تحلیلی بر وضعیت تقدم لاحرج بر اصالة¬اللزوم در اجرای قراردادها در حقوق ایران و فقه اسلامی

الموضوعات : فقه و مبانی حقوق اسلامی

عبدالکریم گل گون ¹ , هرمز اسدی کوه باد ² , محمد رسول اهنگران ³

1 - دکتری تخصصی، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
2 - دانشیار گروه حقوق، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران (نویسنده مسئول)* [e-mail]
3 - دانشگاه تهران/ دانشکدگان فارابی

تاريخ الإرسال : 08 السبت , ربيع الأول, 1445 تاريخ التأكيد : 08 الخميس , جمادى الثانية, 1445 تاريخ الإصدار : 14 الخميس , ذو الحجة, 1445

الکلمات المفتاحية: فقه, قانون‌مدنی, اصل لزوم, قرارداد, قاعده لاحرج,

ملخص المقالة :

اصل لزوم در قراردادها به این معناست که افراد به تعهدات و توافق¬های خود پای¬بند باشند و آنها را محترم و لازم-الاجرا بشمارند. قانون‌گذار نیز این اصول و قواعد مشترک را تحت عنوان «قواعد عمومی قراردادها» معرفی کرده و به بررسی آن‌ها پرداخته است. اولین اصلی که مقنن در این مواد به آن پرداخته است، اصل لزوم است که در فقه به «اصالةالزوم» تعبیر شده است. علیرغم بیان قانو¬ن¬گذار و هم¬چنین متعاقدین قرارداد مبنی بر پایبندی به قرارداد، بعضاً این پایبندی به مفاد قرارداد، بعضی یا همه متعاقدین را با مشکل حاد و یا تحمل ضرر نامتعارف دچار می¬نماید، به گونه¬ای که اجرای قرارداد برای فرد، ناممکن یا متحمل خسارتی غیرقابل جبران می¬کند. در این صورت است که بین اصل لزوم و شرایط حادث که قاعده لاحرج است، تعارض بوجود می¬آید. در این پژوهش که تحلیلی و توصیفی است، در این شرایط خاص این که حق تقدم با کدام اصل و قاعده می¬باشد مورد بررسی قرار می¬گیرد و تقدیم قاعده مبتنی بر اصول چندگانه به عنوان دستاورد پژوهش معرفی می¬گردد. از طرفی در تطبیق مسئله میان فقه امامیه و اهل سنت وجه افتراق بعضی از اهل سنت با امامیه شامل عدم حکومت اصل لزوم بر عقد معاطاتی، و از طرفی مقابل این نظر، عدم حکومت لاحرج بر اصل لزوم تا مرز عدم تأثیر حق ناشی از فسخ در مجلس و ... به جهت حکومت اصل لزوم می¬باشد.

المصادر:

-فارسی:
 اخلاقي، بهروز. امام، فرهاد (1393)، المللي اصول قراردادهاي تجاري بين ، تهران، شهر دانش.
 آخوند خراسانی، محمدکاظم (1409ه.ق)، کفایة الاصول، چ1، قم، ایران، مؤسسه آل البیت.
 آخوند خراسانی، محمدکاظم (1418ه.ق)، درر الفوائد، چ6، قم، ایران، مؤسسه النشر الاسلامي‌.
 آشتیانی، محمدحسن بن جعفر (1383)، الرسائل التسع، چ1، قم، ایرا، المؤتمر العلامة الآشتياني(ره)، زهير.
 امامی، اسداله (اسفند1364)، نقش اراده در قراردادها، فصلنامه حق، مرکز مطالعات حقوقی و قضایی وزارت دادگستری.
 انصاری، مرتضی (1411ق)، مکاسب، قم، چ1، المنشورات دار الذخایر.
 انصاری، مرتضی (1377)، فرائد الاصول، چ3، قم، ایران، مجمع الفكر الاسلامي.
 انصاری، مرتضی (1404ه.ق)، رسائل فقهیه، چ1، قم، ایران، مكتبة المفيد.
 آهنگران، محمد رسول. (1397). بازخوانی فقهی حقوقی اصل لزوم در قراردادها. پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، 19(2)،301-318.
 بروجردی(عبده)، محمد (1310)، اصول حقوقی دیوان عالی، ش536، ص164.
 بروجردی(عبده)، محمد (1329)، حقوق مدنی، کتابفروشی علمی.
 بندر ریگی، محمد (تابستان 1368)، ترجمه منجدالطلاب، چ6، انتشارات اسلامی.
 بيات، محمدحسين (1391)، قاعده نفي عسر و حرج با تكيه بر آيات و روايات، فصلنامة سراج منير، سال دوم، 9شمارة.
 تبریزی، ميرزا موسى (1369)، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، چ1، قم، ایران، کتبی نجفی.
 تلبا، مهدي (1394)، اعتبارات اسنادي، تهران، انتشارات مجد.
 توسلي جهرمي، منوچهر (تابستان 1385)، موارد رفع مسئوليت قرارداد در كنوانسيون بيع بين¬الملل و حقوق تطبيقي؛ مجلة دانشكدة حقوق و علوم سياسي، شمارة 72.
 الجزیری، عبدالرحمن (1424ه.ق)، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه، چ1، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه.
 جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1372)، ترمینولوژی حقوق، چ 6، گنج دانش.
 حائری اصفهانی، محمد حسين (1404ه.ق)، الفصول الغرویة، چ1، قم، ایران، دار احياء العلوم الاسلاميه.
 حبيبي، سيده زهرا (1391)، قاعدة نفي عسر و حرج در سقط جنين درماني، فصلنامة تعالي حقوق، شماره هاي 17و 16 ، سال چهارم.
 حجتی کرمانی، محمدجواد، ترجمه تفسیرالمیزان، قم، انتشارات دارالعلم.
 حکیم، محسن (1374)، مستمسک العروة الوثقی، قم، ایران، دار التفسير.
 خوانساری نجفی، شیخ موسی بن محمد (1392)، منیة الطالب، قم، چ 3، موسسه نشر اسلامی.
 الخوئي، السيد أبوالقاسم؛ البروجردي، الشيخ مرتضى. (1413ق)، المستند في شرح العروة الوثقى، ج30، قم، ایران: مؤسسه احیاء آثارالامام الخوئی.
 الخوئي، السيد أبوالقاسم (1418ه.ق)، موسوعه، چ1، قم، ایران: التوحيد للنشر.
 راغب اصفهاني، حسين (1404ق)، المفردات في غريب القران، بيروت، چ 2، دار احياء التراث.
 سياح، احمد (1373)، ترجمة فرهنگ بزرگ جامع نوين (المنجد)، تهران، چ 16، انتشارات اسلام.
 شریفی، سیدالهام الدین، صفری، ناهید. (1389). مطالعه تطبیقی اثر هاردشیپ (عسر و حرج) در اصول حقوق قراردادهای اروپایی(PECL) اصول قراردادهای تجاری بین-المللی (یونیدروا) و حقوق ایران. دوفصلنامۀ علمی حقوق تطبیقی، 0(18)، 3-24.
 صدر، سید محمد (1430ق)، ماوراء الفقه، بیروت، چ1، دارالاصول.
 صفایی، سید حسین، مقالاتی درباره حقوق مدنی و حقوق تطبیقی، نشر میزان، چ1، ص322.
 صفايي، سیدحسين. امامي، اسداالله (1388)، مختصر حقوق خانواده، تهران، چ 21، انتشارات ميزان.
 طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1370)، حاشیه مکاسب، قم، چ4، اسماعیلیان.
 طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم (1417ق)، عروة‌الوثقی، قم، چ1، مؤسسه نشر اسلامی.
 قاسمي، محمد علي (بهار 1387)، بررسي مباني فقهي قاعدة نفي عسر و حرج، مجلة تخصصي الهيات و حقوق، شماره 27.
 قانون مدنی ایران (1398)، تهران، چ6، معاونت حقوقی ریاست جمهوری.
 كاتوزيان، ناصر (1375)، حقوق خانواده، ج 2، تهران، انتشارات بهمن برنا.
 كاتوزيان، ناصر (1392)، قواعد عمومي قراردادها، ج 4، تهران، شركت سهامي انتشار.
 كاميار، محمدرضا (1376)، اعمال قاعدة عسر و حرج در حكومت قانون جديد، مجلة حقوق و اجتماع، شمارة 6.
 کاتوزیان، ناصر (1387)، حقوق مدنی (ایقاع)، نشر میزان.
 کاتوزیان، ناصر (1394)، کلیات حقوق نظریه عمومی، تهران، چ4، گنج دانش.
 کرکی، شیخ علی‌بن حسین (1411ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت.
 گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم (تابستان1371)، جامع الشتات، با تصحیح مرتضی رضوی، چ 1، کیهان.
ر مجاهد طباطبایی، سید محمد بن علی (1296ه.ق)، مفاتیح الاصول، چ1، قم، ایران، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
 محمدي، ابوالحسن (1383)، قواعد فقه، تهران، چ 8، انتشارات ميزان.
 مشكيني، علي (1348)، اصطلاحات الاصول، قم، چ2، انتشارات ياسر.
 مظفر، محمدرضا (1370)، اصول الفقه، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه.
 مكارم شيرازي، ناصر (1370)، قواعد الفقهيه، قم، چ3، مدرسه امام على بن ابى طالب( ع).
 موسوي بجنوردي، سيدمحمد (1387)، قواعد فقهيه، ج1، تهران، چ2، انتشارات مجد.
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1368)، تحریر الوسیله، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1380)، الطهاره، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1384)، الخلل في الصلاة، چ2، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1392)، مکاسب المحرمة، چ1، تهران، ایران، مؤسسة إسماعيليان للطباعة والنشر والتوزيع.
 ‏‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1418ه.ق)، تنقیح الاصول، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1421ه.ق)، البیع، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 ‌موسوی خمینی، سیدروح الله (1427ه.ق)، انوار الهدایه، چ1، تهران، ایران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره).
 موسوی خمینی، سیدروح‌الله (1388)، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
 موسوي، ابراهيم (1380)، قاعدة نفي عسر و حرج، مجلة حقوقي دادگستري، شمارة 34.
 موسوی، سیداحمد، نوجوان، علیرضا، علوی، سید محمد تقی. (1401). قاعده التزام به قراردادها. پژوهش حقوق خصوصی، 11(40)، 93-128.
 میر محمّدی، سیّد ابوالفضل (1366-1367)، مقالات و بررسي‌ها، تهران، دانشكده الهيّات و معارف اسلامي، شماره 43 و 44.
 نایینی، ميرزا محمد حسين (1376)، فوائد الاصول، چ1، قم، ایران، مؤسسة النشر الإسلامي التابع لجماعة المدرسين.
 نایینی، ميرزا محمد حسين (1418ه.ق)، منیة الطالب، چ1، قم، ایران، مؤسسة النشر الإسلامي التابع لجماعة المدرسين.
 نجفی، محمدحسن بن باقر (1362)، جواهر الکلام، بیروت، لبنان، دار إحياء التراث العربي.
 نراقي، احمد (1375)، عوائد الايام، قم، چ1، بوستان کتاب قم.
 همدانی، رضا بن محمد هادی (1376)، مصباح الفقیه، چ1، قم، ایران، المؤسسة الجعفرية لاحياء التراث.
 یزدی نیا، علی، لامع، زهرا (1391)، کاربرد قاعده نفی عسروحرج در موضوع مهر با رویکردی برنظر امام خمینی(س)، پژوهشنامه متین، 15(58)، 137-163.

-لاتين:
 Andrew, Neil, Contract law, Cambridge university press, 2011.
 Atiyah, Patrick. S, An introduction to the law of contract, Clarendon Press, 1995.
 Barry, Niklas, the French Contract Law, Clarendon Press, Oxford, 1992.
 Bund, Jennifer M, Force majeure Clauses - Drafting Advice for the CISG Commercial Law, Practitioner, Pace Institute of International, 1998.
 Chengwei, Liu, Remedies for Non Performance: Perspective from GISG, UNIDROIT Principle & Pecl, Pace Law School Institute of International Commercial Law, 2003.
 Cheshire, G.C, Leong Phang, A.B, Furmston, M.P, Filfoot, C.S.H, Cheshire, Fifoot and Frumstons Law of Contract, London, Butterworths Asia, 1994.
 Collins, Hugh, The law of contract, Cambridge university press, 2003.
 Gritsenko, Maria, Sanctions Force Majeure and Frustration of Contracts under English Law, Moscow, Bryne Cave, October 2014.
 Harris, D, Tallon, D, Contract Law Today, Oxford, 1989.
 INCKX, A. H. PUEL, Frustration, Hardship, Force Majeure, Imprévision, Wegfall der Geschäftsgrundlage, Unmöglichkeit, Changed Circumstances A Comparative study in English, French, German and Japanese Law, 1986.
 Lindstrom, Niklas, Changed Circumstances and Hardship inInternational Sale of Goods, Nordic Journal of Commercial Law, 2006.
 Litvinof, Saul, Force Majeure, Failure of Cause and Thorie de l'Imprévision: Louisiana Law and Beyond, Volume 46 | Number 1, Louisiana Law Review, 1985.
 Mazzacano, Peter J, Force Majeure, Impossibility, Frustration & the Like: Excuses for Non-Performance; the Historical Origins and Development of an Autonomous Commercial Norm in the CISG, Nordic Journal of Commercial Law, 2011. 214 مهدي تلبا و عليرضا ابراهيمي
 Nicholas, Barry, Force Majeure and Frustration, American Journal of Comparative Law, 1979.
 Osadare, Babatunde, Force Majeure and the Performance Excuse: A Review of the English Doctrine of Frustration and ARTICLE 2-615 of the Uniform Commercial Code, university of Dundee, 2009.
 Perillo, Joseph M, Force Majeure and hardship under the unidroid principle of international commercial contract, Rome, 1996.
 Poule, Jill, Casebook on Contract Law, Oxford University Press, 2014.
 Southerington, Tom, Impossibility of Performance and Other Excuses in International Trade, Turkey, Facuity of Law of University of Turkey Private Law Publication 2001.
 Treitel, Guenter.H, The law of contract, London, Sweet and Maxwell, 1999.