بررسی عصمت از خطا و اشتباه پیامبران در تفسیر مصطفی طباطبائی

الموضوعات : نشریه پژوهشنامه معارف اهل بیت علیه السلام

مجید بابالیان ¹ , علیرضا رادبین ² , ملیحه پورستارمهادی ³

1 - مجید بابالیان، دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات آذربایجان شرقی، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 - دانشیار، گروه حسابداری، دانشگاه آزاداستادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران اسلامی واحد
3 - استادیار گروه الهیات، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

تاريخ الإرسال : 01 الأربعاء , ربيع الأول, 1446 تاريخ التأكيد : 14 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446 تاريخ الإصدار : 14 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: آیات عتاب, قرآنیان, سهو النبیّ, التقاط شیعه, معصوم.,

ملخص المقالة :

مصطفی حسینی طباطبائی از مفسّران جریان سلفی­ گرای قرآنیان در تفسیر خود با نام «بیان معانی در کلام ربّانی»، عصمت  پیامبران صلوات الله علیهم اجمعین را محدود به ابلاغ وحی دانسته و خطا و اشتباه را از سوی ایشان جایز دانسته است. سپس وی با تفسیر آیات عتاب­ مانند، استغفار پیامبران را دلیلی بر ارتکاب خطا و اشتباه توسط آنها دانسته و پیامبر گرامی اسلام (ص) را به شتاب­ ورزی در امور هدایتی متهم نموده است. از آن­جایی که ارتباط عصمت با حجیّت گفتار و رفتار فرستادگان خداوند تعالی، این بحث را از حساسیّت فوق العاده ­ای برخوردار نموده است، در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی پس از بیان مراتب عصمت پیامبران و نیز مراتب صبر و اشتباه پیامبران صلوات الله علیهم، به اشکالات مبنایی مصطفی طباطبائی همچون عدم توجه به استدلال­های عقلی و روایی عصمت، عدم تفکیک مراتب عصمت پیامبران، عدم توجه به علم حضوری و شهودی پیامبران، ترجمه اشتباه برخی واژگان عتاب مانند قرآن، پرداخته شد.

المصادر:

قرآن کریم؛
ابن¬تیمیه، احمد¬بن عبدالحلیم، 1406ق، منهاج السنه، عربستان: جامعة الإمام محمد بن سعود.
ابن¬فارس، احمد، 1399ق، معجم مقاييس اللغة، بیروت: دارالفكر.
ابن¬منظور، 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ترمذی، محمد بن عيسى، 1395ق، سنن الترمذی، مصر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي
ثعلبی، أحمد بن محمد، 1422ق، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
جوادی آملی 1389 تفسیر تسنیم،قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، 1368ش، تسنیم تفسیر قرآن، قم: نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، 1381، وحی و نبوت، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله، 1382، شمیم ولایت، قم : اسراء
جوهری، ابونصر اسماعیل، 1407ق، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، بیروت، دارالعلم.
حر عاملی، محمد¬بن حسن، بی¬تا، التنبیه بالمعلوم من البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو و العصیان، محقق: محمود البدري، بی-جا: مكتب الإعلام الإسلامي.
حسینی طباطبائی، مصطفی، (1390ش)، بازنگری در معانی قرآن، بی¬جا
حسینی طباطبائی، مصطفی،(بی¬تا)، بیان معانی در کلام ربّانی ، بی¬نا، https://archive.org/details
رادبین، علیرضا، 1393ش، معصوم¬جویی، تبریز: اعظم. چاپ اول.
راغب اصفهانی، أبو القاسم الحسين، 1428ق، بیروت: دارالمعرفه.
زرقانی، محمد¬بن عبدالباقی، بی¬تا، شرح الزرقانی شرح الزرقاني علي المواهب اللدنيه بالمنح المحمديه، بی¬جا
زمانی، محمود، 1391ش، عرشيان فرش نشين: نقدی بر کتاب آیه تطهیر و ارتباط آن با عصمت ائمه، تهران: مشعر
سبحانی، جعفر، 1388،منشور جاوید، قم: موسسه امام صادق(ع).
سبحانی، جعفر، 1397ش، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: موسسه امام صادق.
سبحانی، جعفر، 1398ش، منشور عقائد امامیه، قم: موسسه امام صادق، چاپ نهم.
سبحانی، جعفر، 1412ق، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.
سبحانی، جعفر، 1425ق، عصمت الانبیاء، قم: موسسه امام صادق(ع).
سبحانی، جعفر، 1428ق، منشور عقاید امامیه، قم: موسسه امام صادق.
سیوطی، جلال الدین، 1401ق، الاکلیل فی استنباط التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیه
شاکرین، حمیدرضا، 1389ش، عصمت(پرسش¬ها و پاسخ¬های دانشجویی)،تنظیم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه، قم: دفتر نشر معارف.
شیخ صدوق، محمد¬بن علی، 1372ش، عیون اخبار الرضا، تهران: نشر صدوق، چاپ اول
شیخ صدوق، محمد¬بن علی، 1413ق، من لا یحضره الفقیه، مصحح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامى
شیخ مفید، بی¬تا، رساله فی عدم سهو النبی، بیروت، دارالمفید.
صدرالدین شیرازی(ملاصدرا)، محمد¬بن ابراهیم، 1366، تفسیرالقرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار
طباطبائی، محمد حسین، 1374ش، ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامي.
طبرسی، فضل بن حسن، 1372ش، مجمع البیان، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جرير، 1420ق، جامع البيان في تأويل القرآن، بیروت: مؤسسة الرسالة
طریحی، فخرالدین، 1985م، مجمع البحرین، بیروت: دارالمکتبه الهلال.
طوسی، 1382ش، تلخیص الشافی، تحقیق: حسین بحرالعلوم، قم: المحبین.
علم الهدی، سید مرتضی، 1250ق، تنزیه الانبیاء، قم: الشریف الرضی.
علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین، 1405، رسائل، قم: دارالقرآن الکریم.
الفاضل المقداد، 1412ق، الاعتماد في شرح واجب الاعتقاد، مجمع البحوث الإسلامية
فخر الدین رازی، محمد بن عمر، 1420ق، مفاتیح الغیب،بیروت، دار احیاء التراث العربی.
فخر رازی، محمد¬بن عمر، 1420ق، مفاتيح الغيب (التفسير الكبير)، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
فقیه، علی؛ بابایی علی اکبر؛ حسینی¬زاده، عبدالرسول، 1398ش، بررسی دلالت آیات مربوط به شاهدان امتها بر عصمت همه-جانبه انبیا، نشریه معرفت کلامی، 10(22).
فیومی، احمد¬بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر، بیروت: المكتبة العلمية.
کلینی، محمد¬بن یعقوب، 1407ق، الکافی، تهران: درالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمد باقر،1403ق، بیروت: موسسه الوفاء.
مجلسی، محمدباقر، 1403ق، بحارالانوار، بیروت: موسسه الوفا، چ 2.
مصباح یزدی، محمد¬تقی، 1389ق، تهران: سازمان تبلیغات، شرکت چاپ و نشر بین الملل.
مطهری، مرتضی، (1390ش)، مجموعه آثار، قم: صدرا.
معارف، مجید، 1384ش، تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر
معارف، مجید،1387ش، تاریخ عمومی حدیث، تهران: انتشارات کویر، چاپ نهم.
مفید، محمد¬بن محمدبن نعمان، 1414ق، تصحیح الاعتقاد، قم: کنگره شیخ مفید. چاپ دوم.
المقریزی، تقی الدین، 1420ق، امتاع الاسماع. بیروت: دار الكتب العلمية.
نیشابوری، نظام الدين، 1416ق، غرائب القرآن (تفسیر نیشابوری)، محقق: زکریا عمیرات، بیروت: دارالكتب العلميه.
حاکم نیشابوری، ابو عبدالله،(1411ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دار الکتب العلمیه.
یوسفیان، حسن و شریفی، احمد حسین،1388، پژوهشی در عصمت معصومان، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

نص كامل:



بررسی عصمت از خطا و اشتباه پیامبران در تفسیر مصطفی طباطبائی

 

 

 

بررسی عصمت از خطا و اشتباه پیامبران در تفسیر مصطفی طباطبائی

 

مجید بابالیان¹ 

علیرضا رادبین² 

ملیحه پورستار مهادی³

 

تاریخ دریافت: 14/06/140۳ تاریخ پذیرش: 25/06/140۳، صفحۀ 74 تا 94 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

       مصطفی حسینی طباطبائی از مفسّران جریان سلفی­گرای قرآنیان در تفسیر خود با نام «بیان معانی در کلام ربّانی»، عصمت پیامبران صلوات الله علیهم اجمعین را محدود به ابلاغ وحی دانسته و خطا و اشتباه را از سوی ایشان جایز دانسته است. سپس وی با تفسیر آیات عتاب­ مانند، استغفار پیامبران را دلیلی بر ارتکاب خطا و اشتباه توسط آنها دانسته و پیامبر گرامی اسلام را به شتاب­ورزی در امور هدایتی متهم نموده است. از آن­جایی که ارتباط عصمت با حجیّت گفتار و رفتار فرستادگان خداوند تعالی، این بحث را از حساسیّت فوق العاده­ای برخوردار نموده است، در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی پس از بیان مراتب عصمت پیامبران و نیز مراتب صبر و اشتباه پیامبران، به اشکالات مبنایی مصطفی طباطبائی همچون عدم توجه به استدلال­های عقلی و روایی عصمت، عدم تفکیک مراتب عصمت پیامبران، عدم توجه به علم حضوری و شهودی پیامبران، ترجمه اشتباه برخی واژگان عتاب مانند قرآن، پرداخته شد.

کلیدواژه­ها: آیات عتاب، قرآنیان، سهو النبیّ، التقاط شیعه، معصوم.

 

 

درآمد

       برای دستیابی انسان به نقطه­ی اوج کمال وجودی که هدف از خلقت انسان در عالم آفرینش است، وجود دستگاه عصمت در انبیای الهی و ادامه دهندگان رسالت ضروری است. زیرا برای رسیدن به اوج کمال، اطاعت بی­چون و چرا از ولیّ خدا را می­طلبد که بدون عصمت ایشان محقق نمی­یابد. از سویی دیگر پیامبران علاوه بر تعلیم و راهنمایی، وظیفه تربیت و راهبری را نیز به عهده دارند و چنین مقامی در خور کسانی است که خودشان به عالیترین مدارج انسانی رسیده باشند زیرا نقش رفتار مربی بسی مهم­تر از نقش گفتار اوست.

       مصطفی طباطبایی از قرآن­پژوهان جریان سلفی­گرای قرآنیان در تفسیر 13 جلدی خود با عنوان بیان معانی در کلام ربّانی، خطا و اشتباه را در همه­ی پیامبران از جمله رسول خدا (ص) در غیر از ابلاغ وحی جایز دانسته است. سپس با تفسیر برخی آیات عتاب نما، طلب غفران ایشان را منافی عصمت پیامبران دانسته و با متهم نمودن پیامبر ختمی مرتبت (ص) به شتاب­ورزی در امور هدایت مردم، ارتکاب خطا و اشتباه را برای ایشان قلمداد نموده است.

طرح مسأله

       اهمیت موضوع عصمت آنجا مشخص می­شود که اگر ما خطا و اشتباه را بر پیامبران و امامان جایز بدانیم بسیاری از افعال و گفتار ایشان به صرف احتمال این­که در آن­ها دچار خطا و اشتباه و نسیان بوده­اند، از محدوده­ی حجیّت خارج می­شوند. لذا در این مقاله ابتدا با بیان مراتب مختلف عصمت پیامبران و درجات صبر ایشان بر اساس آیات قرآن و براهین عقلی، ابتدا حدّ نصاب عصمت پیامبران را بیان خواهیم نمود و سپس به بررسی آیات عتاب­نما پرداخته و ثابت خواهد شد که استدلال­های مصطفی طباطبائی مبنی بر خطا و اشتباه پیامبران از جمله پیامبر گرامی اسلام، نادرست است.

       شایان ذکر است تا کنون مباحث و کتب متعددی در خصوص عصمت از سوی علمای متقدم همچون شیخ مفید و شیخ صدوق و علمای متأخر همچون حضرات عظام سبحانی، مصباح یزدی، جوادی آملی، طباطبائی، مکارم شیرازی و ... تدوین شده لیکن تا کنون مقاله­ای مستقل در نقد از تفسیر بیان معانی در کلام ربانی در موضوع عصمت نگاشته نشده است. در نقد دیگر آثار مصطفی طباطبایی کتاب «بررسی و نقد مبانی فکری و اعتقادی جریان شبه سلفی در ایران با تأکید بر آرا و عقاید مصطفی طباطبایی» اثر محمد ملک­زاده و رساله­ی دکترای سید محمد یزدانی با عنوان «واکاوی اندیشه های سید مصطفی حسینی طباطبائی» از جمله این آثار است، که بصورت تخصصی به آیات مربوط به عصمت پرداخته نشده است.

مفهوم عصمت در لغت و اصطلاح

       عصمت از ریشه «عصم» بوده و اکثر  لغت­شناسان به معنای امساک(پرهیز، اجتناب، نگه­داشتن) و منع (ابن­فارس، 1399ق، 4/331؛ طریحی، 1985م، 6/116؛ ابن­منظور، 1414ق، 12/403) و برخی به معنای حفظ و نگهداری معنا نموده­اند (جوهری، 1407ق، 5/1986). البته معنای ابتدایی این واژه دستگیره و دستبند است(راغب،  1428ق، 340)که ویژگی و کارکرد نگه­داشتن و مانع شدن از افتادن دارد. متکلمان هریک بر اساس گستره­ای که بر عصمت پیامبران قائل هستند به تعریف آن پرداخته­اند. تعاریف اصطلاحی متنوع از عصمت، بیانگر تفاوت در مبانی و رویکردهای فکری و کلامی اندیشمندان است. اکثر متکلمان شیعه عصمت را لطف الهی دانسته و در پرتو آن حجت الهی را مصون از گناهان و لغزش می­دانند (سید مرتضی، 1405ق، 3/325؛ مفید، 1414ق، 128؛ فاضل مقداد، 1412ق، 42) (مفید، 1414ق، 128). برخی نیز ملکه­ای نفسانی در وجود انسان معصوم می­دانند (جوادی آملی، 1381ش، 197؛ طباطبائی، 1374ش، 2/208). علّامه طباطبائی منشأ عصمت را ملکات علمیّه می­داند که كه نمى‌گذارد صاحبش مرتكب معصيت و خطا گردد البته این علم، اختیار را از قوا و اراده انسان سلب نمی­کند(طباطبائی، 1374، 5/124). در حالت کلی ملکات علمیّه یا لطف الهی منافی اختیار معصوم نیست و هیچ­یک به عنوان علّت تامّه عصمت نیست.

       مشهور علمای شیعه، پیامبران را در مقام تلقّی، پذیرش، حفظ و ابلاغ وحی، گناهان صغیره و کبیره­ی عمدی و سهوی(پیش از بعثت و قبل از آن) معصوم می­دانند(طوسی، 1382ش، 1/194 ؛سبحانی، 1425ق، 41). برخی از علمای سنّی مذهب برخلاف نظر مشهور اهل سنّت نیز چنین تعریفی از عصمت دارند(زرقانی،بی­تا، 7/327).حتی تقی الدین مقریزی ادعای اجماع امّت بر عصمت پیامبران چه در مباحث تبلیغی و چه غیر تبلیغی ازگناهان کبیره و صغیره نموده است(المقریزی، 1420ق، 3/114).

دیدگاه برخی از دانشمندان تشیّع در خصوص عصمت از خطا و اشتباه و سهو

       نفی سهو و نسیان از پیامبران در امور عادی و مباح کمابیش مورد اختلاف واقع شده است و نمی­توان آن­ را از اعتقادات ضروری قلمداد کرد(مصباح یزدی، 1389ش، 201). البته بر اساس تعریف عصمت که بیان شد اکثریت علمای تشیع اشتباه و سهو و نسیان پیامبران در امور واجب و حرام را اثبات نموده­اند. از جمله اندک علمای متقدم شیعه که سهو النّبی را از قول استادش جائز می­داند شیخ صدوق است(صدوق، 1413ق، 1/358). البته وی سهو نبیّ را مانند سهو دیگر مردم نمی­داند زیرا سهو ایشان را از سوی خدا می­داند و به اسهاء النبی قائل است (صدوق، 1413ق، 1/360). شیخ مفید با قاطعیت سخنان استاد خویش شیخ صدوق را ردّ نموده است(مفید، بی­تا، 30).

       سید مرتضی معتقد است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مجاز نیست آنچه را که از جانب خداوند متعال یا در شریعت او انجام می­دهد، فراموش کند. اما آنچه خارج از آن است، فراموشی اشکالی ندارد (سید مرتضی، 1250ق، 84). حتی آیت الله سبحانی نیز علیرغم دفاع از عصمت مطلق پیامبران بر ملازم نبودن و عدم سرایت اشتباه در امور زندگی با اشتباه در بیان وظایف و تعالیم تأکید نموده است و تفکیک این دو امر را بر دانشمندان امکان­پذیر دانسته؛ هرچند مردم عادی را ناتوان از تفکیک آن می­داند(سبحانی، 1388ش، 7/271-272).

       علامه طباطبائی نیز در ادله عصمت انبياء آن سنخ اشتباهاتی را كه كه مربوط به حكم خداى سبحان باشد نافی عصمت می­داند، نه چيزهايى كه مربوط به زندگى و مشى در زندگى است. (طباطبائی، 1374، 8/323). به نظر می­رسد مبنای مراتب سهو و نسیان از سوی علامه طباطبائی مربوط به گستره­ی علم حضوری معصومین(ع) برمی­گردد.

عصمت پیامبران در روایات

       روایات گوناگونی در خصوص عصمت در کتب شیعه و سنّی وجود دارد؛ هر چند در استنباط معنای عصمت و گستره­ی آن، از لحاظ علم و عمل و پیش از بعثت و پس از آن، میان آن اختلاف وجود دارد: حضرت امام باقر(ع) پس از ابتلاء شدن حضرت ایوب به مدت هفت سال بدون گناه می­فرماید: إن أيوب  ابتلي سبع سنين من غير ذنب وإن الانبياء لايذنبون لانهم معصومون مطهرون ، لايذنبون ولايزيغون ولايرتكبون ذنبا صغيرا ولاكبيرا: «پیامبران گناه نمی­کنند؛ چون آنها معصوم و پاکند؛ آنان مرتکب گناه کوچک و بزرگ نمی­شوند(مجلسی،1403ق، 44/275).

رابطه علم و اراده با عصمت

       به عقیده تشیع، علم معصومین (ع) ریشه­ی اکتسابی نداشته، بلکه علم لدنّی و حضوری البته نه به معنای علم غیب مطلق که آن مخصوص خداوند است(معارف، 1387ش،254). حتی علامه مجلسی اطلاع امام از غیب یا ضمایر اشخاص را شرط امامت ندانسته، هرچند خداوند متعال آنها را به آن گرامی داشته است ولی با این وجود اطلاق علم غیب به ایشان را صحیح نمی­داند زیرا بذاته و بنفسه نیست (مجلسی، 1403ق، 26/104). آن قسمت از علمایی که علم و آگاهی معصوم از حقایق و مصالح و مفاسد دنیوی و اخروی را جزئی از علت عصمت معرفی می­کنند، خطا و فراموشی نسبت مستقیم با گستره و کیفیت علم معصومین(ع) خواهد داشت. خداوند در خصوص رابطه­ی بین علم حضوری و عصمت در آیه 24 سوره یوسف می­فرماید: وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ  إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ این آیه دلالت می­کند برهانی که حضرت یوسف از پروردگار خود دید، همان برهانی است که خدای متعال به بندگان مخلص خود نشان می­دهد و آن نوعی از علم مکشوف و یقین مشهود و حضوری است که نفس آدمی با دیدن آن، به هیچ وجه میل به معصیت نمی­کند(طباطبائی، 1374ش، 11/174). دلیل انصراف از سوء و فحشاء نیز در این آیه مخلص بودن-به فتح لام- ذکر شده است و انسان مخلص با علم شهودی، حقیقت و ملکوت گناه را می­بیند. 

       در روایات نیز وارد شده که پیامبر (ص) و همچنین امامان معصوم، دارای روحی به­نام روح القدس است که او را از معصیت و خطا، حفظ و نگهداری می­کند. آیه 52 سوره مبارکه شوری : وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَاو آیه 73 انبیاء: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ به همین روح اشاره کرده است(کلینی، 1407ق، 1/272-274).

انکار عصمت پیامبر(ص) از خطاهای سهوی توسط مصطفی طباطبائی

       مصطفی حسینی طباطبائی معتقد است: «پیامبر اکرم معصوم مطلق به آن معنی که هیچ گونه اشتباه و ترک اولی از او سر نمی­زده، نبوده بلکه صرفا در ابلاغ وحی عصمت کامل داشته است.»( حسینی طباطبائی، 12/160). وی استدلال­های مربوط به عصمت از خطا را به غلات نسبت داده و خطا و لغزش پیامبر را به تناسب مقام پیامبریش عنوان کرده است.(حسینی طباطبائی، 11/99).

دلایل عقلی و قرآنی عصمت پیامبر(ص) از اشتباه و سهو و خطا

۱. حکمت و لطف الهی اقتضاء دارد که پیامبران افراد معصوم از گناه باشند و حتی کار ناشایسته­ای از روی سهو و نسیان انجام ندهند تا مردم، سوء ظنّ پیدا نکنند که ادّعای سهو و نسیان را بهانه­­ای برای ارتکاب گناه، قرار بدهند(مصباح یزدی، 1389ش، 202).

۲. قرآن کریم نیز اطاعت پیامبران را بطور مطلق لازم دانسته: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ» (نساء: 64). این آیه که به همراه استثنا بعد از نفی است (ما- الّا)، دلالت بر انحصار این موضوع است علت و هدف از ارسال برگزیدگان الهی (ص) این است بر همه واجب است که مطیع بدون قید و شرط از آنها باشد(رادبین، 1393ش، 72). همچنین آیه80 سوره نساء: مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّه  همانند آیه 64 نساء اطاعت پیامبر خدا به­صورت مطلق، در راستای اطاعت خدا آمده است و اطاعت مطلق از کسانی که در معرض خطا و انحراف باشند موجب تناقض خواهد بود.زیرا نتیجه اطاعت مطلق از افراد خطاکار در امور هدایتی، سرپیچی از قوانین الهی است و خداوند هیچ­گاه به کار بد فرمان نمی­دهد(إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ (اعراف: 28)). حتی فخر رازی آیه 80 سوره نساء را از قوی­ترین دلایل بر عصمت پیامبر در جمیع اوامر و نواهی و هر آنچه از جانب خدا ابلاغ می کند، دانسته است زیرا اگر در چیزی از آن خطا کند اطاعت از او، اطاعت از خدا نمی­شود(فخر رازی، 1420ق، 10/149). آیه 8 سوره حشر نیز به اطاعت مطلق از رسول خدا اشاره دارد: وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا

۳. خداوند پیامبران را فرستاد تا بعد از ارسال پیامبران مردم بر خدا حجتی نداشته باشند. چنانچه خداوند سبحان فرمود: رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ:(نساء: 165).پس اگر انبیاء در اموری دچار گناه شوند، عذر مردم در انجام این دسته از گناهان، قطع ­نمی­شود. البته انجام خطا از روی سهو و نسیان از سوی پیامبران در امور غیرهدایتی(امور عادی زندگی و وجوهی از رفتار معصومین(ع) که هیچ دخالتی در هدایت بشر ندارد)  نمی­تواند عذر آور برای مردم باشد، زیرا سهو و نسیان رافع تکلیف هستند لیکن خطا و اشتباه در امور هدایتی از ناحیه پیامبران می­تواند بهانه­ و عذرتراشی از سوی مردم برای انجام آن باشد.لذا پیامبران باید معصوم از گناه و خطا و اشتباه حداقل در امور هدایتی باشند تا آیه­ی فوق تحقق پیدا کند.

۴. برخی آیات بر عصمت مطلق پیامبر(ص) دلالت دارد. فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا )نساء: 65( . خداوند در این آیه تسلیم کلی را علامت ایمان معرفی می­کند وتسلیم مطلق در برابر دستورهای پیامبر (ص) نشان از عصمت آن حضرت است؛ زیرا تسلیم کلّی، زمانی که فرد پیامبر را در معرض اشتباه در حکم بداند تحقق پیدا نخواهد کرد. حال به برخی از مصادیق خطا و اشتباه پیامبر (ص) از دید مصطفی طباطبائی می­پردازیم:

اتهام گناه ناشکیبایی به پیامبر(ص):

       إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا * لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ (فتح: 1-2) مصطفی طباطبائی منظور از ذنب را گناه ناشکیبایی یا شتاب در پیروزی و کم­صبری پیامبر و یارانش می­داند و شتاب­زدگی در سختی­­ها، برای پیامبر را نوعی گناه تلقی نموده و مقصود از بخشش گناهان آینده پیامبر در این آیه را نیز ادامه آن شتاب­ورزی­ها دانسته است(حسینی طباطبائی، 11/114).

بررسی و نقد

       اولاً لام در كلمه ِ«يَغْفِرَ» به طورى كه از ظاهر عبارت برمى‌آيد لام تعليل است، ظاهر آیه اين است كه غرض از اين فتح مبين عبارت است از آمرزش پیامبر(ص) نسبت به گناهان گذشته و آينده‌ ایشان؛ لیکن هيچ رابطه‌اى بين فتح مذكور با آمرزش گناهان نيست و چون بخشش گناه نه علت فتح است و نه جزء علت و نه حتى به نوعى با مطالبى كه بر آن عطف شده ارتباط دارد، لذا بهترين شاهد است بر اينكه مراد از كلمه ذنب در آيه شريفه، گناه ناشکیبایی نیست بلکه ذنب و غفران در این آیه در معنای لغوی آن بکار رفته است. یعنی به معنای تبعات و عواقب عمل و آثار شوم آن(راغب، 1428ق،186) و غفران به معنای پوشاندن(ابن­فارس، 1399ق، 4/385).

        دلیل این­که در این آیه منظور از ذنب معنای لغوی به­کار رفته این است که جنگهايى كه پیامبر (ص) بعد از هجرت با كفار مشرك به راه انداخت، عملى بود داراى آثار شوم، و مصداقى بود براى كلمه ذنب كه كفار قريش ما دام كه شوكت و نيروى خود را محفوظ داشتند هرگز او را مشمول مغفرت خود قرار نمى‌دادند. پس خداى سبحان با فتح مكه و يا فتح حديبيه كه آن نيز منتهى به فتح مكه شد، شوكت و نيروى قريش را از آنان گرفت، و در نتيجه گناهانى كه رسول خدا در نظر مشركين داشت پوشانيد، و آن جناب را از شر قريش ايمنى داد(طباطبائی، 1374ش، 380-382).

       ثانیاً هر چند گفته شد گناه کم­صبری پیامبر ربطی به فتح مکه ندارد لیکن به فرض این­که این­گونه باشد؛ صبر و استقامت دارای درجات متعدد است و مقدار لازم آن که نصاب مسئولیت­پذیری است، در تمام رهبران معصوم بوده است؛ ولی مرتبه­ی والای آن همواره دعای پیامبران بوده است. به عنوان مثال درباه­ی حضرت یونس، همان فقدان مرتبه­ی برین صبر که در گوشه­ای از مأموریت­های راجح (نه واجب) ایشان بوده­است خداوند به پیامبر(ص) می­فرماید: فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكْظُومٌ (قلم: 48). لذا صفت شتاب­ورزی زمانی رذیلت اخلاقی و منافی عصمت است که مانع از تصمیم­گیری صحیح در امور دین شود.

       پدید آمدن چنین دشواری دردناک و از دست دادن مرتبه­ی والای بردباری، زمینه­ی نقص را فراهم می­کند که همین مطلب، مصحّح اسناد ظلم به معنای نقص است(جوادی آملی، 1381ش، 271). همچنین احساس دلتنگی و شتاب درونی حضرت نسبت به تحقق وعده­الهی حتّی «ترک اولی» به معنای رایج هم نیست زیرا این اصطلاح مربوط به فعل و کنش خارجی است، در حالی که این مسئله فقط یک کشش و انفعال درونی است (شاکرین، 1389ش، 136).

اتهام خطای غیر عمد به پیامبر(ص)

       مصطفی طباطبائی ذیل آیه «عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ »(توبه :۴۳) بر اساس نظریه انکار عصمت (جز در ابلاغ وحی) آیه را به عنوان ملامت پیامبر معرفی می­کند و می­نویسد: این آیه خطای غیر عمد پیامبر محسوب شده و نشان می­دهد پیامبران در معرض خطا و اشتباه بوده­اند و نمی­توان آنان را بالذّات معصوم دانست. (حسینی طباطبائی، ج 4، 197).

 

 

بررسی و نقد

       مقصود از جمله­ی عَفَا اللَّهُ عَنْكَ عبارتی دعایی است به جان پیامبر(ص)(طباطبائی، 1374ش، 381)، بدون این­که بخواهیم گناهی برای شخص متوجه کنیم و برای تکریم و تمجید پیامبر (ص) است (فخر رازی، 1420ق، 16/58). این عبارت رایج در میان عرب در روایات نیز برای رسول اکرم (ص) استفاده شده چنانچه زید­بن علی نقل نموده : «رسول الله (ص) فرمود: داخل حجره در خواب بودم که جبرئیل بر من وارد شد. سپس حرکتی لطیف به من داده، گفت: عَفَا اللَّهُ عَنْكَ؛ ای محمد برخیز و سوار شو، سپس به پیشگاه پروردگارت وارد شو ...».(مجلسی، 1403ق، 18/390). حتی اگر مفهوم لغوی واژه "عفو" که به معنای «محو» و «از بین بردن» است(فیّومی، 1414ق، 2/419) در نظر بگیریم در این­صورت ترجمه صحیح این قسمت از آیه به این شرح خواهد شد: خداوند (هرگونه نکوهشی را) از تو (ای پیامبر) برداشت .

       علامه طباطبائی عتاب در این آیه را صوری و ظاهری دانسته و نه عتاب حقیقی به این مفهوم که پیامبر(ص) با رخصت دادن به منافقان، گناهی مرتکب نشد و موجب نگردید تا مصلحتی از مصالح اسلام از دست برود؛ زیرا سیاق آیات 46 و 47 : وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلَكِنْ كَرِهَ اللَّهُ : «و اگر برای بیرون رفتن [به سوی میدان نبرد] تصمیم جدّی داشتند، مسلماً برای آن ساز و برگ آماده می کردند، ولی خدا [به سبب سستی اراده و نفاقشان] برانگیختن آنان را [به سوی میدان نبرد] خوش نداشت» لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالا: « اگر این منافق مردم هم در میان شما مؤمنان بیرون می‌آمدند جز خیانت و مکر در سپاه شما چیزی نمی‌افزودند»؛ روشن می­کند که مصلحت مسلمانان این بود که رخصت­گیرندگان یعنی منافقان، در جنگ شرکت نکنند. زیرا مانند گذشته موجب فتنه و فساد می­شدند و اتحاد را تبدیل به تفرقه می­کردند. لذا
دروغ­گویی منافقان برملا شده است. در حقیقت معنای «چرا به ایشان اجازه دادی» به این معنا است که اگر اجازه نمی­دادی بهتر و زودتر منافقان رسوا می­شدند (طباطبائی،1374ش، 9/382-383). و این مدح عتاب­نما، بیانگر لطف و مرحمت پیامبر است که حاضر نمی­شود افراد خطاکار و منافق را رسوا کند(شاکرین، 1389ش، 149)

       شیخ طبرسی نیز جواز اجازه دادن پیامبر را از آیه 62 نور فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ : «پس چون از تو اجازت طلبند که بعضی مشاغل و امور خود را انجام دهند از آنان هر که را خواهی اجازه ده »؛ برداشت نموده است (طبرسی، 1372ش، 11/103).

       بنابراین بهترین پاسخ به این شبهه، سخن امام رضا(ع) در این زمینه است که فرمود: «این آیه از قبیل " ایاک أعنّی واسمعی یا جاره" است یعنی به تو می­گویم که همسایه بشنود. همچنان که در بعضی آیات می­بینیم که به پیامبر (ص) می­فرماید: «لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ‌» (اگر مشرك شوى، عملت باطل شده، و از جمله زيانكاران خواهى بود(زمر: 65) (صدوق، 1372ش، 412-413)در حالی که پیامبر (ص) لحظه­ای شرک نیاورد و مقصود این است که امّت بشنوند و مضمون آن را به­کار بندند.

اتهام تأثیر پذیری پیامبر از محیط

       مصطفی طباطبائی به پیامبراکرم (ص) تهمت می زند که خاتم الانبياء تحت تاثیر تحریکات محیطی، قضاوت به ناحق کرده و با این خطا مورد ملامت خداوند قرار گرفته است. این بیان، مصداق بارز و روشن دیگری از طرح دیدگاههای ابن تیمیه و نفی عصمت پیامبر اسلام و تنزل شخصیت آن بزرگوار به رده انسانهای معمولی است: وی ذیل آیه " إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ  وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا *وَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ  إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا " (نساء/ ۱۰۵و 106) بعد از ذکر شأن نزول آیه به نقل از کتب اهل سنت با این بیان که پیامبر بدون تحقیق و به صرف متاثر شدن از القائات دیگران، حق را به جانب خلاف کار می دهد، در ادامه چنین می­گوید: آیه به روشنی در ملامت پیامبر است که قرآن بر تو و همه مسلمانان نازل شده تا فقط متاثر از آن، بین مردم حکومت کنید نه تحت تاثیر تحریکات محیطی (همان، ۲/۴۲۹). 

بررسی و نقد

       اولاً : برخی از آیات قرآن خطاب ظاهری به پیغمبر اکرم (ص) است، ولی مقصود دستوری عمومی به تمام مسلمانان است. مثلاً توصیه قرآن به پیامبر (ص) مبنی بر احترام بر پدر و مادر (اسراء: 23) در حالی است که پدر بزرگوار ایشان قبل از بدنیا آمدن پیامبر رحلت نموده بود و مادر مکرمه ایشان نیز در زمان کودکی از دنیا رفته بود. لذا دستور به استغفار در آیه فوق احتمالا از این بابت ارزیابی می­شود.

       ثانیاً: توبه و استغفار عبادتی است که در آیات قرآن همه مؤمنان بدان دعوت شده­اند و شایسته است اولیای الهی پیش از همه به این دعوت الهی لبّیک گویند: الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ (آل عمران: 17) و کانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ * وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (ذاریات : 17 و 18)

       ثالثاً: استغفار و توبه دارای مراتب و درجاتی متاسب با جایگاه معنوی آنها است. توبه گناهکاران، توبه از گناه است و توبه اولیای الهی، توبه از توجه به غیر حق است(شاکرین، 1389ش، 134).

رابعاً: به نظر نگارنده یکی از دلایل امر نمودن خدا به استغفار پیامبر (ص)، اختیاری بودن مسئله عصمت را نشان می­دهد و این­که رسول خدا در غلبه بر هوای نفس خود مستقل نبوده و محتاج پروردگار خویش است.

       خامساً : مراد از استغفار ظاهراً در این­جا، این است که پیامبر از خدا بخواهد که امکان پای­مال کردن حقوق دیگران و میل به هوای نفس را که در طبع آدمی نهفته است از بین ببرد و بیامرزد؛ نه آنکه پیامبر مرتکب گناه شده و از آن استغفار کند، بلکه در مقام دفع خطر است نه رفع آن. دلیل این معنا در آیه مزبور است که می­فرماید: وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ (نساء: 113): و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نبود گروهی از آنان (دشمنان اسلام) همت بر آن گماشته بودند که تو را از راه صواب دور سازند، حال آنکه آنها خود را از راه حق و صواب دور ساخته و به تو هیچ زیانی نتوانند رسانید و خدا به تو این کتاب (قرآن مجید) و (مقام) حکمت (و نبوت) را عطا کرده و آنچه را که نمی‌دانستی به تو بیاموخت.

       این آیه بر عدم تأثیرپذیری احساسات پیامبر از محیط صحه می­گذارد: زیرا به این مطلب تأکید دارد که خائنین نمی­توانند ضرری به رسول خدا (ص) برسانند و هر قدر تلاش کنند، قادر نیستند عواطف ایشان را به­سوی گمراهی و ضلالت تحریک کنند و از این حیث در امنیت خدایی قرار دارد و خداوند سبحان آن حضرت را از چنین انحرافی مصونیت بخشیده است(طباطبائی، 1374ش،5/115).

       نکته­ی قابل تأمل این است که مصطفی طباطبائی با توجه به آیه فوق پیامبر(ص) را متهم به غفلت نموده و از آیه مبارکه چنین برداشت می­کند که این آیه پیام می­دهد که اگر در نتیجه بعضی القائات و شرایط محیط به اشتباه رفته ولی چون حسن نیّت داشتید مشمول غفران و آمرزش خدا خواهید بود(حسینی، طباطبائی، 2/203). این در حالی است که صیغه­ی مضارع وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ  بیانگر استمرار عصمت است و عبارت وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيماً دلالت می­کند بر این­که مسئله عصمت یکی از وجوه معنایی رحمت خدا بر رسول خدا است.

       شاید استدلال مصطفی طباطبائی از این نشئت می­گیرد که عقلاء و مردم به اشخاصی که در تبلیغشان دچار قصور هستند اعتماد می­کنند پس چه اشکالی دارد که پیامبران نیز قصور داشته باشند، ولی این قیاس مع الفارق با حکمت خدایی است. اعتماد مردم به افرادی که تقصیر اندک دارند یا از روی مسامحه است یا از روی چشم­پوشی از وضعیت مطلوب است که هیچ­کدام از این دو لایق مقام ربوبی نیست(طباطبائی،1374ش، 2/205) و اشتباه و خطا حداقل در امور هدایتی از پیامبران و امامان (ع) جایز نیست. حتی به نظر می­رسد از نظر عقلی هم اگر اشتباه در امور دنیوی در حدّی باشد که موجب بی اعتمادی مردم در امور وحیانی شود، خلاف حکمت و غرض خداوندی است.

انکار عصمت کامل پیامبر(ص) در آیه تطهیر:

       إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا: جز این نیست که همواره خدا می خواهد هرگونه پلیدی را از شما اهل بیت برطرف نماید، و شما را چنان که شایسته است [از همه گناهان و معاصی] پاک و پاکیزه گرداند. از جمله آیاتی که عصمت کامل پیامبر (ص) و امامان(ع) را اثبات می­کند آیه تطهیر است مصطفی طباطبائی با ادعای این­که این آیه هرچند فضیلتی بر پیامبر و اهل بیت است لیکن این آیه عصمت ایشان را ثابت نمی­کند بلکه با توجه به لحن هشدار­آمیز آیات قبل و بعد آیه تطهیر، منظور از پاک گردانیدن اهل بیت در این آیه را اراده تشریعی خدا می­داند ونه تکوینی و مانند آیه 103 سوره توبه:  خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم، می­خواهد ایشان را پاکیزه کند.(حسینی طباطبائی، 9/91-92؛ حسینی طباطبائی، 1390ش، 235-237). البته وی مخاطب این آیه را تنها پنج تن آل عبا ندانسته و شامل سایرین از جمله زنان پیامبر هم می­داند که با توجه به این­که موضوع این مقاله فقط در خصوص عصمت پیامبران است در مقاله­ای دیگر عصمت امامان (ع) مورد بررسی قرار خواهیم داد.

بررسی و نقد

       لحن تمجید و ستایش این آیه برخلاف آیات پسین و پیشین مربوط به زنان پیامبر(ص) نشان می­دهد این پاکی و طهارت مربوط به گروه خاصی بوده و مربوط به عموم مردم یا زنان پیامبر (ص) نیست. به­کار رفتن انّما در این آیه حصر اراده­ی الهی به نفی هرگونه رجس و پلیدی است و اختصاص زدودن رجس و پلیدی به اهل بیت از منصوب بودن اهل بیت استفاده می­شود.(طباطبائی، 1374ش، 16/462). افعال مضارع در این آیه از جمله «یُریدُ» نشانگر اراده­ی همیشگی خداوند بر دور ساختن پلیدی از اهل بیت است و تکرار مصدر بعد از فعل «یطهرکُم» تأکیدی بر پاکی اهل بیت است. همین­طور می­دانیم که اراده تشریعی بر خلاف اراده­ تکوینی به افراد و گروه خاصی اختصاص ندارد و قانون شریعت کلّی و فراگیر است و تخلف پذیر توسط مردم است؛ لذا آیه تطهیر بر اراده­ی تکوینی خدا دلالت دارد زیرا مخاطب در این آیه گروه خاصی با عنوان «اهل ­بیت» است و اگر اراده­ی تشریعی خداوند بود لحن آن چون قرار دادن تکلیف بر بندگان است دیگر ستایشی نبود.(زمانی، 1391ش، 70-97).

       اغلب دانشمندان لغت رجس را به معنای «هرچیزی که پلید شمرده شود» معنا نموده­اند(راغب، 1428ق، 194، ابن­فارس،1399ق، 2/490؛ ابن­منظور،1414ق، 95).راغب همچنین گفته است این پلیدی و چیز مورد تنفّر ممکن است از نظر طبع آدمی یا عقل و یا شرع پلید باشد(راغب، 1428ق، 194).

       در قرآن کریم نیز برخی مصادیق واژه رجس ذکر شده است. این پلیدیها شامل، شراب و قمار و بت (مائده: 90)، مردار، خون و گوشت خوک(انعام: 65)، گناه و کفرورزی(توبه: 15)، امتناع ورزیدگان از جهاد (توبه: 95) بکار رفته است که می­توان گفت این واژه به همان معنای لغوی یعنی هرگونه پلیدی و آنچه مورد تنفّر است اعم از گناه و خطا، بکار رفته است .از این­رو به کار رفتن الف و لام در الرجس برای جنس یا استغراق و شمول است (آلوسی،19/22) و شامل هرگونه گناه (ثعلبی،1422ق، 8/35؛ ابن­منظور، 1414ق، 6/95؛ نیشابوری، تفسیر غرائب، 5/460) و عمل قبیحی (فخر رازی، 17/168؛11/295) می­شود.

       برخی از مفسران اهل سنت نیز رجس و پلید بودن خطا را پذیرفته­اند، سیوطی از مفسران نامی اهل سنّت می­نویسد: «کسانی که معتقدند اجماع«اهل بیت» حجت است، به این آیه استدلال کرده­اند زیرا خطا، رجس است و رجس از اهل بیت نفی شده است»(سیوطی،1401ق، 211).

       واژه «یطهر و تطهیرا» از ریشه طهر نیز بر پاکی و برطرف شدن آلودگی دلالت داشته و بر طهارت جسمی و روحی دلالت دارد که در قرآن به هر دو معنا به­کار رفته است (راغب، 1428ق، 310).

در تکمله مباحث مربوط به آیه­ی تطهیر همچنان باید گفت واژه تطهیر در قرآن به دو معنا بکار رفته است همچنانکه این­تیمیه نیز به این تقسیم ­بندی قرآنی اشاره کرده است یکی به معنای فردی که از گناه خود پس از توبه پاک شده (ابن­تیمیه، 1406ق، 7/80).مانند آیه 103 سوره توبه: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم و دیگری به معنی فردی که اصلاً گناه نکرده است. مانند آیه 4 سوره مدّثر: وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ. لذا با توجه مطالب فوق و اثبات طهارت اهل بیت (ع) از هرگونه پلیدی، مقایسه واژه تطهیر در آیه تطهیر با طهارت گفته شده در آیه 103 سوره­ی توبه توسط مصطفی طباطبائی صحیح نیست.

بررسی آیات مربوط به ردّ عصمت پیامبران

عصیان حضرت آدم

       فَأَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ  وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى (طه: 121) مصطفی طباطبائی بیان می­دارد این آیه عصمت آدم(ع) را صریحاً نفی می­کند و این آیه پیش از برگزیده شدن آدم بوده است.

بررسی و نقد

       قبل از پاسخ به این شبهه ابتدا باید یادآوری نمود که اوامر و نواهی خداوند در قرآن به دو دسته عمده تقسیم می­گردد:

امر و نهی در شریعت، بر محور مولویت و عبودیت مانند امر به خواندن نماز که امر و نهی مولوی گویند و امر و نهی بر پایه ارشاد و پند و اندرز مانند امر و نهی طبیب که به امر و نهی ارشادی معروف است. حال باید دید این امر و نهی الهی به حضرت آدم (ع) مبنی بر نزدیک نشدن به درخت از چه نوعی است. بررسی آیات مختلف در این زمینه نشان می­دهد خداوند مانند یک ناصح شفیق به آدم و حوا فرمود: هرگاه از این شجره نخورید، همواره در بهشت می­مانید و اگر بخورید گرسنگی و تشنگی و برهنگی و آفتاب­زدگی خواهید داشت: قُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى* إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعْرَى* وَأَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَلَا تَضْحَی(طه: 117-119).

عبارت «فتشقی» با فاء نتیجه دلالت می­کند غرض از نهی از این درخت، عدم شقاوت این دو نفر است، سپس شقاوت را توضیح می­دهد که منظور غضب الهی یا عقاب نیست بلکه مقصود همان خروج از بهشت و گرفتار شدن به آلام و آفات دنیوی و مشقت­ها است. پس این نهی یک امر مولوی نیست بلکه لحنی خیرخواهانه دارد. از همین روی است که شیطان به هنگام سخن گفتن، خود را ناصح قلمداد می­کند: وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ (اعراف: 21) و خود را به­جای ناصح واقعی جا می­زند. حتی پس از خوردن آن درخت ممنوعه و ریختن لباس­های آن­ها، خداوند به مانند یک ناصح مشفق با آن­ها سخن می­گوید و علیرغم پشیمانی آنها، دچار عوارض خوردن درخت ممنوعه یعنی خروج از بهشت می­شوند. همچنین می­توان بر اساس سیاق آیاتی که در مطالب فوق بدان اشاره شد، معنی «قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا» (اعراف: 23) را همان افتادن به آلام دنیوی است. لذا می­بینیم سخنی از پایمال شدن حقوق الهی نیست و این ظلم، ستم به نفس است و نه تجاوز به حقوق الهی(سبحانی،1397ش، 138-143). از این­رو هبوط از بهشت به دلیل گناه شرعی آدم و حوا نیست، زیرا بر اساس آیات قرآن خداوند توبه­ی حضرت آدم را پذیرفت و در نتیجه باید به بهشت مجدداً برمی­گشتند که چنین نشد. علامه طباطبائی نیز تعمیم عصمت نسبت به اوامر ارشادی را ناصحیح دانسته و نا­فرمانی حضرت آدم (ع) را نافرمانی ارشادی دانسته و از دایره­ی تعریف عصمت خارج خوانده است(طباطبائی، 1374، 14/311).

       درباره­ی واژه «عصی» نیز معنی متبادر امروزی «گناه کردن» است. این در حالی است که معنی عصیان بسیار وسیع بوده و راغب اصفهانی معنای عصیان در این آیه را اطاعت نکردن و سرپیچی نمودن معنا نموده است(راغب، 1428ق، 339) که در اینجا با توجه به توضیحاتی که گفته شد به معنای اطاعت نکردن از امر ارشادی است نه مولوی. گواه این گفتار آیه 36 سوره مبارکه ابراهیم است: فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي  وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ: پس هر کس (در راه توحید و خداپرستی) پیرو من است او از من است و هر که مخالفت من کند تو خدای بسیار بخشنده و مهربانی.

لذا معنای «عصی» در لغت و مصطلح قرآن، همان پیروی نکردن و سرپیچی است و این حقیقت گاهی ملازم با معصیت است و گاهی نیست و این­که امروز از این واژه معنایی فهمیده می­شود که با معصیت ملازم است، اساس آن اصطلاح متشرعه است نه قرآن و لغت. عبارت « فَتَابَ عَلَيْهِ » (بقره : 37) هم اینگونه است و به­کار بردن آن گواه بر گناه نیست زیرا «تاب» به معنی رجوع کردن است (ابن­فارس، 1399ق،1/ 355). در این عبارت خدا فاعل فعل است و به معنی «خدا به او بازگشت» به عبارتی توجه الهی با رحمت به سمت او . نظیر این عبارت در آیه 117 توبه: لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ...  وارد شده است(سبحانی، 1397ش، 147-149).

       درباره­ی واژه «غوی» نیز که معنای متبادر امروزی «فسق و خروج از دین» است، ولی معنی لغوی و  اصلی آن وسیع بوده به­طوریکه راغب اصفهانی چندین معنا بر این واژه در این آیه را از قول اشعار قدیمی و لغت شناسان مانند «خابَ، فسد عَیشه، جهل» آورده است(راغب،1428ق، 369). لذا تطبیق این مفهوم بر خصوص این مصداق نیاز به قرینه دارد. نکته قابل تأمل این است که قرآن حتی «غوایت» را از پیامبر اکرم که دارای مقام والای عصمت است بریء دانسته است: وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى* مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى و در ادامه این آیات می­فرماید: وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى(نجم: 1-4)

       در روایات نیز همین شبهه (عصیان حضرت آدم(ع) را یکی از دانشمندان ادیان دیگر از محضر امام رضا (ع) پرسید که ایشان در جواب فرموند: « وای بر تو از خدا پروا داشته باش و ناشایست­ها را به پیامبران خداوند نسبت مده و کتاب او را به رأی و نظر خود، دگرگون مکن. سپس می­فرماید: « معصیت آدم در بهشت بود و بهشت جای تکلیف نیست ...و هنگامی که به زمین فرود آمد و حجت و خلیفه شد، خداوند فرمود: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ (صدوق، 1372ش، 1/391؛ بحارالانوار، 1403ق، 11/72).

       آیت الله جوادی آملی نیز در ادامه این روایت بیان می­کند: «در بهشت برزخ نزولی، تکلیف یا وعد و وعید تشریعی نیست. از این­رو امر و نهی و ظلم و خسران و درخواست مغفرت در آن نشئه، همگی به معنایی است که متناسب با همان­جا است» سپس می­گوید: کار حضرت آدم از قبیل «ترک اولی» است؛ یعنی ترک آن کار، بهتر از انجام آن بوده است(جوادی آملی، 1381ش، 245-246). همچنین اظهارات مصطفی طباطبائی نشان می­دهد وی قائل به عصمت پیامبران قبل از عصمت نیست این در حالی است صرف نظر از آیات قرآن که گفته شد این امر از نظر عقلی نیز ممکن نیست:

اگر انسانی پاسی از عمر خود را در گناه و گمراهی صرف کند پس از بعثت چندان مورد اعتماد قرار نمی­گیرد و منکران رسالت به سادگی می­توانند روی گذشته­های تاریک وی انگشت نهاده و به ترور شخصیت و مخدوش ساختن پیام وی بپردازند. همچنین بدیهی است انسانی که از ابتدای زندگی دارای مقام عصمت از گناه باشد، نقش هدایتی او نیز بیشتر از فردی است که فقط پس از بعثت دارای چنین مقامی است و مقتضای حکمت الهی این است که فعل احسن و اکمل را برگزیند(سبحانی، 1398ش، 112).

استغار حضرت ابراهیم (ع)

       مصطفی حسینی طباطبائی ذیل آیه 82 سوره شعراء، که از زبان حضرت ابراهیم بیان می­دارد: وَالَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ می­گوید:  این آیه می­رساند که پیامبران عصمت ذاتی نداشته و چه بسا خطاهایی مرتکب شوند - البته نه در حد انسان های معمولی - که امید دارند خداوند روز قیامت از آنها درگذرد.

بررسی و نقد

       این اظهارات بیانگر این است که وی تعریف شیعه از عصمت را دالّ بر عصمت ذاتی پیامبران می­داند این درحالی است که پیامبران بر اثر عصمت، از گناهان بازداشته می­شوند ولی مجبور به ترک معصیت نیستند و امکان ذاتی ازآن­ها سلب نمی­شود بلکه امکان وقوعی ندارند. برای شرح این مسئله مثالی آوریم: وقتی می­گوییم صدور قبیح از خدا امکان ذاتی دارد ولی بدلیل صفت عدل الهی هیچ­گاه قبیح از خدا سر نمی­زند لذا امتناع وقوعی دارد. پس نیروی عصمت قدرت و توانایی(ذاتی) پیامبران را برای انجام معاصی سلب نمی­کند اگرچه تا پایان عمر، نافرمانی نخواهند کرد(سبحانی،1397ش،128). لذا عصمت ملکه­ای است که انسان با داشتن آن، عواقب دردناک هر گناه را با همه­ی وجود احساس می­کند و این عصمت نه ذاتی است و نه انحصاری بر خلاف مقام نبوت و رسالت که انحصاری است: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ (انعام: 124) و خداوند از اول علم بر این داشت که معصومان با اراده و اختیار خویش قابلیت این کرامت الهی را دارند. لذا می­بینیم شخصیت هایی مانند حضرت زهرا و حضرت مریم علیرغم این­که پیامبر نیستند ولی معصوم هستند. اما عصمت فرشتگان ذاتی است چون مورد تکلیف قرار نمی­گیرند. همچنین هرکسی به حسب مرتبه­ای که از عبودیّت خداوند دارد، در همان مرتبه لغزشی دارد؛ چنانکه قبلاً ذکر شد: حسنات الابرار سیئات المقربین؛ آری لغزش حضرت ابراهیم مثلاً عبارت از این است که برای تأمین ضروریات زندگی نتواند در همه­ی دقائق زندگی به یاد خدا باشد هر چند تأمین همین خورد و خوراک صبغه عبادی داشته باشد، حال چگونه ممکن است آن حضرت لغزش داشته باشد، در حالی که خداوند درباره­ی او و برخی پیامبران می­فرماید: إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ* وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ (ص: 47 و 46 )(طباطبائی،1374ش، 15/399)که دلیلی بر بخشایشی بودن عصمت بر مخلصین است. البته طلب بخشش از سوی پیامبران، خشوع در برابر حضرت حق نیز می­توان تعبیر نمود.

بحث کلی در خصوص مراتب عصمت پیامبران

       در قرآن کریم فراموشی یا ترک اولی برخی از پیامبران گزارش شده به عنوان مثال همراه حضرت موسی (آیه 63 کهف) قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ :این در حالی است که مستند نمودن نسیان به همراه حضرت موسی(احتمالا جناب یوشع یا خضر) محذوری ندارد زیرا اولاً او (بر فرض نبوت) از پیامبران اولوالعزم نبود، ثانیاً این­گونه تصرفات راجع به امور عرفی محض است و به حدّ وسوسه در حکم شرعی یا موضوع آن(کار ابلاغ رسالت و هدایت آن)، نمی­رسد- تافعل یا قول آنها را از حجیّت ساقط کند-، لذا به برخی از پیامبران قابل اسناد است(جوادی آملی، 1389ش، 6/121-120).

       مراتب علم و عصمت پیامبران و امامان (ع): با توجه به آیات قرآن قرآن و روایات، با این­که تمامی انبیاء و رسل الهی از مراتب حداقلی عصمت برخوردارند(عصمت در محدوده­ی اخذ شریعت، تبلیغ و اجرای احکام)، ولی مراتب علم و عصمت آنها همانند یکدیگر نبوده و پیامبران اولوالعزم بویژه حضرت ختمی مرتبت (ص) مرتبه­ی والاتری از علم و عصمت برخوردارند و دلیل عقلی یا نقلی معتبری بر لزوم آن مرتبه­ی برین برای همه­ی پیامبران وجود ندارد که بعداً توضیح داده خواهد شد. آن چیزی که آیات قرآن می­فرماید مراتب فضیلت پیامبران متفاوت است: تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ  وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ (بقره: 253) یا آنجا که می­فرماید: وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ (اسراء: 55). همین مراتب متفاوت عصمت سبب می­شود پیامبری که خود را با پیامبران اولوالعزم می­سنجد احساس نقص و جهل کند و بدون این­که گناهی از وی سر زند در پیشگاه خداوند ناله و ندبه کند(جوادی آملی، 1381ش، 207).

       حال چون دین اسلام آخرین و برترین و کامل­ترین دین است گیرنده این وحی یعنی پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز باید بالاترین ظرفیت و مقام و منزلت را داشته باشد (رادبین، 1393ش، 26) و چون قرار است این دین همیشگی باشد باید حافظان این دین یعنی امامان علیهم السلام نیز در اوج کمال و منزلت باشند. چنانچه از امیر مومنان (ع) نقل شده است که فرمود: «رسول خدا (ص) فرمودند: خداوند مخلوقی برتر و گرامی­تر از من نیافرده است...و مرا بر تمامی انبیاء و رسولانش برتری داد و این فضیلت، بعد از من برای تو و ائمه بعد از تو است(شیخ صدوق، 1372ش، 1/539).

برخی آیات قرآن مراتب بالای عصمت را برای برخی پیامبران ثابت می­کند:

۱. آیه 33 سوره آل عمران: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ بر عصمت مطلق پیامبر اکرم و امامان (ع) و حضرت آدم و نوح و پیامبرانی که از نسل ابراهیم یا عمران هستند دلالت دارد.اصطفا از ریشه صفوه به معنای چیز عاری و رهایی از هر ناخالصی و ناپاکی (راغب، 1428ق، 286؛ ابن­فارس، 1399ق، 3/92 ) و خداوند تنها کسانی را انتخاب می­کند که ظاهر او مانند باطنش باشد در طهارت و عصمت(حرعاملی، بی­تا، 74).

۲. آیه 41 سوره نساء: فكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا دلالت می­کند بر این­که در هر امتی یک شاهدی بر اعمال وجود دارد. (و نه چند شاهد بدلیل مفرد بودن شهید و بر اساس آیه 75 قصص: وَنَزَعْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ و 84 نحل: وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا  که تصریح شده از میان هر امّتی گواهی برمی­انگیزیم؛

       آنچه مشهود شاهدان است، حقایق اعمال امت است که لازم است بتوانند شهود کنند و کسی که مجهز به این امر باشد، خطا و سهو در او راه ندارد و اگر شهادت بر امّت مصون از خطا و اشتباه نباشد، عقاب مطیع یا پاداش دادن به مجرم پیش می­آید که به لحاظ عقلی قبیح است(سبحانی، 1412ق،3/196-197). البته ممکن است در یک زمان و در یک امت چند نبی همزمان حضور داشته باشند و تنها یک نفر از آنها شاهد اعمال امت باشد. لذا این استدلال عصمت از گناه و خطا و اشتباه (عصمت مطلق) برخی از پیامبران از جمله پیامبر اکرم (ص) را اثبات می­کند. البته با توجه به روایاتی که بیان می­دارد که در هر امتی فقط یک امام وجود دارد و زمین هیچ گاه از وجود امام خالی نیست؛ می­توان از این آیه نتیجه گرفت حداقل پیامبرانی که به مقام امامت رسیده­اند دارای عصمت مطلق هستند(فقیه و همکاران، 1398ش، 37-49). نکته قابل تأمل این­که حتی فخر رازی نیز با توجه به این آیه عدم جایزالخطا بودن شاهدان بر هر امت را استنباط نموده لیکن شاهدان پس از عصر پیامبر را اجماع امت دانسته(فخر رازی، 1420ق،20/257) که صراحتاً با آیه فوق در تناقض می­باشد زیرا خداوند در این آیه فرموده برای هر امتی، گواهی(بر اعمالشان) می­آوریم.

       می­توان گفت بطور کلی برخی آیات عتاب مانند به پیامبران که اشاره به ترک اولی برخی پیامبران و یا ترک فرمان ارشادی دارد، به اقتضای جنبه­ی خلقی ایشان است تا مردم هم پیامبران را مانند خود دارای اختیار بدانند (قدرت بر انجام گناه و ترک اختیاری آن) و بین ایشان و خودشان احساس قربت بیشتری کنند و هم در تشخیص ربّ خود دچار اشتباه نشده و در حق ایشان گرفتار غلوّ و شرک نشوند. طرح این عتاب­ ها در قرآن نیز نشانه­ی صدق پیامبر است که وی هرگز سخن خدا را تحریف نمی­کند، هرچند به زیان او باشد. همچنین همه­ی مردم بدانند که پیامبران با وجود داشتن مقامات الهی، دائماً به درگاه خدا تضرع کرده و بندگی را افتخار خود می­دانند(ملاصدرا، 1366، 3/125-124).

بررسی سیره­ی عملی پیامبران و امامان علیهم السلام نشان می­دهد در مقام عمل و در کارهای روزمره و مسائل اجتماعی اغلب از علم غیرعادی خویش استفاده نمی­کنند(طباطبائی،1374ش، 18/292). لذا حاصل شدن اعتماد به پیامبران در گرو آن نیست که هیچ عملی هر چند مربوط به امور دنیوی ناشی از سهو و فراموشی از آنان صادر نشود، بلکه آن­ها فقط در برخی شرایط از دانش غیبی خود استفاده می­کنند تا حجت بر مردم تمام شود(یوسفیان و شریفی، 1388ش، 231).

نتیجه­

       خطا و نسیان در امور فردی غیر مرتبط با دین آسیبی به غرض و هدف از بعثت نمی­زند.لذا عصمت از خطا در دایره­ی تلقی وحی، تبلیغ و رسالت می­گنجد. البته عصمت از هر نوع سهو، نسیان، خطا، اشتباه (در امور مربوط به دین و غیر دین) مربوط به درجه والای عصمت است که متعلق بر برخی انبیای بزرگ از جمله حضرت محمد(ص) است که در قرآن بدان اشاره شده است لیکن حداقل رسیدن به مقام نبوت، عصمت از گناه و عصمت از خطا در محدوده شریعت و اجرای آن است.یکی از اشکالات اساسی مصطفی طباطبائی عدم توجه به مراتب عصمت پیامبران و عدم تفکیک سهو و اشتباه در امور هدایتی و دنیوی است. عصمت از خطا و اشتباه خود نیز مراتبی دارد و عصمت از خطا و اشتباه در واجبات و حرام مورد اتفاق علمای تشیع است ولی عصمت از خطا و اشتباه در مستحبات و مباحات مورد اختلاف بوده که مرحله­ی عصمت مطلق یعنی مرتبه­ی برین عصمت شامل همه­ی پیامبران نیست. لذا پیامبری که ترک اولی انجام داده از دایره عصمت خارج نمی­شود بلکه عملی که انجام داده با مقام معنوی و شأن وی تناسبی ندارد و در حالت کلّی تمامی پیامبران از اشتباهاتی که موجب تنفّر و سلب اعتماد مردم از ایشان می­شود عصمت دارند و سهو و خطا و اشتباه پذیرفتنی نیست مگر در حدودی که منافی عصمت لازم برای نبوت نباشد که این موارد محدود را نمی­توان به کلّ زندگی معصومان سرایت داد زیرا دلایل متعدد عقلی و قرآنی در این زمینه وجود دارد.

       با توجه به ادلّه قطعی عقلی، روایی فراوان بر عصمت پیامبران و امامان (ع)، نباید ظاهر آیات عتاب­مانند بر پیامبران مستمسکی برای ردّ عصمت ایشان باشد و با توجه به عدم اختلاف آیات قرآن باید با توجه به قرائن و شواهد، تفسیر صحیحی از «آیات عتاب مانند» ارائه گردد. لذا واژه هایى هم چون عصیان، استغفار، توبه و ذنب و عصیان و غوی نباید ره زن اندیشه گردد و بى­درنگ معناى متداول عرفى را در ذهن بنشاند. کاربرد این کلمات، گستره وسیعى دارد و تنها در قلمرو محرّمات شرعى و یا معنای امروزی محدود نمى­گردد. همچنین خداوند لغزش­های جزئی پیامبرانی مانند حضرت آدم در بهشت برزخی را نقل می­کند تا به مردم بفهماند که پیامبران از کمال مطلق که ویژه خداوند متعال است، فاصله دارند و کسی آنان را اله نپندارد.

منابع

علاوه بر قرآن کریم،

۱. ابن­تیمیه، احمد­بن عبدالحلیم (۱۴۰۶ق)، منهاج السنه، عربستان: جامعة الإمام محمد بن سعود.

۲. ابن­فارس، احمد (۱۳۹۹ق)، معجم مقاييس اللغة، بیروت: دارالفكر.

۳. ابن­منظور (۱۴۱۴ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.

۴. ترمذی، محمد بن عيسى (۱۳۹۵ق)، سنن الترمذی، مصر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي

۵. ثعلبی، أحمد بن محمد (۱۴۲۲ق)، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، بیروت: دار إحياء التراث العربي.

۶. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۹)٬ تفسیر تسنیم، قم: اسراء.

۷. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۶۸)، تسنیم تفسیر قرآن، قم: نشر اسراء.

۸. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۱)، وحی و نبوت، قم: اسراء.

۹. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۲)، شمیم ولایت، قم : اسراء

۱۰. جوهری، ابونصر اسماعیل (۱۴۰۷ق)، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، بیروت، دارالعلم.

         ۱۱. حر عاملی، محمد­بن حسن (بی­تا)، التنبیه بالمعلوم من البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو و العصیان، محقق: محمود البدري، بی­جا: مكتب الإعلام الإسلامي.

۱۲. حسینی طباطبائی، مصطفی، (1390ش)، بازنگری در معانی قرآن، بی­جا

۱۳.حسینی طباطبائی، مصطفی (بی­تا)، بیان معانی در کلام ربّانی، بی­جا.

۱۴. رادبین، علیرضا (۱۳۹۳ش)، معصوم­ جویی، تبریز: اعظم. چاپ اول.

۱۵. راغب اصفهانی، أبو القاسم الحسين (۱۴۲۸ق)، مفردات القرآن، یروت: دارالمعرفه.

۱۶. زرقانی، محمد­بن عبدالباقی (بی­تا)، شرح الزرقانی شرح الزرقاني علي المواهب اللدنيه بالمنح المحمديه، بی­جا

      ۱۷. زمانی، محمود (۱۳۹۱ش)، عرشيان فرش نشين: نقدی بر کتاب آیه تطهیر و ارتباط آن با عصمت ائمه، تهران: مشعر

۱۸. سبحانی، جعفر (۱۳۸۸ش)، منشور جاوید، قم: موسسه امام صادق(ع).

۱۹. سبحانی، جعفر (۱۳۹۷ش)، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: موسسه امام صادق.

۲۰. سبحانی، جعفر (۱۳۹۸ش)، منشور عقائد امامیه، قم: موسسه امام صادق، چاپ نهم.

۲۱. سبحانی، جعفر (۱۴۱۲ق)، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.

۲۲. سبحانی، جعفر (۱۴۲۵ق)، عصمت الانبیاء، قم: موسسه امام صادق(ع).

۲۳. سبحانی، جعفر (۱۴۲۸ق)، منشور عقاید امامیه، قم: موسسه امام صادق.

۲۴. سیوطی، جلال الدین (۱۴۰۱ق)، الاکلیل فی استنباط  التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیه

            ۲۵. شاکرین، حمیدرضا (۱۳۸۹ش)، عصمت(پرسش­ها و پاسخ­های دانشجویی)،تنظیم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه، قم: دفتر نشر معارف.

۲۶. شیخ صدوق، محمد­بن علی (۱۳۷۲ش)، عیون اخبار الرضا، تهران: نشر صدوق، چاپ اول

۲۷. شیخ صدوق، محمد­بن علی (۱۴۱۳ق)، من لا یحضره الفقیه، مصحح: علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامى

۲۸. شیخ مفید (بی­تا)، رساله فی عدم سهو النبی، بیروت، دارالمفید.

۲۹. صدرالدین شیرازی(ملاصدرا)، محمد­بن ابراهیم (۱۳۶۶)، تفسیرالقرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار

۳۰. طباطبائی، محمد حسین (۱۳۷۴ش)، ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامي.

۳۱. طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۷۲ش)، مجمع البیان، تهران: ناصر خسرو.

۳۲. طبری، محمد بن جرير (۱۴۲۰ق)، جامع البيان في تأويل القرآن، بیروت: مؤسسة الرسالة

۳۳. طریحی، فخرالدین (۱۹۸۵م)، مجمع البحرین، بیروت: دارالمکتبه الهلال.

۳۴. طوسی، محمد ابن حسن (۱۴۰۸ق)، تلخیص الشافی، تحقیق: حسین بحرالعلوم، قم: المحبین.

۳۵. علم الهدی، سید مرتضی (۱۲۵۰ق)، تنزیه الانبیاء، قم: الشریف الرضی.

۳۶. علم الهدی، سید مرتضی، علی بن حسین (۱۴۰۵ق)، رسائل، قم: دارالقرآن الکریم.

۳۷. الفاضل المقداد (۱۴۱۲ق)، الاعتماد في شرح واجب الاعتقاد، مجمع البحوث الإسلامية

۳۸. فخر الدین رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰ق)، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

۳۹. فخر رازی، محمد­بن عمر (۱۴۲۰ق)، مفاتيح الغيب (التفسير الكبير)، بیروت: دار إحياء التراث العربي.

            ۴۰.  فقیه، علی؛ بابایی علی اکبر؛ حسینی­زاده، عبدالرسول (۱۳۹۸ش)، بررسی دلالت آیات مربوط به. شاهدان امتها بر عصمت همه­جانبه انبیا، نشریه معرفت کلامی، 10(22).

۴۱. فیومی، احمد­بن محمد (۱۴۱۶ق)، المصباح المنیر، بیروت: المكتبة العلمية.

۴۲. کلینی، محمد­بن یعقوب (۱۴۰۷ق)، الکافی، تهران: درالکتب الاسلامیه.

۴۳. مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق)، بحارالانوار، بیروت: موسسه الوفا، چ 2.

۴۴. مطهری، مرتضی (۱۳۹۰ش)، مجموعه آثار، قم: صدرا.

۴۵. معارف، مجید (۱۳۸۷ق)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: انتشارات کویر، چاپ نهم.

۴۶. مفید، محمد­بن محمدبن نعمان (۱۴۱۴ق)، تصحیح الاعتقاد، قم: کنگره شیخ مفید. چاپ دوم.

۴۷. المقریزی، تقی الدین (۱۴۲۰ق)، امتاع الاسماع. بیروت: دار الكتب العلمية.

۴۸. نیشابوری، نظام الدين (۱۴۱۶ق)، غرائب القرآن (تفسیر نیشابوری)، محقق: زکریا عمیرات، بیروت: دارالكتب العلميه.

۴۹. یوسفیان، حسن و شریفی، احمد حسین (۱۳۸۸)، پژوهشی در عصمت معصومان، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

 

 

 

---

[1] . دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات آذربایجان شرقی، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران: [e-mail]

[2] . استادیار گروه الهیات، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران (نویسنده مسئول): [e-mail]

[3] . استادیار گروه الهیات، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران: [e-mail]