ارائه الگوی بهینه توسعه کالبدی شهرهای بیابانی با تأکید بر عوامل ژئومورفولوژیکی (مطالعه موردی: شهر دامغان)

الموضوعات : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

علیرضا عرب عامری ¹ , خلیل رضایی ² , مجتبی یمانی ³

1 - دانشگاه تربیت مدرس
2 - دانشگاه خوارزمی
3 - دانشگاه تهران

تاريخ الإرسال : 24 الخميس , شعبان, 1439 تاريخ التأكيد : 27 الجمعة , ذو الحجة, 1439 تاريخ الإصدار : 13 الأحد , محرم, 1440

الکلمات المفتاحية: توسعه شهری, دامغان, ژئومورفولوژی, مناطق کویری, توپوگرافی, مدل AHP-TOPSIS,

ملخص المقالة :

        با توجه به این که گسترش فیزیکی شهرها باعث مواجه شدن آنها با واحدهای توپوگرافی و ژئومورفولوژیک اطراف آنها می گردد و با توجه به پویایی این واحدها، اگر توسعه فیزیکی شهر در جهات مناسب صورت نگیرد، باعث بهم خوردن تعادل دینامیک محیط گردیده و ممکن است باعث خسارت شود. هدف از پژوهش حاضر بررسی محدودیت­های ژئومورفولوژیک و ارائه جهات بهینه جهت توسعه فیزیکی شهر دامغان می­باشد. بدین منظور ابتدا منطقه مورد مطالعه با استفاده از تصاویر ماهواره­ای و عکس های هوایی تعیین حدود گردید در گام بعدی عوامل موثر در توسعه فیزیکی شهر با استفاده از مرور ادبیات تحقیق و بررسی های میدانی گسترده تعیین و در محیط ArcGIS10.1 تهیه گردید. در مرحله بعد عوامل با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) وزن­دار شده و سپس با استفاده از مدل ‏TOPSIS‏ جهات بهینه ‏جهت توسعه فیزیکی شهر دامغان به دست آمد. طبق نتایج عوامل کاربری اراضی، شیب و موانع ژئومورفولوژیک بیشترین تأثیر را در توسعه فیزیکی شهر دامغان داشته­اند. نتایج پژوهش بیانگر این است که جهات غربی و جنوب­غربی به ترتیب با کسب (۸۶۷۹/۰، ‏۵۷۹۲/۰‏) امتیاز به عنوان مطلوب­ترین و جهات جنوب و شمال به ترتیب با کسب (۰، ۰۳۷۳/۰) امتیاز به عنوان نامطلوب­ترین جهات توسعه فیزیکی شهر شناخته شدند. در مناطق جنوبی کفه­های رسی و نمکی و هجوم ماسه­های روان به اماکن مسکونی و تجهیزات شهری و در مناطق شمالی سیلاب­های مخروط افکنه و سیلاب­های محلی از موانع اصلی ژئومورفولوژیک توسعه شهر می­باشد و در مقابل بخش­های غربی و جنوب­غربی به علت داشتن شیب و لیتولوژی مناسب، عدم وجود موانع ژئومورفولوژیک و همچنین عدم وجود کاربری کشاورزی جهت توسعه فیزیکی شهر مناسب تشخیص داده شد. نتایج حاصل از این پژوهش می­تواند به مدیران و برنامه­ریزان شهری در زمینه توسعه فیزیکی شهر کمک نماید.

المصادر:

1. اسفندیاری درآباد، فریبا، پیروزی، الناز و زهرا امینی (1395): «تحلیلی بر مکانیابی جهات بهینه گسترش فیزیکی شهر شیراز با استفاده از روش ویکور»، آمایش جغرافیایی فضا، سال ششم، شماره 20، صص ۱۱۶-۹۹.


2. آفریده، فائزه، اسدی، اکرم و امیر احمدی (1393): «پتانسیل سنجی توسعه فیزیکی شهر جدید پردیس با تاکید بر شاخص های ژئومورفولوژیکی»، پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، سال دوم، شماره۴، صص۵۴۰-۵۲۱.


3. بهشتی جاوید، ابراهیم، حیدری ساربان، وکیل و محمد حسین فتحی (1394): «مقایسه دو مدل منطق فازی و AHP در ارزیابی و پهنه بندی تناسب زمین برای توسعه فیزیکی شهر با تاکید بر پارامترهای طبیعی‌ (مطالعه موردی: شهر سرعین)»، جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال ۲۶، شماره۴، صص ۱۵۰-۱۳۵.


4. حاتمی نژاد، حسین و علی عشقی چهار برج (1395): «مکان یابی بهینه توسعه فیزیکی شهر مراغه با تاکید بر پایداری شهری»، آمایش جغرافیایی فضا، سال ششم، شماره 19، صص ۳۲-۱۵.


5. حبیبی، کیومرث واحمد احمد پور (1384): توسعه فیزیکی شهر سنندج با استفاده از GIS، سنندج، انتشارات دانشگاه کردستان، کردستان.


6. حسین زاده، محمد مهدی و رویا پناهی (1394): «بررسی محدودیت های ژئومورفولوژیک توسعه فیزیکی و مکان یابی جهت های توسعه آینده شهر سنقر»، جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال دوم، شماره۱، صص ۲۸-۱۵.


7. رهنمایی، محمد تقی (1382):  مجموع مباحث و روش های شهرسازی (جغرافیا)، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، تهران.


8. زیاری، کرامت الله. (1379):  برنامه ریزی شهرهای جدید، انتشارات سمت، تهران.


9. ستایشی نساز، حسن، روستایی، شهرام، عمرانی دورباش، مجتبی و نرگس زارع پیشه (1393): «بررسی تنگناهای ژئومورفولوژیکی و تاثیر آن بر توسعه فیزیکی شهر با استفاده از GIS و روش AHP (مطالعه موردی: شهر گیوی)»، پژوهش های ژئومورفولوژی کمی، سال دوم، شماره۴، صص ۱۶-۱.


10. شایان، سیاوش، پرهیزکار، اکبر و شیری سلیمان (1388): «تحلیل امکانات و محدودیت های ژئومورفولوژیک در انتخاب محورهای توسعه شهری (نمونه موردی: شهر داراب)»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره ۱۳، شماره۳، صص ۵۳-۳۲.


11. شهیدی، محمد حسین (1369):  «دیدگاه سیستمی در مفهوم برنامه ریزی و مدیریت شهری و منطقه ای، شهرهای جدید فرهنگ جدید در شهرنشینی». گزارش و مقالاتی از سمینار شهرهای جدید، شرکت عمران شهرهای جدید.


12. شکویی، حسین (1373):  دیدگاه های نو در جغرافیای شهری. انتشارات سمت، تهران.


13. ضیائیان، پرویز، سلیمانی مقدم، هادی و صادق  برزگر(1390): «تعیین بهینه گسترش شهر مشهد با استفاده از مدل ارزیابی چند عامله RS و GIS»، انجمن جغرافیایی ایران، سال نهم، شماره۳۰، صص ۹۴-۷۷.


14. فرشاد، مهدی(1362):  نگرش سیستمی، انتشارات امیر کبیر، تهران.


15. قنواتی، عزت الله و فاطمه دلفاتی گودرزی (1392) «مکان یابی بهینه توسعه شهری با تاکید بر پارامترهای محیطی با استفاده از مدل تلفیقی فازی، AHP»، ژئومورفولوژی کاربردی ایران، سال اول، شماره اول، صص ۶۰-۴۵.


16. قرخلونره، مهدی، حسام، مهدی و عبدالمجید قرنجیک (1389): «تعیین جهات توسعه فیزیکی شهر گرگان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی»، فصلنامه نماد گلستان، صص ۸۰-۷۵.


17. کردوانی، پرویز (1378): نگاهی به شرایط طبیعی، انسانی و اقتصادی و جاذبه های شهرستان دامغان زادگاه استاد منوچهری، فرهنگ قومس، شماره 9، صص 263-245.


18. مرکز آمار ایران (1395): سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان سمنان شهرستان دامغان.


19. مقیمی، ابراهیم (1385):  ژئومورفولوژی شهری، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران،


20. مختاری، داود (1379):  «آسیب پذیری سکونتگاه های واقع در مسیر خطوط گسل و عمران روستایی»، مجله مسکن و انقلاب، شماره 67، صص ۷۴-۷۰.


21. ملکی، امجد و بیان عزیزی (1393): «تنگناهای طبیعی توسعه فیزیکی شهر پاوه با تاکید بر عوارض ژئومورفولوژیکی»، آمایش محیط، دوره ۷، شماره ۲۲، صص ۵۴-۳۸.


22. مهندسین مشاور طرح معماری محیط (1390): طرح توسعه و عمران (جامع) و حوزه نفوذ شهر دامغان.


23. مهندسین مشاور طرح، معماری و محیط (1385): طرح جامع شهر دامغان.


24. نوابخش، مهرداد و اسحاق  ارجمند (1388):  مبانی توسعه پایدار شهری، انتشارات جامعه شناسان، تهران.


25. هاگت، پیتر (1373):  جغرافیا ترکیبی نو (جلد اول). ترجمه شاپور گودرزی نژاد. انتشارات سمت، تهران.
    
    
    1. Avijit, G. Rafi, A. (1999): Geomorphology and the urban tropics: building an interface between ‎research and usage, geomorphology, Volume 31, 133-149.
    
    
    2. Butler, D. Parkinson, J. (1997): Towards Sustainable Urban Drainage, Water Science and Technology, Volume 9, 53-63.
    
    
    3. Brabyan, L. (1998): GIS analysis of macro landform, presented  at the 10^th colloquialism of the spatial information research center, university of Otago, Newzealand,16-19 november.
    
    
    4. Devana, A.M. Yamaguchib, Y. (2009): Landuse and land cover change in Dhaka, Bangladesh: ‎Using remote sensing to promote sustainable urbanization, Applied Geomorphology, Volume 31, 391-401.‎
    
    
    5. Fookes, P.G. Vaughan,  P.R. (1986): A Hand book of engineering geomorphology, Surrey University press, 314 p.
    
    
    6. Guha, A. Kumar, K. Lesslie,  A. (2008): Geomorphological mapping planning and development- A ‎case for korba city, Chhattisgarh. Research communication, Volume 97, 12-25.‎
    
    
    7. Gregory, K. J. Walling, D. E. (1973):  Drainage basin form and process, a geographical approach: ‎London, Edward Arnold, 456 p.
    
    
    8. Kannan, G. (2009):  A hybrid approachusing ISM and fuzzy TOPSIS for the selection of reverse logistics provider. Resources, Conservation and Recycling, Volume 1, 28-36.
    
    
    9. Liou, T.S. Wang, M.J.J. (1992): Fuzzy weighted average: An improved algorithm, Fuzzy Sets and Systems, Volume 3, 307-315.
    
    
    10. May, M.E. Dlaha, M. Chenini, I. (2010): Urban geological mapping, geotechnical data analysis for ‎rational development planning, Engineering planning, Volume 116, 129-138.‎
    
    
    11. Saaty, T.L. (1986): Axiomatic Foundation of Analytical Hierarchy Process, Management Science, Volume 32, 841-855.
    
    
    12. Schick, A.P. (1997):  Hydrologic processes and geomorphic constrainsts on urbanization of ‎alluvial fan slopes, Geomorphology, Volume 31, 325-335.
    
    
    13. wang, C.L. Yoon, K. (1981): Multiple attribute decision making-methods and applications, Berlin, Heidelberg, Springer, 269 p.