 | الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت |
6 | امنیت اجتماعی جامعه | 1 | الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت |
7 | همدلی | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
8 | احساس همدردی | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
9 | تأکید بر انجام کارگروهی | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
10 | افزایش مشارکت‌های گروهی | 1 | برنامه ششم توسعه |
11 | مبلغان مذهبی باتجربه | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
12 | ارزش‌های انسانی و اخلاقی در جامعه | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
13 | نخبگان علمی به‌عنوان الگوهای اخلاقی کشور | 1 | الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت |
14 | مدیریت مصرف منابع انرژی کشور | 1 | منشور حقوق شهروندی |
15 | کاهش مصرف منابع انرژی | 1 | الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت |
16 | مدیریت مصرف انرژی | 1 | برنامه ششم توسعه |
17 | رعایت حقوق | 1 | سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
18 | پایبندی به حقوق بشر | 1 | برنامه ششم توسعه |
19 | رعایت حقوق شهروندی | 6 | منشور حقوق شهروندی |
20 | تعهدات متقابل دولت و شهروندان | 1 | منشور حقوق شهروندی |
21 | اهمیت حیاتی وجود طرز تفکر و رویه‌های متنوع در سیاست | 1 | منشور حقوق شهروندی |
22 | خرید باتوجه‌به بودجه مالی | 1 | منشور حقوق شهروندی |
23 | معیارهای خرید مناسب | 1 | الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت |
24 | پرورش روحیه خدمت‌رسانی به مردم | 2 | برنامه ششم توسعه - سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
25 | الگوی درست مصرف | 3 | برنامه ششم توسعه |
26 | احترام به قانون | 1 | برنامه درسی ملی |
27 | رعایت قانون | 1 | منشور حقوق شهروندی |
28 | قانون‌مداری | 2 | الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت - سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش |
29 | فعالیت‌های فرهنگی | 1 | برنامه درسی ملی |
30 | رشد و ارتقای فرهنگ جامعه | 2 | منشور حقوق شهروندی |
31 | تکنولوژی جدید مبادلات اقتصادی | 1 | منشور حقوق شهروندی |
کدهای مشابه حذف شدند. طي انجام اين فعاليت در صورت لزوم، كدها قبلي نيز اصلاح شد. براي مثال برخي كدها حذف و يا ادغام و يا كدهاي جديدي تعريف شدند. درنهایت 19 کد اولیه باقی ماند. کد 14 حذف گردید. کدهای 15 و 16 ادغام شدند و خروجی کد S35 شد. کدهای 11 و 15 ادغام شدند و خروجی کد S23 شد. کدهای 12 و 4 ادغام شدند و خروجی کد S13 شد. کدهای 5 و 10 و 9 ادغام شدند و خروجی کد S12 شد. کد 2، کد S14 شد. کد 7 حذف گردید. کد 1، کد S41 شد. کدهای 8 و 9 ادغام شدند و خروجی کد S16 شد. کد 3، کد S22 شد. کدهای 17 و 19 ادغام شدند و خروجی کد S21 شد.
کد 18 ،کد S43 شد - کد20،کد S44 شد- کد21،کدS42 شد-کد 23،کدS33 شد-کد22 ،کدS32 شد-کد 24،کدS15 شد-کد25 ،کدS31 شد-کدهای 26و27و28 ادغام شدند و خروجی کد S11 شد.کد 29 و30 ادغام شدند وخروجی کد S24 شد.کد 31 ،کدS34 شد.سپس کدهای اولیه مجدداً از یکسو با یکدیگر و از سوی دیگر با داده ها مقایسه شدند که نتیجه این مرحله رسیدن به مضامین زیر خواهد بود: بعد اجتماعی تربیت شهروندی- بعدفرهنگی تربیت شهروندی- بعداقتصادی تربیت شهروندی- بعد سیاسی تربیت شهروندی
بنابراین، مؤلفه‌های استخراج شده، در مجموع 4 مولفه و 19 زیرمولفه استفاده است که در جدول 4-3 آمده است. مولفه های S11 تا S44 ،برچسب گذاری شده و در حقیقت تعریف و نامگذاری مضامین یا مولفه‌ها انجام شد)مواردC1 تا (C4 .
جدول (2) مولفه ها و زیر مولفه های نهائي طراحی الگوی تربیت شهروندی براساس اسناد بالادستی
نماد | مؤلفه | زیرمؤلفه | نماد |
C1 |
بعد اجتماعی تربیت شهروندی | احترام به قانون و لزوم رعایت آن | S11 |
بالابردن امکان انجام کارهای گروهی و مشارکتی | S12 | ||
ارزش‌های اجتماعی مرتبط بااخلاق | S13 | ||
آموزش حفاظت از محیط‌زیست | S14 | ||
پرورش روحیه خدمت به مردم | S15 | ||
احساس همدلی و همدردی | S16 | ||
C2 |
بعد فرهنگی تربیت شهروندی | رعایت حقوق دیگران | S21 |
حفظ و نگهداری محیط‌زیست | S22 | ||
شناسایی الگوهای اخلاقی شخصیت‌های برجسته علمی ـ مذهبی | S23 | ||
رشد و پرورش فعالیت‌های فرهنگی در جامعه | S24 | ||
C3 |
بعد اقتصادی تربیت شهروندی | الگوی درست مصرف | S31 |
اولویت‌بندی خریدهای مهم باتوجه‌به بودجه مالی | S32 | ||
معیارهای خرید مناسب | S33 | ||
تکنولوژی‌های جدید مبادلات اقتصادی | S34 | ||
صرفه‌جویی در منابع انرژی | S35 | ||
C4 |
بعد سیاسی تربیت شهروندی | امنیت اجتماعی | S41 |
اهمیت حیاتی به تفکر و رویه‌های متنوعی که در سیاست | S42 | ||
پایبندی به حقوق بشر | S43 | ||
تعهدات متقابل دولت و شهروندان | S44 |
در نهایت جهت اعتبارسنجی از روش هفت‌مرحله‌ای سندلوسكي و با روسو (2007) كه شامل مراحل زير است استفاده شد:
· تنظيم سؤال پژوهش
· بررسي متون به‌صورت نظام‌مند
· پنج سند بالادستی منتخب
· تجزیه‌وتحلیل و ترکیب‌یافته‌های كيفي
· كنترل كيفيت
· ارائه يافته‌ها
سندلوسكي و با روسو براي بهبود اعتبار در مطالعات تركيبي پژوهش‌هاي كيفي و مطابق با چهار نوع اعتبار، اعتبار توصيفي، اعتبار تفسيري، اعتبار نظري و اعتبار عملي براي پژوهش‌هاي تركيبي، رويه‌هايي مطابق با آنچه در جدول 3 ذکر شده است ارائه می‌کنند.
جدول (3)رويه‌هاي بهبود اعتبار در مطالعات تركيبي پژوهش‌هاي كيفي
نوع اعتبار |
| |||
عملي | نظري | تفسيري | توصيفي | نوع رويه |
|
|
| * | استفاده از تمام اسناد |
|
| * | * | با پژوهشگرانی که محتوا را در ابتدا مطالعه کرده‌اند در صورت نیاز ارتباط برقرار کنیم |
|
|
| * | بررسی کامل تمام اسناد |
| * |
|
| از متخصصان تركيب پژوهش‌ها درخواست مشاوره داده شود |
|
| * | * | هر گزارش به کمک حداقل دو پژوهشگر ارزیابی شود |
| * | * | * | تيم پژوهش به جهت بررسی یافته‌ها و مذاكره براي دستيابي به‌اتفاق نظر در خصوص مواردی که اختلاف‌نظر وجود دارد جلسه تشکیل دهد |
* | * | * | * | مستندسازي تمام نتايج |
فلذا مي‌توان بيان كرد كه تدوین الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی كه با استفاده از يافته‌هاي روش تحلیل مضمون ارائه شده است از هر چهار نوع اعتبار مطرح شده در قسمت قبل نيز برخوردار است.
در این پژوهش براي مشخص‌کردن وزن مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های مدل از روش (AHP) استفاده شده است. الگوي سلسله‌مراتبي مدل با استفاده از تکنيک (AHP) در شکل زیر ترسيم شده است.
شکل (1) الگوي سلسله‌مراتبي مدل پژوهش
شکل (2) الگوی تربیت شهروندی براساس اسناد بالادستی
بحث و نتیجه‌گیری
تربیت شهروندی در جامعه بشری بخصوص کشور عزیزمان ایران به آن شکلی که نیاز است توجهی به آن نشده ویکی از موارد لازم و ضروری در جهت رشد و پیشرفت جامعه است، چراکه در درجه اول افرادی که به آن نیاز دارند، کودکان و دانش‌آموزان ما هستند که در مدارس رشدیافته و تربیت می‌شوند و جامعه را در حقیقت آنها می‌سازند؛ بنابراین بهتر است از اسناد رسمی کشور برای تدوین الگوی تربیت شهروندی استفاده کرد. پس اسناد مورد تأیید کشور بالاخص 5 سند مورد استفاده در این پژوهش بسیار مناسب است الگوی تدوین شده مناسب به جهت ارائه آن به مراکز آموزشی ،مدارس و بویژه معلمان می‌باشد.
پیشنهادهای کاربردی
به‌منظور روشن‌شدن و تشخیص بهتر اجرای تربیت شهروندی در ایران، در ابتدا تحلیل دقیق‌تر مشکلات اجرای تربیت شهروندی از دو نظر درون نهادی و برون نهادی به طور خلاصه مورد بررسی قرار گرفت.
· وضعیت درون نهادي
پژوهش‌های دانشگاهی
یکی از موارد ضعف دانشگاه‌ها که نقشی منفی در زمینه تربیت شهروندي ایفا می‌نماید ضعف پژوهش‌ها در این حوزه است؛ به‌طوری‌که تعداد پژوهش‌های انجام شده مطابق پورتال‌های اطلاع‌رسانی رسمی کشور که لیست کتاب و پایان‌نامه‌های انجام شده در سطوح مختلف را نشان می‌دهند، کیفیت این آثار نیازهای تربیت شهروندي در نظام آموزش‌وپرورش رسمی ایران پاسخ‌گوی نمی‌باشد.
سیاست آموزشی
در این زمینه باتوجه‌به بررسی‌هاي انجام شده و تحلیل در اسناد مختلف در منابع وزارت آموزش‌وپرورش مسئله تربیت شهروندي موردتوجه زیادی قرار نگرفته است به‌طوری‌که:
در اولویت نبودن تربیت شهروندي رانشان می‌دهد مشاهده اولویت‌های آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش، نشانگر این واقعیت است که نه‌تنها امر تربیت شهروندي در اولویت‌های نیست، بلکه مورد فراموشی قرار گرفته است.
اسناد بالادستی وزارت آموزش‌وپرورش همچون سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی، نقشه جامع علمی کشور است آموزش‌وپرورش که نقش مهمی در نهاد آموزش‌وپرورش رادارند، این اسناد، تربیت شهروندي را موردتوجه قرار داده‌اند، اما به‌صورت ضمنی و قالب در مفاهیمی، همچون تربیت اجتماعی و سیاسی بیان شده است که در آن انتظارات سیاسی و اجتماعی از متربی بیان شده و بعلاوه سیماي انسان ایدئال در جامعه سیاسی و اجتماعی موردنظر بیان داشته میشود. اتخاذ چنین رویکرد کلی و عام نگرانه اي به موضوع تربیت شهروندی و عدم توجه به این مسئله مهم در حیات بشري به‌صورت خاص و موردي نظام تربیت رسمی را با مشکل مواجه خواهد کرد.
· وضعیت برون نهادي
ویژگی‌هایی که در عرصه فرهنگ وجود داشته، به طور مستقیم و غیرمستقیم نهاد تعلیم رسمی را متأثر نموده و زمینه سلبی را جهت تحقق تربیت شهروندي به وجود می‌آورد.
رابطه‌های انسانی فاقد اخلاق و فضیلت
این مسئله خود منجر به آسیب‌های انسانی بسیاری و همچنین خسارت‌های جبران‌ناپذیری در حوزه تربیت شهروندی می‌گردد و جامعه را به انحطاط کشانده و در حقیقت حتی ممکن است مانع اجرای تربیت شهروندی گردد. ویژگی‌های چون خودمحوری، تحقیر و طرد، بی‌احترامی، چاپلوسی دروغ و..... اشاره داشت که روابط انسانی را در بر می‌گیرد.
ناتوانی در امنیت جامعه
این موضوع مسبب مشکلات بسیاری در جامعه است و در حقیقت در چنین حالتی روستای قومی و قبیله‌ای و عشایری جای قانون را می‌گیرند و نظام آموزش‌وپرورش را کم‌اثر کرده و شهروندانی ناتوان و بی‌اراده و عدم مسئولیت‌پذیر را پرورش خواهند داد.
ü حال پیشنهادمی شود وزارت آموزش‌وپرورش با همکاری متخصصین و خبرگان، نسبت به طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی جهت پیاده‌سازی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی و چارچوب مفهومی اقدام نماید و پیشنهاد میشود این موضوع به‌خصوص در مفاهیم دروسی که مستقیماً در تربیت شهروندان مؤثر است؛ مانند انسان‌شناسی موردتوجه قرار گیرد، زیرا با کمک انسان‌شناسی می‌توان قدرت میان انسان‌ها در میان قومیت‌ها فرهنگ‌های مختلف مربوط به آنها را بررسی کرد و نقاط ضعف آنها را شناسایی نمود وبا امکانات جامعه در جهت رفع آسیب‌ها اقدام کرد پس بسیار حائز اهمیت است علاوه بر این برنامه درسی به‌نوعی تعریف شود که امر اخلاق و پرورش فضایل و پیش‌شرط‌هاي آن را در نظر گیرد. ازآنجا که حوزه‌های اجتماعی مانند صداوسیما که به‌عنوان رسانه‌اي ملی در شکل‌گیری افکار عمومی و جامعه‌پذیری افراد نقش مؤثر دارد و نیروی انتظامی که وظیفه ایجاد نظم و رعایت قانون را در جامعه بر عهده دارند و با اجرای صحیح قانون و مقررات، زمینه‌ای را برای تربیت شهروندان مهیا میکند، با آنها در جهت نیازسنجی جامعه و پیاده‌سازی الگوی این تحقیق در تعامل باشند.
ü همچنین پیشنهاد میشود متصدیان تربیت‌معلم نیز نسبت به طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی جهت پیاده‌سازی الگوی تربیت شهروندی بر اساس اسناد بالادستی و چارچوب مفهومی آن در دانشگاه‌ها با آموزش‌های مجري امر تربیت‌معلم همچون دانشگاه فرهنگیان موضوع تربیت شهروندان و اهمیت آن را در برنامه و سیاست‌گذاری‌های خویش قرار دهند. چرا که معلم نقش انتقال مفاهیم تربیت شهروندی را به عهده دارد و راهنمای دانش‌آموزان است پس آموزش تربیت شهروندی در برنامه درسی معلمان در ابتدا باید گنجانده شود.
پیشنهادهای پژوهشی
- مقاله‌ای ای تحت عنوان نقشه راه تربیت شهروندی برای مدارس و به‌ویژه معلمان در دانشگاه تدوین گردد.
- برنامه‌ریزی راهبردی آموزش‌وپرورش ایران به جهت اجرای الگوی این پژوهش در قالب مقاله انجام گیرد.
منابع فارسی
· آشتیانی، ملیحه؛ فتحی و اجارگاه، کورش. (1385). لحاظ‌کردن ارزش‌های شهروندی در برنامه درسی برای تدریس در دوره دبستان، فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شماره 17، 92-67.
· آقازاده، احمد. (1385). اصول و قواعد حاکم بر تربیت شهروندی و بررسی سیر تحولات ویژگی های این گونه آموزش ها در کشور ژاپن، فصلنامه های نوآوریهای آموزشی، شماره 17. سال پنجم، صص 66-45.
· بیات، خلیل‌الله. (1396). سیر پیدایش، تحول و تدوین حقوق شهروندی در دوره مشروطیت.پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید بهشتی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
· پرنده،رضوان.(1402).مهارتهای تربیت شهروندی،تهران:مهد دانش.
· علی‌خانی فرا دنبه، معصومه. (1401). کتاب "تعلیم و تربیت شهروندی"،مشهد : جالیز،ص101.
· قائدی، یحیی. (1395). تربیت شهروند آینده. فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شماره 17، سال پنجم، 183- 211.
· قیاسی، لاله (1397).کتاب مدیریت تربیت شهروندی براساس آموزه های دینی،تهران :آریا دانش.
· کریمی، امیر، رحمتی، رباب . (1401).فراتحلیل مطالعات تربیت شهروندی در آموزش و پرورش ایران.فصلنامه پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی ،دوره 4،شماره 2،صص159-29 .
· کشاورز، يوسف، امين بيدختي، علی‌اکبر، محمدی‌فر، محمدعلي. (1397). بررسي ميزان توجه به مؤلفه‌هاي شهروندي جهاني در آموزش‌وپرورش ايران (مطالعة موردي اسناد بالادستي نظام آموزش‌وپرورش)، نوآوري‌هاي آموزشي، 17(68)، 91-106.
· موچشی، لطف اله ساعد، سلیمی، جمال، عزیزی، نعمت اله. (1398). مطالعه مفهوم و ابعاد شهروندی دانشگاهی در نظام آموزش عالی ایران دلالت‌هایی در برنامه‌ریزی آموزشی، دوفصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، 8(16)، 1-20.ج
ججBanks, j .A . (2018). Diversity, group identity. And citizenship education in a global age. Educational researcher, vol.37, no.3, pp.129-139. available at: www.er.aera.net
· Blyth.W.A.L(2017).Development,Expreince and curriculum in primary Education.London Journal of Routledge,190.
· Collado, M.C and Atxurra, R.L. (2016). Democratic citizenship in textbooks in Spanish primary curriculum. Curriculum studies, vol.38, no.2, pp 205-228
· Keating, A., Ortloff, D. H., & Philippou, S. (2009). Citizenship education curricula: the changes and challenges presented by global and European integration. Journal of Curriculum Studies, 41(2), 145-158.
· Keser, F., Akar, H., & Yildirim, A. (2011). The role of extracurricular activities in active citizenship education. Journal of curriculum studies, 43(6), 809-837.
· Unesco (2018). Educational innovation and information, International bureau of education. CH-1211.Geneva, pp 1-7
· Nanggala, A. (2020). Citizenship Education as a Democracy Learning for Students in Higher Education. IJECA International J. Educ. Curric. Appl., vol. 3, no. 1, pp. 69–80.
[1] .دانشجوی دکتری،گروه علوم تربیتی در رشته فلسفه تعلیم وتربیت،واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران.bakhtiary_sahar20@yahoo.com
[2] .استادیار،گروه علوم تربیتی،واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران(نویسنده مسئول)najmeh_vakili@yahoo.com
[3] . استادیار،گروه علوم تربیتی،واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایرانdr.izadi.mahshid1452@gmail.com
[4] . استادیار،گروه علوم تربیتی،واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران davaee@yahoo.com
[5] .UNESCO
[6] . Caser
[7] 7.Keating
[8] .Neng gala
[9] - Banks
[10] - Colado & Axura
