تأسيس مدارس و نسبت آن با خانۀ دانشمندان (نقدی بر نظریهٔ مَقدِسی و شَلَبی)

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

ایمان اربابی ¹ (دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد)
مهدی مجتهدی ² (دانشگاه فردوسی مشهد)
حمیدرضا ثنائی ³ (استادیار تاریخ وتمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد)

تاريخ الإرسال : 15 الأحد , محرم, 1446 تاريخ الإصدار : 06 الخميس , رجب, 1445

الکلمات المفتاحية: تاریخ آموزش, مسجد, خان, مدرسه, خانۀ دانشمندان, آموزش در خانه,

ملخص المقالة :

تأسیس مدارس به عنوان مهمترین مراکز آموزشی، جوامع مسلمان را وارد عرصهٔ جدیدی نمود. یکی از مباحثی که کمتر مورد کنکاش قرار گرفته، چگونگی تاسیس این نهاد علمی است. اغلب پژوهشگران، حیات مدارس و علت اصلی تأسیس آنها را در مکان‌هایی همچون مساجد، خان‌ها و مانند آن جستجو کرده‌اند که تا پیش از تأسیس مدارس عهده دار فعالیت های آموزشی بودند. دست کم دو نظریه دربارهٔ شکل‌گیری مدارس در جهان اسلام قابل بررسی است. مقدسی مدارس را محصول ادغام دو نهاد مسجد و خان می‌داند و از نظر او مدرسه وجه آموزشی را از مسجد و جنبهٔ سکونت را از خان اقتباس کرده است. از سوی دیگر شلبی حلقه‎های درس بی‌شمار و مزاحمت ضروری برخاسته از درس و مطالعه را مانع از توجه شایسته به نیایش و در نتیجه انتقال آموزش از مسجد به مدرسه را طبیعی دانسته است. او توضیح بیشتری درباره چگونگی فرآیند این انتقال ارائه نمی دهد. این مقاله با ارائۀ شواهدی روشن در پی اثبات این فرضیه است که مدارس در اصل، شکل تغییر یافتۀ خانۀ عالمان بوده است. به عبارت دیگر، آموزشی که در منازل دانشمندان صورت می‌گرفته به مرور و با تغییراتی در همان مکان به عنوان مرکز آموزشی نوینی به نام مدرسه ادامه یافت.

المصادر:

ابن ابی الوفا، عبدالقادر بن محمد (بی تا). الجواهر المضیئه فی طبقات الحنفیة، [بى جا]: مؤسسة الرسالة.
ابن اسفنديار، محمد بن حسن (1366). تاريخ طبرستان‏، به کوشش عباس اقبال آشتيانى، تهران‏: کلاله خاور.
ابن خلکان، احمد بن محمد (بی تا). وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان‏، بیروت: دارالفکر.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع (1421ق). کتاب الطبقات الکبیر، به‌کوشش علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی.
ابن عساكر، على بن حسن ‏(1415ق). تاريخ مدينة دمشق و ذكر فضلها و تسمية من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحيها من وارديها و أهلها، به کوشش علی شيرى ، بيروت‏: دارالفكر.
ابن عماد، عبدالحى بن احمد (1406ق). شذرات الذهب في أخبار من ذهب‏، به کوشش محمود ارناووط، دمشق‏: دار ابن‌كثير.
ابن قاضى شهبه، ابو بكر بن احمد (1424ق). مناقب الإمام الشافعي و طبقات أصحابه‏، به کوشش عبد العزيز فياض حرفوش‏، دمشق: دار البشائر‏.
ابن‌فندق، على بن زيد بیهقی (1400‍). تاريخ بيهق‏، به کوشش سلمان ساکت، تهران‏: میراث مکتوب.
ابن ماکولا، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ ه‍ب‍ةال‍ل‍ه ‌(1381-1386ه‍). الإكمال في رفع الارتياب عن المؤتلف والمختلف في الأسماء والكنى والأنساب، به کوشش عبد الرحمن بن يحيى المعلمی اليمانی، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانية.
احمد، منیرالدین (۱۳۸۴). نهاد آموزش اسلامی: پایگاه اجتماعی دانشمندان مسلمان در پرتو تاریخ بغداد ، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران: نگاه معاصر.
ازهری، محمد بن احمد (1421ق). تهذیب اللغة، لبنان: دار إحياء التراث العربي.
اسماعیلی، قربانعلی (1386). «پانزده مدرسۀ ناشناخته در خراسان (سده های چهارم تا ششم هجری»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش6، پاییز و زمستان.
اسماعیلی، قربانعلی (1387). «زمینه ها و عوامل پیدایش نخستین مدارس در خراسان»، پژوهش‎نامه تاریخ، ش5.
اسنوى، عبد الرحيم بن حسن ‏(1422ق). طبقات الشافعية، به کوشش كمال يوسف‏ الحوت، بيروت‏: دارالكتب العلمية.
باخرزى، على بن حسن‏ (1414ق). دمية القصر و عصرة أهل العصر، به کوشش محمد تونجى، لبنان: دار الجيل.
بیهقی، محمد بن حسین (1383). تاریخ بیهقی، به کوشش علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
تنوخی، محسن بن علی (1391ق). نشوار المحاضرة و أخبار المذاکرة، به کوشش عبود شالجی، [بی جا]: [بی نا].
ثنایی، حمیدرضا (1391). وضع علمی و آموزشی نیشابور در سده های 3-7ق با تأکید بر زمینه های اقتصادی، رساله دکتری، تهران: دانشکده الهیات و معارف اسلامی.
ثنایی، حمیدرضا (1395). «اثر سطح طبقاتی و معیشتی پیروان مذاهب در نیشابور بر تأسیس مدارس در سده های 6-4ق.»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش25، صص. ۱۱۷-۱۴۴.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (1375). تاریخ نیشابور، ترجمه و اضافات محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تصحیح و تعلیق محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسین (۱۳۸۸). تاریخ آموزش در اسلام، قم: جامعة المصطفی ص العالمیة.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1993). ارشاد الاریب الی معرفة الادیب (معجم الادباء)، به کوشش احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1995). معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
خ‍طی‍ب‌ ب‍غ‍دادی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ ع‍ل‍ی ‌(1417ق). تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الكتب العلمية
خويى، سید ابوالقاسم (1413ق)‏. معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، [ بى جا]، [ بى نا]. ذه‍ب‍ی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اح‍م‍د (1424ق). تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، به کوشش بشار عوّاد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامي. رحمتی، محمدکاظم (1385). «چند نسخۀ خطّی باقی مانده از یک مدرسۀ کرامیۀ نیشابور»، آینه میراث، ش1. زامباور، ادوارد فن (2536). نسب نامه خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه محمد جوادمشکور، تهران: خیّام
سبکی، عبدالوهاب بن علی (1413ق). طبقات الشافعية الكبرى‏، به کوشش محمود محمد طناحی، قاهره: دار إحياء الكتب العربية.
سبکی، علی بن عبد الکافی (1412ق). فتاوی السبکی، به کوشش حسام الدین قدسی، بیروت: دار الجیل
سمعانی، عبد الكريم بن محمد (١٤١٧ ق). المنتخب من معجم شيوخ السمعاني، به کوشش موفق بن عبد الله بن عبد القادر، الرياض: دار عالم الكتب.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1382ق). الانساب، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی معلمی، حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانية.
شلبی، احمد (1370). تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1415ق). الملل و النحل، به کوشش علی حسن فاعور، لبنان: دار المعرفة.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (۱۴۱۴ق). المحیط في اللغة، به کوشش محمد حسن آل یاسین، لبنان: عالم الکتب.
صفدى، خليل بن ايبك (1401ق)‏. الوافي بالوفيات‏، به کوشش هلموت ريتر، بیروت: دار النشر فرانز شتاينر.
عتبی، محمد بن عبدالجبار (1424ق). الیمیني في شرح أخبار السلطان یمین الدولة و امین الملة محمود الغزنوي، به کوشش احسان ذنون ثامری، لبنان: دار الطلیعة للطباعة و النشر.
غنیمه، [محمد] عبدالرحیم (1394). تاریخ دانشگاه های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
فاجالو، محمد (1421ق). الحیاة‌ العلمیة فی نیشابور خلال الفترة (290 – 548ه‍/901-1153م)، پایان نامه کارشناسی ارشد، مکه: جامعة ام القری.
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل (1384). المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، به کوشش محمد کاظم محمودی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فارسی، عبدالغافر بن اسماعيل (1403ق)‏. المنتخب من السیاق لتاریخ نیسابور، انتخاب ابواسحاق ابراهیم بن محمد صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). العین، به کوشش مهدی مخزومی، قم: مؤسسة دار الهجرة.
کسائی، نورالله (1363‍). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آنها، تهران: امیرکبیر.
معروف، ناجی (1385ق). نشأة المدارس المستقلة فی الاسلام، عراق: مطبعة الازهر.
معروف، ناجی (1393 الف). علماء النّظامیات و مدارس المشرق الاسلامی، بغداد: مطبعة الارشاد.
معروف، ناجی (1393 ب). مدارس قبل النظامیه، عراق: مطبعة المجمع العلمی العراقی.
معلوف، لویس(2000). المنجد في اللغة العربیة المعاصرة، لبنان: دار المشرق.
مقریزی، احمد بن على‏(1418ق). المواعظ و الإعتبار بذكر الخطط و الآثار، بیروت: دار الكتب العلمية.
ناجی، محمدرضا (۱۳۸۷). اصطلاح‌نامه نظام آموزشی در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ناصر خسرو(بی تا). سفرنامه، به کوشش محمود غنی زاده سلماسی، تهران: کتابفروشی محمودی.
نجاشى، احمد بن على‏(1365). رجال النجاشي‏، به کوشش موسی شبيرى زنجانى، ‏قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نرشخی، محمد بن جعفر(1363). تاریخ بخاری، ترجمه احمد بن محمد قباوی، تهران: توس.

Makdisi, George (1981),The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh University Press.
Vámbéry, Arminius(1873), History of Bokhara from the Earliest Period Down to the Present, London: Henry S. King & Company.