کتب "الانواء" و تاثیر آن بر تألیفات جغرافیایی دوره اسلامی
الموضوعات : فقه و تاریخ تمدّنحسین کمالیان 1 , مهرناز بهروزی 2
1 - کارمند
2 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
الکلمات المفتاحية: کتب الانواء, جغرافیا, تمدّن اسلامی , ,
ملخص المقالة :
«الانواء» عنوانی است مشترک برای شماری از نوشته های دانشمندان اسلامی که جزو اولین مکتوبات مسلمانان در زمینه جغرافیا بشمار می آید. تألیف آنها بویژه در سده های نخستین اسلامی، زمینه مناسبی را برای توسعه علم جغرافیا ایجاد کرد. دیگر علما و دانشمندان مسلمان با استفاده از اطلاعات کتب الانواء، و تطبیق آن با دانش روز، آثار گرانبهایی در زمینه جغرافیای ریاضی و توصیفی تألیف کردند، به گونه ای که یا خود مؤلف چنین آثار جغرافیایی شدند، و یا مطالب آنان بارها از سوی دیگر جغرافی دانان مورد استفاده و استناد قرار گرفت. این تألیفات که در نوع خود حائز اهمیت بود نشان از توجه مسلمانان از یک سو برای رفع نیازهای خود در خصوص تعیین اوقات شرعی و زمان انجام شعائر الهی و از سوی دیگر به علم جغرافیا و آگاهی از محیط پیرامونی داشته است. اگر چه دامنه ی تالیفات كتب الانواء محدود است و بسیاری از این نوشته ها نیز در دسترس نیست، اما نقل قول از آنها در آثار جغرافیایی بعدی، نمایانگر اهمیت مطالب این کتب، و نقش قابل توجهی است که این دانسته ها در توسعه علم جغرافیا در تمدن اسلامی ایفا کرده اند. با رشد کمّی و کیفی علم جغرافیا نزد مسلمانان، انواء نویسی از قرن 6 هجری به تدریج رونق سابق خود را از دست داد و تألیفات جدید جغرافیایی، مطابق با دانش روز و نیازهای ضروری جامعه مسلمانان جای آن را گرفت. پرسش اصلی مقاله این است: تألیف کتب «الانواء» از چه روند تاریخی برخوردار بوده است؟ و دیگر آنکه این کتب چه تأثیری در توسعه علم جغرافیا نزد مسلمانان داشته اند؟ پژوهش انجام شده حاکی از آن است که کتب الانواء، ضمن رشد کمّی در قرون سوم و چهارم هجری، تآثیرات مهمی در ارتقاء دانش جغرافیا نزد مسلمانان داشته و زمینه خلق آثاری ماندگار در علم جغرافیا در تمدن اسلامی را فراهم ساخته اند.
ابن رسته، احمدبن عمرو،الاعلاق النفیسه، دارصادر، بی تا.
ابن خلکان، احمدبن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، ج. 1، بی‌جا، بی‌تا.
ابن فقیه، احمدبن محمد، البلدان(ابن فقیه)، عالم الکتب، 1416.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بی‌جا، بی‌تا.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، محمد رضا تجدد، ج. 1، بی‌جا، ۱۳۴۶.
ابن‌اجدابی، ابراهیم بن اسماعیل، الأزمنة و الأنواء، بی‌جا، 2006.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، الأنواء في مواسم العرب، بی‌جا، 1978.
ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، بی‌جا، ۱۳۸۰.
ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد، التفهیم لأوائل صناعة التنجیم، بی‌جا، ۱۳۶۲.
ابوعبید، قاسم بن سلام، الغریب المصنف، بی‌جا، 1989.
السدوسی، مورج بن عمرو، الأمثال، دارالنهضه العربیه، بیروت ، 1983.
اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، بیروت، دارصادر،بی تا.
پاکتچی، احمد، خزاعی(قاسم بن سلّام)، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1399.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، دارالکتب العلمیه، 1429.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران،، ۱۳۷۷.
قزوینی، زکریا بن محمد، آثارالعباد و اخبارالبلاد، دارصادر،1998.
کراچکوفسکی، ایگناتی، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۹۳.
کرم زاده، فرشاد ، جغرافیای ریاضی در آثار نجومی دوره اسلامی، تاریخ علم، ش. 14، بهمن ۱۳۹۵.
مرزوقی اصفهانی، احمد بن محمد، کتاب الأزمنة و الأمکنة، بی‌جا، 1417.
مسعودی، علی بن حسن، التنبیه و الاشراف، قاهره، دارالصاوی، بی تا.
معین، محمد، فرهنگ معین، ج. 1، تهران، راه نو، ۱۳۸۱.
مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، منزوی، نشرکومش،1361.
مولوی، محمدعلی، انواء، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1399.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبد الله، معجم الأدباء، بی‌جا، ۱۳۸۱.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، بی‌جا، ۱۳۸۰.
یعقوبی، احمدبن اسحاق،البلدان، دارالکتب العلمیه، 1422.
BY A NUMBER OF, and LEADING ORIENTALISTS,ANWA, Encyclopedia of Islam(Vol1), Netherland,LEIDEN,1979.
