افق‌های پوزیتیویستی در تاریخ‌نگاری ایرانی - اسلامی

الموضوعات :  پژوهشهای معرفت شناختی

امیرحسین حاتمی ¹ , میثم اکبرزاده ²

1 - گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران
2 - گروه الهیات، دانشگاه پیام نور، تهران ، ایران

تاريخ الإرسال : 11 الأحد , ذو القعدة, 1445 تاريخ التأكيد : 22 الإثنين , صفر, 1446 تاريخ الإصدار : 21 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: تاریخنگاری اسلامی, تاریخنگاری پوزیتیویستی, تجربه, مشاهده,

ملخص المقالة :

تاریخنگاری پوزیتیویستی یکی از انواع تاریخنگاری­های مدرن است که در سده نوزدهم میلادی تحث تأثیر گسترش اندیشه پوزیتیویسم پدید آمد. اصالت دادن به تجربه و مشاهده، تفکیک گزاره­های عینی از داوری­های ارزشی، تلاش برای نگارش تاریخ آنگونه که روی داده، سندگرایی و تکیه بر منابع اصلی از مهمترین مفروضات این نوع تاریخنگاری است. در واقع از نظرگاه پوزیتیویست­ها مورخ گزارش­گری دقیق و امین است که با استناد به اسناد و شواهد معتبر بیشتر به دنبال کشف گذشته است تا بازسازی آن. به دیگر سخن، جهان عینی بیرونی (تاریخ در معنای رویدادهای گذشته) منتظر کشف واقع­گرایانه از جانب مورخ است. با این وصف، این مقاله بدون آنکه بخواهد مفهومی مدرن را بر معرفتی پیشامدرن تحمیل کند، در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا در سنت تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی نشانه­ها و نمونه­هایی از تاریخنگاری مبتنی بر این مفروضات وجود دارد؟ بر مبنای یافته­های تحقیق برخی از مورخان بزرگ مسلمان نظیر بیرونی، مسکویه، مقدسی، یعقوبی، مسعودی، حمزه اصفهانی و ...، در تاریخنگاری خود معتقد به مبانی و روش­هایی بوده­اند که در سده­های نوزدهم و بیستم میلادی همان  مبانی و روش­ها مورد قبول و تأکید مورخان پوزیتیویست بوده است.

المصادر:

استنفورد، مایکل، (1382)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل¬محمدی، تهران، نشر نی
اصفهانی، حمزه، (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی الملوک الارض و الانبیاء)، ترجمه جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
اُکشا، سمیر، (1398)، فلسفه علم، ترجمه هومن پناهنده، تهران: فرهنگ معاصر
التون، ج.ر(1383)، شیوه تاریخنگاری، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.
ایگرس، گئورگ، (1389)، تاریخنگاری در سده بیستم: از عینیت علمی تا چالش پست مدرن، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: سمت
باتومور، تی، بی(1356)، جامعه‏شناسی، ترجمه سید حسن منصور و سید حسن حسینی کلجاهی، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی
بلیکی، نورمن، (1395)، پارادایم¬های تحقیق در علوم انسانی، ترجمه سید حمدرضا حسنی و دیگران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
بنتلی، مایکل، (1399)، تاریخنگاری نوین، ترجمه علیرضا ملائی توانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام
بنتون، تد و کرایب، یان(1384)، فلسفه علوم اجتماعی(بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی)، ترجمه شهناز مسمی پرست و محمود متحد، تهران: نشر آگه.
بیرونی، ابوریحان، (1362)، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
بیرونی، ابوریحان، (1363)، آثار الباقیه، ترجمه اکر داناسرشت، تهران: امیرکبیر
توسلی، غلامعباس(1369)، نظریه‏های جامعه‏شناسی، تهران: انتشارات سمت
چالمرز، آلن. اف، (1390)، چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم¬شناسی فلسفی، ترجمه سعید زیباکلام، تهران: سمت
حاتمی، امیرحسین، (1398)، «کاربست روش¬شناسی اسکینر در تفسیر متون تاریخنگاری و تاریخ اندیشه ایرانی – اسلامی»، فصلنامه مطالعات میان¬رشته¬ای در علوم انسانی، 12 (1)، 54-29
خرمشاهی، بهاءالدین، (1361)، نظری اجمالی و انتقادی به پوزیتیویسم منطقی، تهران: علمی و فرهنگی
خواجگی اصفهانی، محمد معصوم. 1368. خلاصة السیر. زیر نظر ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی
روزنبرگ، الکس، (1384)، فلسفه علم، ترجمه مهدی دشت بزرگی و فاضل اسدی امجد، تهران: نشر طه
زریاب خویی، (1350)، «مورخان ایران در دوره اسلام»، مندرج در گوشه ای از سیمای تاریخ تحول علوم در ایران (مجموعه مقالات تحقیقی)، تهران: وزارت علوم و آموزش عالی
ساروخانی، باقر(1373)، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فتحی، حسن، و غریبی، سکینه، (1390)، «پوزیتیویسم منطقی و تجربه¬گرایی از دید فریدمن»، غرب¬شناسی بنیادی، سال دوم، شماره 2
فروند، ژولین(1387)، نظریه های مربوط به علوم انسانی، ترجمه علی محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
فومنی، عبدالفتاح. 1349. تاریخ گیلان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنياد فرهنگ ايران.
فی، برایان، (1383)، پارادایم شناسی علوم انسانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی
کار، ئی.ایچ، (1378)، تاریخ چیست؟، ترجمه حسن کامشاد، تهران: خوارزمی
کالینگوود، رابین جورج(1385)، مفهوم کلی تاریخ، ترجمه علی اکبر مهدیان، تهران: نشر اختران.
کراگ، هلگه، (1396)، مقدمه¬ای بر تاریخ¬نویسی علم، ترجمه امیر حاجی¬زاده، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام
کرایب، یان(1382)، نظریه اجتماعی کلاسیک، (مقدمه ای بر اندیشه مارکس، وبر، دورکیم و زیمل)، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: نشر آگه.
کلارک، الیزابت، (1397)، تاریخ، متن، نظریه: مورخان و چرخش زبانی، ترجمه سیدهاشم آقاجری، تهران: مروارید
گدیس، جان لوئیس، (1379)، «تأملی در تاریخ معاصر»، مندرج در فلسفه تاریخ: روش شناسی و تاریخنگاری، (1379) ترجمه حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو
لیتل، دانیل(1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبد الکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
مسعودی، ابوالحسن، (‌1378)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي و فرهنگي
مسعودی، علی بن حسین، (1381)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی
مسکویه، ابوعلی، (1389)، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش
مقدسی، مطهر بن طاهر مقدسی، (1381)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه
میردال، گونار، (1357)، عینیت در پژوهش¬های اجتماعی، ترجمه مجید روشنگر، تهران: نشر مروارید
نواک، جورج، (1384)، فلسفه تجربی¬گر از لاک تا پوپر، ترجمه پرویز بابایی، تهران: آزادمهر
ولی، عباس، (1380)، ایران پیش از سرمایه¬داری، ترجمه حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، (2536)، البلدان،‌ ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب

Caetani, L., introd. The Tajārib al-Umam, Leyden, 1909, vol. I, pp XI-XII Hempel, Carl. G (1942), the Function of General Laws in History, Source: The Journal of Philosophy, Vol. 39, No. 2, pp. 35-48.

Hollis, Martin (1977), Models of Man: Philosophical Thoughts on Social Action, Cambridge University Press Tarif Khalidi, Mu’tazilite Historiography: Maqdisī's Kitāb al-Bad’ wa al-Ta’rīkh, Journal of Near Eastern Studues, Vol. 35, No. 1 (Jan., 1976), pp.1-12.

نص كامل:



دوفصلنامه علمی   پژوهشی پژوهشهای معرفت شناختی                                 Biannual Academic Journal

سال سیزدهم، شماره 27، بهار و تابستان 1403        The Epistemological Research

صفحات  149-127        Vol. 13, No. 27, Spring & Summer 2024

 

افق­هایِ پوزیتیویستی در تاریخ­نگاری ایرانی - اسلامی

 

امیرحسین حاتمی¹

میثم اکبرزاده²

چکیده

تاریخنگاری پوزیتیویستی یکی از انواع تاریخنگاری­های مدرن است که در سده نوزدهم میلادی تحث تأثیر گسترش اندیشه پوزیتیویسم پدید آمد. اصالت دادن به تجربه و مشاهده، تفکیک گزاره­های عینی از داوری­های ارزشی، تلاش برای نگارش تاریخ آنگونه که روی داده، سندگرایی و تکیه بر منابع اصلی از مهمترین مفروضات این نوع تاریخنگاری است. در واقع از نظرگاه پوزیتیویست­ها مورخ گزارش­گری دقیق و امین است که با استناد به اسناد و شواهد معتبر بیشتر به دنبال کشف گذشته است تا بازسازی آن. به دیگر سخن، جهان عینی بیرونی (تاریخ در معنای رویدادهای گذشته) منتظر کشف واقع­گرایانه از جانب مورخ است. با این وصف، این مقاله بدون آنکه بخواهد مفهومی مدرن را بر معرفتی پیشامدرن تحمیل کند، در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا در سنت تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی نشانه­ها و نمونه­هایی از تاریخنگاری مبتنی بر این مفروضات وجود دارد؟ بر مبنای یافته‌های تحقیق برخی از مورخان بزرگ مسلمان نظیر بیرونی، مسکویه، مقدسی، یعقوبی، مسعودی، حمزه اصفهانی و ...، در تاریخنگاری خود معتقد به مبانی و روش­هایی بوده­اند که در سده­های نوزدهم و بیستم میلادی همان مبانی و روش­ها مورد قبول و تأکید مورخان پوزیتیویست بوده است.

 

کلید واژه‌ها: تاریخنگاری اسلامی، تاریخنگاری پوزیتیویستی، تجربه، مشاهده

 

 

 

 

مقدمه

امروزه از یک چشم­انداز کلی تاریخنگاری ایرانی‌ ـ اسلامی به دو دوره مدرن و پیشامدرن (سنتّی) منقسم می­شود و معمولا تاریخنگاری سنتّی بیشتر به روش­ها و مکاتب صرفاً نقلی و روایی شناخته می­گردد. یا به عبارت بهتر جنبه نقلی و روایی تاریخنگاری اسلامی دیگر جنبه‌های آن را تحت‌الشعاع قرار داده است. چرا که بسیاری از مورخان مسلمان اغلب آثاری پدید آورده­اند که عموماً دارای ماهیتی ادبی و دینی هستند و با روشی روایی نگاشته شده­اند. در تاریخنگاری­های عربی، آثار تاریخنگارانه غالباً به شدت تحت تأثیر معارف اسلامی (حدیث، فقه، اخلاق و کلام) و روش محدثان (اِسناد) قرار گرفته­اند. در تاریخنگاری­های فارسی نیز آثار تاریخنگارانه به همان شدت تحت تأثیر ادبیات و بلاغت ادبی بوده­اند.

اما بر خلاف این دریافت مشهور، سنت تاریخنگاری در ایران و اسلام، هرگز یک­دست و یکپارچه نبوده است. در واقع از مشخصه­های اصلی این سنت تاریخنگاری، تعدد و تنوعِ اشکال، انواع، روش­ها، موضوعات و مکاتب آن است. اگر بخشی از آن تحت تأثیر علوم دینی و ادبی بوده، بی­شک بخش قابل توجه­ای از آن نیز، از دانش­هایی دیگر از قبیل جغرافیا و علوم عقلی به شکلی جدی متأثر بوده است. آثار پدیدآمده در بخش اخیر به دست مورخانی جستجوگر، مشاهده­گر و منتقد نگاشته شده و نشان از وجود ماهیتی تجربی و انتقادی در آنها دارد. این مورخان بر خلاف مورخان آن بخش دیگر، پژوهش و جستجوی خود را محدود و محصور به مدارس و کتابخانه­ها نکردند و به مشاهده و معاینه و تجربه شخصی دست زدند. درست در همینجاست که می­توان از وجود افق­ها و مفروضاتِ پوزیتیویستی³ در بخشی تاریخنگاری اسلامی سخن گفت. افق­هایی که در آثار مورخانی نظیر بیرونی، مقدسی، یعقوبی، مسعودی و... به وضوح قابل جستجو و ردیابی است.

البته بدیهی است که تحمیل مفهوم مدرن پوزیتیویسم بر معرفتی سنتّی امری خطاست⁴. اما در اینجا هرگز قصد چنین تحمیلی نیست، بلکه بحث بر سر آن است که آیا در تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی نشانه­ها و نمونه­هایی از تاریخنگاری مبتنی بر مفروضات پوزیتیویستی وجود دارد یا نه؟ بر مبنای یافته­های تحقیق برخی از مورخان بزرگ مسلمان نظیر بیرونی، مسکویه، مقدسی، یعقوبی، مسعودی، حمزه اصفهانی و ... در تاریخنگاری خود معتقد به مبانی و روش­هایی بوده­اند که در سده­های نوزدهم و بیستم میلادی همان مبانی و روش­ها مورد قبول و تأکید مورخان پوزیتیویست بوده است.

 

پیشینه پژوهش

در باب پیشینه پژوهش باید گفت، آن بخش که مربوط به زمینه­های پیدایش، ویژگی­ها، مؤلفه­ها و کیفیّات تاریخنگاری پوزیتیویستی در دوره مدرن است، کم و بیش مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. برای نمونه ایگرس در اثرش تاریخنگاری در سده بیستم: از عینیت علمی تا چالش پست مدرن (1389)، بنتلی در کتاب تاریخنگاری نوین (1399)، التون در اثر مشهور خود شیوه تاریخنگاری (1383)، کراگ در کتاب مقدمه­ای بر تاریخ­نویسی علم (1396)، گدیس در مقاله تأملی در تاریخ معاصر (1379) و لیتل در کتاب تبیین در علوم اجتماعی (1373) به این موضوع پرداخته­اند.

همچنین کتاب­های پارادایم­های تحقیق در علوم انسانی نوشته نورمن بلیکی (1395)، فلسفه علوم اجتماعی (بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی) نگاشته تد بنتون و یان کرایب (1384)، و فلسفه تجربی­گر از لاک تا پوپر اثر جورج نواک (1384)، منابع سودمندی برای خواننده فارسی­زبان جهت آشنایی با مفهوم پوزیتیویسم (اثبات­گرایی) است.

اما تا آنجا که نگارنده جستجو نمود، اثری جدی و مستقل مربوط به جستجویِ افق­های پوزیتیویستی در تاریخنگاری ایرانی و اسلامی منتشر نشده است. البته پیرامون وجوه مختلف تاریخنگاری هر کدام از مورخان مورد اشاره در این مقاله، پژوهش­های مستقلی صورت گرفته است. اما هیچ کدام از منظر مورد بررسی در این مقاله بدان نپرداخته­اند.

 

چارچوب مفهومی

پوزيتيويسم (اثبات­گرايي)⁵ به عنوان يك جنبش فكري خود از دل پيشرفت­هاي علمی و صنعتی قرون جدید و رشد و تحول خيره­كننده علوم طبيعي برآمد. از دیدگاه تاریخی، اثبات‏گرایی شاخه­اي از تجربه‏گراییِ‏ برآمده از انديشه­هاي بیکن، هیوم، لاک، منتسکیو و روسو است. به‏طور کلی در این نظریه، حس، یگانه منشأ تصورات و افکار بشری دانسته شده و کار ذهن پس از دریافت صورت­هایی از حواس، صرفا ترکیب، تجرید و تعمیم آنها است. بنابر هستی­شناسیِ اثبات­گرا جهان دارای نظم و متشکل از رویدادهای قابل مشاهده، مجزا و ذره­ای است. این نظم را می­توان به وسیله گزاره­های کلی و وجود ارتباطات ثابت بین رویدادها نشان داد. تنها آنچه مشاهده­پذیر بوده و قابل تجربه حسی باشد، واقعی بوده و پرداختن به آنها ارزش علمی دارد. فعالیت انسانی به عنوان یک رفتار قابل مشاهده که در یک شرایط مادی و قابل مشاهده اتفاق می­افتد، قابل درک است (بلیکی، 1395: 193-192). از این منظر معرفت علمی، معرفتی «اثبات­شده» است. در این معنا علم بر آنچه می‌توان دید و شنید و لمس کرد و نظایر آن بنا شده است. عقاید و سلایق شخصی و تخیلات ظنّی هیچ جایی در علم ندارند (چالمرز، 1390: 13). بنابراین از اصول اساسی پوزیتیویسم، منحصر به فرد بودن «تجربه» به مثابه تنها مبنای قابل اعتماد برای معرفت علمی است. پوزیتیویست­ها به گردآوری داده­هایی می­پردازند که حقیقتاً در تجربه آشکار شوند.

در واقع آنچه به عنوان دانش شمرده می­شود باید مبتنی بر تجربه باشد، تجربه­ای که مشاهده­گر می­تواند به وسیله حواس خود درک کند. حواس تنها راه آشنایی مستقیم ما با جهان و تنها منبع خبریِ دست­کاری نشده ما هستند (Hollis, 1977: 147). این ادراک باید در یک فرایند شناختاری بدون دخالت ذهنیات حاصل شود؛ یک تجربه ناب و خالی از هر آگاهی پیشداورانه باشد. با این وصف در کلی­ترین حالت، اثبات­گرایی نظریه­ای است که بر این موارد تصریح دارد: تنها معرفت معتبر، معرفت علمی است؛ این معرفت عبارت است از توصیف الگوهای تغییرناپذیر و توصیف پدیده­های قابل مشاهده؛ انکار هر معرفتی غیر از علم؛ و در نتیجه مخالفت با متافیزیک؛ پافشاری بر تباین میان ارزش­ها و امور واقعی (بلیکی، 1395: 77).

در نیمه نخست قرن بیستم، اثبات­گرایی در شکل جدیدترِ «پوزیتیویسم منطقی»، صورتی تازه به خود گرفت. پوزیتیویسم منطقی نظریه‌ای است معرفت‌شناسانه که تجربه‌گرایی قوی (اینکه منشأ همه شناخت‌ها حواس تجربی است) را با منطق ریاضی ترکیب می‌کند، و معتقد است که درستیِ هر گزاره علمی صادق باید قابل اثبات باشد. پوزيتيويست­هاي منطقي مي­خواستند دامنه علم را به تمامي حوزه­هـاي حقيقـت گـسترش دهند و با اين ادعاي فلسفه ذهن­گرا كه مي­توان نوعي رهيافت فراعلمي به حقيقت داشت، به شدت مخالف بودند. در واقع آنها خودشان را پيروان يـك سـنت اصـالت تجربـي قـرن نوزده در وين مي­دانستند كه ارتباط نزديكي با ترجبه­گرایی انگليسي داشت که اوج اين سـنت در تعاليم علم­گرايانه و ضدمتافيزيك ارنست ماخ بود. مـاخ درصدد يگانه كردن علوم و در ضمن اين فرايند، منزه كردن آن از عناصر متافيزيكي بود. پوزيتيويست­هاي منطقي از ميان تمام شعبه­هـاي فلـسفي، رد مابعدالطبيعـه متعاليه را دنبال مي­كردند؛ زيرا مدعي بودند احكام آن معنا ندارد؛ چون به تصور آنها هيچ راهي براي اثبات يا تحقيـق ايـن احكـام بـه صـورت تجربـي وجـود نـدارد. 

به اعتقاد پوزيتيويست­هاي منطقي سه نوع جملـه يـا گـزاره يـا قـضيه وجـود دارد: 
1. گزاره­هاي مشاهداتي يا گزاره­هاي مربوط به گزاره­هاي مشاهداتي كه در آخر بـه تجربـه و تجربه حسي تكيه دارد؛ 2.گزاره­هاي تحليلـي كـه ضـرورت و بـداهت منطقـي دارنـد؛
3. گزاره­هايي كه هر چند ممكن است ساختمان نحوي درستي هم داشته باشند، ولي از لحاظ منطقي ساختمان آنها خلل دارد. اين دسته سوم را شبه­گزاره مي­نامند كـه نـه صـادق‌انـد و نـه كاذب، بلكه مهمل و بدون معنا هستند. به ا عتقاد آنان روش­هاي تجربي به هيچ نحو نمي­تواند شبه­گزاره­ها را تحقيق­پذير كند. از اين رو آنها نتيجه مي­گرفتند اين گونـه قـضايا و احكـام هـيچ خبـر يـا معنايي را در بر ندارند. از نظر پوزيتيويست­های منطقی فقط دسته اول و دوم قضاياي ذكر شده داراي معنا هستند. منظور آنان از بي­معنا بودن احكام متافيزيكي ايـن اسـت كـه ايـن احكام فاقد معاني محصل يا معرفت­بخـش هـستند (خرمشاهی، 1361: 12-4).

با این وصف، مشخص­ترين و مهم­ترين اصل و آموزه پوزيتيويست­هاي منطقي اصل «تحقيـق­پـذيري» است؛ با اين توضيح كه شرط لازم براي معناي محصل داشتن هر جمله يا گزاره يا قضيه، اين است كه بايد آن قضيه به صورت گزاره­اي بيان شود كه يا تحليلي باشد؛ يعني صدقش از خودش برآيد و به گونه­اي باشد كه انكارش مستلزم تناقض باشد يـا اينكـه مـضمون آن قضيه از نظر تجربي تحقيق­پذير باشد.

البته اشاره به این نکته ضروری است که پوزیتیویسم منطقی و تجربه­گرایی سنتی به رغم اشتراک در برخی مبانی و اصول اساسی خود، تفاوت­های مهمی نیز با هم دارند. اگر تجربه­گرايي به معناي ايـن اسـت كـه كـل دانش مبتني بر تجربه است، در واقع درگير تمايز بين جملاتي است كه مـي­تـوانيم در مـورد صدق آنها آگاهي پيدا كنيم و جملاتي كه هيچگاه نمي­توانيم از صدق يـا كذبشـان آگـاهي پيدا كنيم، اما پوزيتيويسم منطقي درگير معيار معناداري جملات و عبارات اسـت. بنـابراين، تجربه­گرايي درگير دانش، و پوزيتيويسم منطقي درگيـر معناسـت (برای بحث بیشتر بنگرید به فتحی و غریبی، 1390: 110 به بعد).

اما فارغ از انواع و اقسام پوزیتیویسم، اثبات­گراها از منظر روش­شناختی با تحسين علم و تلقي آن به منزله عالي­ترين شكل معرفت اصيل، بر مبنای اصل «وحدت روشی»، بر این دیدگاه تأکید دارند که هم در دانش­های طبیعی و هم در دانش­های انسانی، تجربیات و پردازش منطقی و ریاضی آنها، یگانه سرچشمه اطلاعات درست به حساب می‏آیند (ساروخانی، 1373: 1/31). بر اين اساس روش­هاي همه علوم مي­بايست تابع روش­هاي علوم طبيعي و تجربي باشند تا بتوانند به مرحله علمي ارتقا يابند. به ديگر سخن، آموزه وحدت روشي علوم بر آن است که «معرفت علمی نهایتاً صورت یک مدل منطقی را به خود خواهد گرفت (همان مدل تئوری قیاسی متحد) و یک روش تحقیق و تصویب بر آن سایه خواهد افکند (روش فرضیه­سازی و آزمودن تجربی تئوری­ها). و ... معرفت علم‌الاجتماع اگر بخواهد به درجه علمیت برسد هم می­باید واجد خصایص منطقی و روش­شناختی علوم طبیعی گردد» (لیتل، 1373: 385). بر این مبنا، پوزیتیویسم در واقع به این امر تمایل جدی دارد که از علوم غیرتجربی، سلب اعتبار نماید.

چارچوب­هاي اصلي اين وحدت روشي را مي­توان در هفت آموزه كلي زير مشخص نمود:

الف- ذهن انسان به صورت «لوح سفيد» شروع به كار مي­كند. ما شناخت­مان را از طريق تجربه حسي خود از جهان كسب مي­كنيم.

ب- هر ادعاي معرفتي اصيل به كمك تجربه (مشاهده يا آزمايش) آزمون­پذير است.

پ- بر اين اساس ادعاهاي معرفتي درباره هستي­ها را كه نمي­توان مشاهده كرد،‌ كنار مي­روند.

ت- قوانين علمي گزاره­هايي در مورد الگوهاي عام و تكرار شونده تجربه­اند.

ج- تبيين پديده­اي از لحاظ علمي اثبات اين مسئله است كه آن پديده نمونه­اي از قانون علمي است.

چ- شناخت اين قانون علمي ما را قادر مي­سازد رخدادهاي آينده مرتبط با آن پديده را پيش­بيني كنيم.

هـ- عينيت علمي متكي به تفكيك صريح گزاره­هاي آزمون­پذير از داوري­هاي ارزشي است (بنتون و کرایب، 1384: 38-39).

آموزه آخر در واقع مدعای اصلی عینیت­گرایی⁶ است؛ دیدگاهی که به شدت از سوی پوزیتیوست­ها برآن تأکید شده است. بر مبنای عینیت­گرایی «واقعیت به خودی خود و مستقل از ذهن موجود است و این که این واقعیت به همان شکل که هست، قابل فهم است» (فی، 1383: 287) در این تز میان آن چیزی که در ذهن­ها وجود دارد وآن چیزی که از واقعیت بیرون به دست می­آید تفاوت گذاشته می­شود (همان: 288).

در طول قرون هجده و هفدهم، اين هفت آموزه، اساس روش­شناسي­هاي علوم طبيعي - تجربي بودند. بر بنیاد همين آموزه­ها بود كه تجربه­گرايان، علوم طبيعي و تجربي را مصداق حقيقي معرفت اصيل و علمي مي­دانستند. به دنبال چنين گرايشي بود كه در اين دو قرن برخي از انديشمندان علوم انساني براي آنكه اين علوم را نيز به مرحله «علمي» ارتقا دهند، تنها راه كار را كاربست روش­شناسي اثباتي و تجربي در علوم انساني دانستند. نخستین کسی که درباره ضرورت تصور علوم انسانی به عنوان علوم اثباتي پای فشرد، سن سیمون بود. سن سیمون در اثر خود به نام گزارشی درباره علوم انسانی، بر این ضرورت تأکید نهاد که علوم انسانی باید به صورت علم تحصلی یا تحققی (اثباتي) درآید نه علم فرضی یا حدسی (فروند، 1387: 58).

با این حال، اين اگوست کنت و استوارت میل بودند که در حقیقت این نظریه عمومی را به شکل فلسفه تحصلی و اثباتی درآورند. کنت که تأثیر بسیار زیادی از سن سیمون پذیرفته بود (بنتون و کرایب، 1384: 54) با تحصلی کردن جامعه­شناسی راه را هموار نمود تا در تجزیه و تحلیل پدیده­های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از حد تفسیرهای یزدان­شناختی و مابعدالطبیعی فراتر رود. او از جامعه­شناسی به «فیزیک اجتماعی» یاد می­کرد، چرا که مطالعه محیط اجتماعی مستلزم معرفت قبلی به محیط طبیعی (فیزیکی) و آلی بود. بدین معنا که جامعه نظامی طبیعی است که از قوانین تغییرناپذیری پیروی می­کند و این قوانین جامعه­شناختی از نوع قوانین سایر علوم است، با این تفاوت که قوانین جامعه­شناسی به جای اینکه در نظام مادی (فیزیکی) و نظام حیاتی به کار بسته شود، در نظام اجتماعی به کار گرفته می­شوند، چرا که همه این انواع مختلف نظام، تنها جلوه­های گوناگونی از طبیعت واحدند. به باور کنت، این همبستگی میان علوم در زمینه موضوع و مقام، در زمینه روش­شناسی نیز صدق می­کند (فروند، 1387: 61-60). 

در این روش­شناسی، تبيين يكي از كليدي­ترين مفاهيم است. از نظرگاه اثبات­گراها يك پديده هنگامي در روش­شناسي پوزيتيويستي قرار مي­گيرد و مي­توان آن پديده را علمي دانست كه «تبيين»⁷ شود(برای بحث بیشتر در باب مفهوم تبیین در علم بنگرید به: اُکشا، 1398: 75-51؛ روزنبرگ، 1384: 90-48). به باور استوارت ميل «یک واقعیت منفرد را وقتی می­توان تبیین‏شده دانست که علت آن نشان داده شود، یعنی قانون یا قوانین عینی که پیدایش این واقعیت موردی از آنهاست، بیان گردد» (باتومور، 1356: 31). بر اساس اين تعريف كه مورد اتفاق همه اثبات‌گراهاست،‌ تبيين يعني تعليل. هنگامي علت يك پديده كشف شد، خواه ناخواه آن پديده به صورت عيني درون يك قانون فراگير قرار مي­گيرد. اين تعليل (تبيين) در علوم طبيعي و علوم انساني به يك صورت و به يك ميزان از قطعيت و اعتبار انجام مي­پذيرد. چنين توصيفي از تبيين پس از انتشار مقاله مشهور همپل (Hempel, 1942)، به «مدل قانون فراگير» مشهور شد.  

با وصف آنچه گفته شد، تاریخ نیز به مثابه یک علم انسانی، بویژه در سده نوزدهم تحث تأثیر اندیشه تجربه­گرایِ پوزیتیویسم واقع شد. رابطه بی­واسطه ذهن و عین و حصول ساده و سهل ذهن به عین، به عنوان مفروضِ معرفت­شناسانه پوزیتیویسم، از ویژگی­های سنت پوزیتیویستی در مطالعات تاریخی است. در این سنت، شناخت به معنای انتزاع جوهر عینیاتِ خارجی به وسیله ذهن شناساگر است. بر اساس این نوع معرفت­شناسی، جهان عینی بیرونی (که می­تواند تاریخ یک جامعه باشد) منتظر کشف واقع­گرایانه از جانب مورخ است. در این نوع معرفت­شناسی، واقعیت­های تاریخی همان واقعیت­های عینی تلقی شده و بر پایه آن ادعا می­شود که شناختی واقع­بینانه از هر مرحله تاریخی ارائه می­شود. بنابراین در معرفت­شناسی تاریخیِ پوزیتیویستی ـ تجربه­گرا، واقعیت تاریخی (تجربه) به عنوان امری خودگویا و مشخص، تنها منبع، روش و داور معرفت است. بنابراین اساساً معرفت تاریخی با تجربه (واقعیت تاریخی)آغاز شده و با آن شکل می­گیرد و به همین اعتبار معرفت تاریخی تنها محصول تجربه (واقعیت تاریخی) خواهد بود. پس هر گزاره تاریخی باید به شکل بالفعل یا بالقوه تحقیق­پذیر و مشاهده­پذیر باشد.

سنت پوزیتیویستی، خصوصاً تاریخ را با گذشته، آنگونه که در پیکره شواهدِ موجود برای پژوهش نمایان است همذات می­داند؛ شناخت تاریخی بنابراین شناخت گذشته­ای است که در شواهد نهفته است. اعتبار مفهوم پوزیتیویستی از تاریخ و شناخت تاریخی به مفروضات کلیدیِ معینی وابسته است: اینکه امر واقع با واقعیت نمایان در آن همذات است؛ اینکه شواهد گذشته تاریخی با آن همذات است؛ و اینکه گذشته، یعنی موضوع شناخت تاریخی، وجود حیّ و حاضر در گفتمان دارد. مفهوم امر واقع به عنوان از پیش محقق و خودگویا در مرکز این مفروضات قرار دارد (ولی، 1380: 4).

در سده نوزدهم اندیشه پوزیتیویسم بیش از همه در تاریخنگاری لئوپولد فون رانکه مورخ آلمانی نمود یافت. جمله مشهور رانکه یعنی اینکه باید تاریخ را «آنگونه که واقعاً بوده» روایت کرد، نمایشگر میزان تأثیر پوزیتیویسم در تاریخنگاری است. آرزوی همه مورخان پوزیتیویست سده نوزدهم نیز همین بود (کالینگ­وود، 1385: 168؛ کار، 1378: 33؛ استنفورد، 1382: 97). به دیگر سخن، رانکه باور داشت که رسالت مورخ «قضاوت درباره گذشته، و هدایت حال به نفع قرون آینده» نیست، بلکه «تنها نشان دادن چیزهایی است که واقعاً و عملاً اتفاق افتاده است» (گدیس، 1379: 535). در واقع تأکید رانکه بر ضرورت تحقیق مبتنی بر مطالعه اسناد محل نزاع نبود: او اعلام کرد هرجا سندی وجود نداشته باشد تاریخی هم وجود ندارد. رانکه تأکید داشت مورخان تاریخ باید به سراغ بایگانی­ها بروند تا اسناد یعنی منابع دست اول را پیدا کنند، در این صورت است که می‌توانند با استفاده از آنها یک روایت عینی واقعی تاریخی بسازند (کلارک، 1397: 25-24). در همین چارچوب بود که او از منابع اصلی موجود در آرشیوها با رغبت و به صورت کامل استفاده می­کرد که این امر در تحقیقات تاریخی پدیده­ای کاملاً نو بود. او دانشجویانش را وا می­داشت تا منابع اصلی را با راهنمایی­های او مطالعه کنند؛ یعنی «اصل شناخت منابع» را در برنامه آموزشی دانشگاه و در آغاز سمینارها و گفت­وگوهای علمی می­گنجاند (بنتلی، 1399: 68).

همچنین پژوهش عالمانه از دیدگاه رانکه، با روش انتقادی پیوند نزدیک داشت. آموزش کامل در روش­های نقادی واژه­شناختی، پیش­شرط ضروری او در این کار بود. او سمینارهایی برای تربیت تاریخ­دانان آتی در بررسی انتقادی اسناد سده­های میانی برگزار کرد. در و اقع درک رانکه از پژوهش دقیق، پرهیز اکید از داوری­های ارزشی را پیش فرض داشت. به باور او تاریخ­دان باید از «داوری کردن درباره گذشته» دست بر می­داشت و خود را به «نشان دادن چگونگی چیزهایی» محدود می­ساخت که «در حقیقت روی داده بودند» (ایگرس، 1389: 28-27) این عینیت­گرایی در تاریخ بیشتر به صورت «رهیافت بی­طرفانه» مورخ جلوه می­کرد. چرا که این رهیافت فقط در پی نشان دادن «آن چیزی است که در واقع روی داده بود» (همان: 29). 

از مجموعه آنچه در باب تاریخنگاری پوزیتیویستی گفته شد، می­توان نتیجه گرفت که بر اساس این نوع تاریخنگاری، تاریخ رونوشتی از گذشته است که بر مجموعه­ای از «واقعیات به خوبی مستند شده» مبتنی شده است. در واقع تاریخنگاری پوزیتیویستی مبتنی بر مفروضات زیر است:

1- تاریخ (در معنای رویدادهای گذشته) یک واقعیت عینی است که آمال همیشگی مورخ است.

2- بر عهده مورخ است که گذشته را آنگونه که بوده است، بسازد. یعنی یک توصیف صادق از جریان حوادث گذشته ارایه کند، اما تفسیر یا ارزیابی وقایع گذشته، یا نتیجه­گیری بر مبنای گذشته در مورد حال یا آینده، بر عهده وی نیست.

3- در واقع نوشتن تاریخ «آنگونه که واقعاً رخ داده» یعنی به دست آوردن دانش عینی از تکه­های گذشته تاریخی، ممکن است. این عینیت معرفت­شناختی، در کنار دعاوی دیگر بیان می­کند که سوژه (مورخ) می­تواند از ابژه (رویدادهای تاریخی) که می­تواند از بیرون نگریسته شود، جدا شود.

4- تاریخ می­تواند مجموعه­ای سامان­یافته از وقایع خاص ساده باشد که می­تواند از خلال مطالعه مستندات گذشته با استفاده از روش­های سنجش منبع، کشف شود. کار ارزشمند مورخ کشف همین وقایع است (کراگ، 1396: 63-62).

 

افق­های پوزیتیویستی در تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی

با توجه به مجموع مباحث پیشین، می­توان اصالت تجربه و حس، نگارش تاریخ آنگونه که واقعاً روی داده، سندگرایی، و مشاهده­گری را به عنوان چهار مبنا و مفروضِ روش­شناختی تاریخنگاری پوزیتیویستی در نظر گرفت. در اینجا نشانه و نمونه­های هر یک از این موارد چهارگانه در تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی بررسی می­شود:

 

1) اصالت تجربه و حس

همانگونه که گفته شد، باور به اصالت تجربه و حس، از بنیادی­ترین اصول پوزیتیویسم و تاریخنگاری پوزیتیویستی است. (بنگرید به روزنبرگ، 1384: 210-203) در این مورد مطهر بن طاهر مقدسی در تاریخنگاری اسلامی جایگاه ممتازی دارد. چرا که از معدود مورخان و شاید تنها مورخی باشد که به بحث نظری و تئوریک درباره اهمیت «تجربه حسّی» و معرفت عقلانی در تاریخنگاری پرداخته است. مقدسی در آغاز فصل نخست اثر مهم­اش البدء و التاریخ یادآور می­شود او خود کتابی ویژه بحث در مبانیِ معرفت و شناخت به نام کتاب العلم و التعلیم نگاشته و خوانندگان را بدان ارجاع می‌دهد. او از اصالتِ حس و تجربه حسّی سخن می‌گوید و نتیجه می‌گیرد بازگشتِ همه انواع معرفت به «عقل» و «تجربه حسی» است و اگر این دو در کسی زیان نیافته باشند، کسی در اصالت آنها تردید روا نمی‌دارد. او تعریفی صریح از علم به دست می­دهد تا اهمیت حس و عقل را در آن نشان دهد:

«علم، اعتقاد به شیء است به همان­گونه که آن شیء هست، اگر محسوس است به حسّ و اگر معقول است به عقل. از این رو اصل آنچه دانش­ها بدان باز می­گردد، حس و عقل است و هرچه را از رهگذر این دو حکم به اثباتِ آن کردیم ثابت است و هرچه را بدین دو حکم به نفی آن دادیم منتفی است. البته در صورتی که حس و عقل از آفت به سلامت باشند ... تا در معقول و محسوس آنها اختلافی روی ندهد. چرا که این دو، حس و عقل، بر ضرورت قرار گرفته­اند و برای حس­کننده هیچ تردید و شکی درباره هیئت و صورت آن شیء حس شده روی نمی­دهد و آنکه به ضرورت عقل چیزی را دریافته، نمی­تواند آنچه را که دریافته و دانسته و یقین کرده، نداند» (مقدسی، 1381: 1/138-137).

مقدسی سپس می­پرسد اگر ما اصالت تجربه حسی را انکار کنیم، آیا جایی برای هیچ دانشی باقی می­ماند؟ در آن صورت آیا روا خواهد بود که کسی مدعی شود با گوش خود می­بیند و با چشم خود می­شنود؟! «و اگر این چنین روا باشد، همه دانش­ها باطل می­شود و همه اعتقادها یکسره فاسد می­گردد، هرکه هر چه بگوید رواست که گوش دعوی دیدن کند و چشم دعوی شنیدن و یا مرده را زنده انگارند و زنده را مرده و این محال است». مقدسی در ادامه نتیجه می‌گیرد که انکار بداهتِ عقل و تجربه حسی فقط از دو کس ساخته است: یا نادان عامی که در این مسائل جز به ظن و گمان خویش نمی‌اندیشد و یا منکرِ معاند. (همان: 1/138).⁸

مقدسی همچنین از همان ابتدا تحقیق و پژوهش بر پایه پیش­فرض­های از قبل نقش بسته در ذهن را نقد می­کند. او توضیح می­دهد که نباید مثل «عوامِ امّت ... بر بنیاد آنچه در اوهام ایشان نقش بسته و در خاطرشان استوار شده است، بی­هیچ­گونه ورزیدگی در راه دانش و بی­هیچ شناختی از روش­های گفتار و بی­هیچ آمادگی در قلمرو فنّ جدل و بی­هیچ بصیرتی نسبت به حقایق کلام»، به تحقیق و پژوهش پرداخت (همان: 1/125). مقدسی تلاش دارد تا کتابی بنگارد تا «از شایبه دستکاریِ حقیقت بر کنار باشد» و «پالوده از یافه­ها، و گزافه­ها، و از خرافات پیرزنان و مجعولات قصه­پردازان و برساخته­های جعّالان» باشد. او در این راه به «جستجوی اَسنادِ درست» می­پردازد (مقدسی، 1381: 1/128).

ابوعلی مسکویه مورخ بزرگ خردگرای جهان اسلام نیز گرچه به صراحتِ مقدسی به این موضوع نپرداخته، اما بی­شک روش او نیز بسیار به روش پوزیتیویست­های قرن نوردهمی شبیه بوده است. در واقع مسکویه بیش از دیگر مورخان بر «تعمیم»، «تجربه» و «اندرز» تأکید کرده است. البته تقریباً همه مورخان اسلامی به تاریخ از آن رو نگریسته­اند که تاریخ اندرز است و می­توان از آن پند گرفت، اما تنها کسی که در این باب استدلال حکیمانه و فلسفی کرده و دید اخلاقی و پراگماتیک داشته و جا­به­جا در کتاب خود به موارد تجربه و فواید عملی اشاره کرده، مسکویه است. مسکویه قائل به اصالت عمل و اصالت تجربه بوده است (زریاب خویی، 1350: 181).

لئون کایتانی در مقدمه خود بر بخش نخست چاپ عکسی تجارب الامم ضمن تأیید این «اصالتِ تجربه» در تجارب الامم، به شباهت­های تاریخنگاری مسکویه با تاریخنگاری معاصر مورخان غربی که ناشی از ذهن استدلالی و دانش والای اوست، اشاره کرده و می‌نویسد؛

«افزون بر این اثری که از مسکویه بر جای مانده بر شالوده­ای استوار است که از نگاه روش­شناختی با اصولی که در نزد تاریخ­نویسان مغرب زمین و مورخان معاصر به کار بسته می­شود، خویشاوندی نزدیک دارد... در صفحات این اثر عنصری شخصی به چشم می­خورد که جای آن در سایر تصنیف‌های تاریخی این دوره خالی است. تجارب الامم، به روشنی کاری است برآمده از ذهنی استدلالی که در پرتو برداشتی والا از هدف و وظیفه مورخ عمل می­کند. از این رو مسکویه نسبت به مورخان پیشین و معاصران خویش که به تازی نوشته­اند، برتری بزرگی نشان می­دهد. وی بدان خشنود نیست که به گردآوری مایه­های تاریخی و ارائه آن در یک نظم گاه­شناختی بسنده کند. چه وی بر این باور است که رویدادهای گذشته با شبکه­ای از شئون و مصالح بشری به هم پیوند داشته است و در حقیقت، تاریخ نیز چنانکه وی می­بیند، همین است و درگزارش راستین آن، خردمند چیزی خواهد یافت که کانی از دانش ارجمند است»(Caetani, 1909, vol. I, pp XI-XII). 

مسکویه از همان آغاز تجارب الامم بر «تعمیم» و تکرارپذیریِ تجربه­های تاریخی بشر تأکید می­کند و آن را انگیزه و علتی می­داند که او را واداشته تا به تاریخ­نویسی روی آورد «من چون سرگذشت مردمان و کارنامه شاهان را ورق زدم و سرگذشت کشورها و نامه­های تاریخ را خواندم، در آن چیزها یافتم که می­توان از آنها در آنچه مانندش همیشه پیش می‌آید و همتایش پیوسته روی می­دهد، پند گرفت». او سپس بر سودمندی عملی مطالعه تاریخ انگشت می­نهد و می­نویسد «نیز دیدم اگر از این‌گونه رویدادها در گذشته نمونه­ای بیابیم که گذشتگان آن را آزموده باشند و آزمون­شان راهنمای آیندگان شده باشد، از آنچه مایه گرفتاری کسانی می­بود، دوری جسته و بدان چه مایه نیکبختی کسانی دیگر، چنگ زده­اند. چه کارهای جهان همانند و و در خور یکدیگرند» (مسکویه، 1389: 1/46-45).

 

2) تاریخ آنگونه که واقعاً روی داده

گزاره نگارشِ تاریخ «آنگونه که واقعاً روی داده» به مثابه اصل بنیادین مورخان پوزیتیویست و باورمندان به آرمان «عینیّت» (برای مفهوم عینیت بنگرید به میردال، 1357: 14-12)، به صراحت از سوی برخی از مورخان مسلمان بیان شده است. در این میان ابوریحان بیرونی چهره­ای شاخص است. در اینجا آنچه بیش از همه و صراحتاً روش و رویکرد پوزیتیویستی و تجربی بیرونی را تأیید می­کند، مقدمه­ای است که بر کتاب تحقیق ماللهند نگاشته است. بیرونی در توضیح چگونگی تألیف کتاب، جمله­ای دارد که خواننده را به روشنی به یاد جمله مشهور رانکه (تاریخ آنگونه که واقعاً بوده) می­اندازد. او در مقدمه کتاب تصریح می­کند که کتاب را تألیف کرده «بی­آنکه بهتانی زنم به خصم یا باکی داشته باشم از نقل کلام باطل او که شنیدن آن به نزد غیراهل آن فظیع است، از آن رو که همی خواستم که عقاید قوم بدان گونه که هست بازنمایم» (بیرونی، 1362: 4). بیرونی در اینجا با نظرگاهی عینیت­گرا به صراحت تأکید می­کند قصدش «حکایت محض» است، «بی‌میل به سوئی یا مداهنتی». او در ادامه منظورش را از حکایت محض این­گونه توضیح می‌دهد «و کتاب، کتاب محاجه و لجاج نیست که حجت­های خصم بیاورم و باطل آن نقض کنم. بلکه کتاب حکایت است و از این رو سخن هندوان بدانگونه که هست ایراد کنم» (همان).

اما بیرونی چگونه می­خواهد به این تاریخ «واقعی» دست پیدا کند؟ او در همین مقدمه، از دو روش مورد استفاده در تحقیقات تاریخی صحبت می­کند یکی خبر (روش روایی ـ نقلی) و دیگر عیان (روش مشاهده). سپس با برشمردن عیوب و نواقص جدی روش نخست، از تکیه و اعتماد صرف بدان فاصله می­گیرد:

«این سخن راست گفته­اند که خبر چون عیان نیست. از آن روی که عیان اندریافت دیده بیننده است، مر ذات دیده را در زمان وجود و مکان حصول آن. و لکن اگر نبود آفاتی که عارض خبر می­گردد، برتری آن بر عیان و نظر پدیدار می­آمد، زیرا که عیان و نظر مقصور است بر وجودی که از آنات زمان در نمی­گذرد و خبر جامع موجود و معدوم است، بدین معنی که شامل است بر آن وجود، نیز بر آنچه که به زمان­های گذشته بوده است با آنچه که زمان آن هنوز نرسیده ... از آن سوی خبر به گونه­ای یگانه در معرض صدق و کذب است و این هر دو بر آن عارض گردند. که همت­ها دیگرگونند و ستیزه­جویی بر مردمان غالب» (بیرونی، 1362: 1).

بیرونی در ادامه «دروغ­» را مهمترین آفت خبر برمی­شمرد: 

«دروغ­زنی را می­بینی که بهر بزرگ­نمایی خویش، جنس خود را بزرگ می­نمایاند، از آن روی که خود از آن جنس است، یا بدان نیت بر جنس خلاف عیب می­آورد، دستیابی بر مراد خویش را و دانسته است که این هر دو از دواعی شهوت­اند و نکوهیده، و دیگری را می­بینی که سپاس بر قومی را که دوستدار آنان است، یا انکار بر طایفه­ای را که با آنان خصمی می­ورزد، سخنی می­گوید به دروغ و او نیز چنان است که اولی از آن رو که باعث بر فعل وی نیز از دواعی محبت است یا چیرگی غضب». بیرونی همچین تأکید می­کند در زنجیره راویان کسانی از روی «شرارت» و «خبث» و «نادانی» دروغ می­گویند (همان: 2-1).

توجه و تأکید بر گزارش تاریخ آنگونه که واقعاً روی داده، در روایات برخی مورخان دیگر نیز قابل مشاهده است. حتی برخی از مورخان متأخرتر نیز فارغ از اینکه در عمل تا چه میزان به این امر پایبند بوده­اند، اما در مقدمه آثار خود به این گزاره اشاره نموده­اند. برای نمونه محمد معصوم بن خواجگی اصفهانی در خلاصه­السیر نگاه عینی و بی­طرفانه خود در گزارش رویدادها را به صراحت بیان داشته «این حقیر... واقعات و سانحات را به نوعی که به ظهور آمده علی حده در قید تحریر می­آورد» (خواجگی اصفهانی، 1368: 29). علاوه بر این وی ضمن تاکید بر لزوم مشاهده عینی و شخصی در روایت آنها، هنگامی که به دلیل منصوب شدن به وزارت قراباغ از ثبت وقایع دوره حکومت شاه عباس دوم بر مبنای مشاهده عینی ناتوان می­شود از ادامه کار اجتناب کرده و از اهمیتی سخن می‌گوید که برای مشاهده عینی به عنوان بهترین منبع نقل رویدادهای تاریخی قائل است: «می­خواستم که در نشر مناقب این دولت ابد پیوند آنچه سانح و واقع شود دیوانها و دیباچه­ها بپردازم اما چون آنچه قبل از این تحریر یافته تمامی را من اوله الی آخره خود در میان بوده بی­تصلف و تکلف که غبار کذبی بر ناصیه عبارات باشد به قید کتابت آوردم، الحال از سستی طالع که بعد مسافت از زمین تا آسمان است به مجرد اخبار واقع و غیرواقع جرات نوشتن نتوانستم کرد چرا که «شنیده کی بود مانند دیده» بنابراین دست از تحریر آن برداشتم» (همان: 315).

همین نگاه عینی و بی­طرفانه را در اثر عبدالفتاح فومنی می­بینیم. از چند عبارت وی در کتابش تاریخ گیلان، برمی­آید که دیدگاه پیشروانه­ای درباره عینیت­گرایی دارد، آنجا که فومنی از این گلایه می­کند که وقایع مهم روزگارش به درستی و مطابق حقیقت ثبت و ضبط نشده و وی در صدد آن بوده که کتابش گزارشی واقع­گرایانه و عینی از رخدادها باشد:  «به خاطر دفاتر خطور نمود که قضیه مذکوره را به نوعى که سانح شده بود، تألیف نماید. چون واقعات مذکوره، حسب الواقع به تحریر واقع نشده بود» (فومنی، 1349: 5).

 

3) اصل شناخت منابع و سندگرایی

اما گذشته از مباحث نظری در باب اصالت تجربه و حس و تلاش برای دست­یابی بر آنچه «واقعاً» روی داده از سوی مورخان فوق؛ در تاریخنگاری اسلامی تأکید و تصریح بر سندگرایی و بویژه «اصل شناخت منابع» به مثابه یکی ویژگی­های اصلی تاریخنگاری پوزیتیویستی نیز قابل ردیابی است. چهره شاخص در این زمینه حمزه اصفهانی است. در حقیقت از این لحاظ، گاه خواننده امروزیِ اثر حمزه اصفهانی، تصور می­کند با مورخ و محققی معاصر مواجه است که دست به «مقابله» نسخ و بررسی انتقادی آنها می­زند تا از این راه درست از نادرست و دقیق از مغشوش بازشناخته شود. برای نمونه در ابتدای کتاب، اصفهانی به نقد روایات مربوط به پیشدادیان، کیانیان و اشکانیان می­پردازد و می­نویسد «سنوات این پادشاهان عموما نادرست و مغشوش است، زیرا پس از 150 سال از زبانی به زبان دیگر و از خطی شبیه ارقام عدد به خطی شبیه ارقام عقود نقل شده است. از این رو در بیان مطالب این باب چاره نداشتم جز اینکه به گردآوری کتاب­هایی که این مطالب در آنها به طور مختلف نگاشته شده بپردازم» (اصفهانی، 1346: 7). او توضیح می­دهد ابتدا هشت نسخه از کتاب سیرالملوک در این زمینه به دست آورده بود؛ سیر ملوک الفرس ابن مقفع، سیر ملوک الفرس ترجمه محمد بن جهم برمکی، تاریخ ملوک الفرس مستخرج از گنجینه مأمون، کتاب سیر ملوک الفرس ترجمه زادویه بن شاهویه اصفهانی، کتاب سیر ملوک الفرس ترجمه یا تألیف محمد بن بهرام بن مطیار اصفهانی، کتاب تاریخ ملوک بنی­ساسان ترجمه یا تألیف هشام بن قاسم اصفهانی، و کتاب تاریخ ملوک بنی ساسان تألیف بهرام بن مردان شاه موبد ولایت شاپور از بلاد فارس. (همان) حمزه سپس بعد از مقابله، مقایسه، تنقیح و تهذیب روایت­ها به تألیف آنچه درست و دقیق می­پنداشت پرداخت.

حمزه بلافاصله دوباره از زبان ابومعشر منجم نقل می­کند که «بیشتر سنوات تاریخی مغشوش و نادرست است، زیرا قومی سالیان و روزگاران دراز زندگی می­کنند و چون تاریخ آنان را از کتابی به کتاب دیگر یا از زبانی به زبان دیگر نقل می­کنند با افزایش یا کاهش غلط روی می­دهد، چنانکه یهودیان در نقل تاریخ انبیا و امم درباره سال­های فاصل میان آدم و نوح میان دیگران اشتباه کرده­اند» (همان: 8). و یا اینکه از قول یکی از منابع­اش می­گوید «در کتاب موسوم به خدای­نامه ... نگریستم و در نسخه­های آن چندین با دقت و استقصا کردم، همه آنها با یکدیگر اختلاف داشتند تا آنجا که دو نسخه یک­نواخت و مطابق نیافتم، و این اختلاف در نتیجه اشتباه مترجمان از زبانی به زبان دیگر به وجود آمده بود.» (همان: 13). اهمیت کار حمزه در این زمینه آنجا بیشتر مشخص می­گردد که بدانیم کار پرزحمت و طاقت­فرسای گردآوری نسخه­های متعدد یک اثر و مقابله و مقایسه آنها برای رسیدن به روایتی صحیح و دقیق از آن اثر، یکی از مشخصات بارز تاریخنگاری پوزیتیویستی در قرن نوزدهم است.

 

4) مشاهده­گری

همانگونه که در بخش چارچوب مفهومی مشخص شد، یکی از پربسامدترین واژه­ها و مفاهیم در تاریخنگاری پوزیتیویستی، «مشاهده» است. در حقیقت مشاهده و سروکار داشتن با رویدادهای مشاهده­پذیر یکی از مفروضات بنیادی این تاریخنگاری است. در تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی نیز مورخان بزرگی پدید آمدند که با اصالت دادن به تاریخنگاری مشاهده­گرانه در قیاس با تاریخنگاری صرفاً نقلی و کتابخانه­ای به افق­های پوزیتیویستی نزدیک شده بودند. ابن واضح یعقوبی و ابوالحسن مسعودی دو تن از شاخص­ترین­ها در این زمینه هستند.

یکی از مهمترین ویژگی­های يعقوبي كه از متن آثارش به دست مي­آيد، علاقه­مندي به تحقيق و تفحص درباره بلاد و سرزمين­هاست كه خود ملهم از روح مشاهده­گر اوست. اين علاقه به تصريح خود او به دوره نوجواني­اش باز مي­گردد «من در عنفوان جواني ... به دانستن اخبار بلاد و مسافت ميان هر سرزمين تا سرزمين ديگر علاقمند بودم و در پي آن رنج بردم؛ چه در آغاز جواني پا به سفر نهادم، و سفرهاي من پيوسته گشت، و دورماندنم (از وطن) ادامه يافت. پس چنان بودم كه هرگاه به مردى از آن بلاد برخوردم، وى را از وطنش و شهرش پرسش نمودم، و آن‌گاه كه ميهن و جايگاهِ خود را براى من مى­گفت، او را از همان سرزمينش پرسش مى­نمودم، درباره [اين‌كه] ... كِشت آن چه چيز است و ساكنان آن از عرب و عجم كيانند ... (و هم چنين از) آب آشاميدنى اهالى آن جا، تا آن جا كه از پوشاكشان پرسش مى­كردم ... و هم از كيش­ها و عقايد و گفتارهاى آنان و كسانى كه بر آن جا دست يافته­اند. و آنان كه در آن جا سرورى دارند (و نيز) از مسافت آن سرزمين و سرزمين­هاى نزديك به آن و... كاروان­ها؛ سپس، گزارش­هاى هر كسى را كه به راست­گويى او وثوق داشتم، مى­نگاشتم؛ و به پرسش گروهى پس از گروهى يارى مى­جستم، تا آن كه از خَلقى بسيار و جهانى از مردم خاور و باختر در موسم [حج] و غير موسم، پرسش نمودم، و اخبارشان را نوشتم» (یعقوبی، 2536: 2-1). اين ويژگي در روش تاريخنگاري مشاهده­گرانه یعقوبی تأثيري مستقيم نهاد.

مسعودی نیز همانند یعقوبی، اصالتی واقعی به مشاهده­گری می­داد. تا جاییکه او از خوانندگان التنبیه و الاشراف به سبب اغلاط احتمالی پوزش خواسته و دلیل آن را سفرها و بادیه­پیمایی­های طولانی دانسته است:

«اگر در تألیف ما خطائی رخ داده از آنگونه که مبتلایان غفلت انسانی و خطای بشری از آن مصون نتوانند بود، یا استمرار غربت و دوری از وطن و سفرهای پیاپی موجب آن شده است عذر میخواهم که گاهی به شرق و زمانی به غرب بوده­ایم چنانکه ابوتمام گوید: جانشین خضر کسی است که در وطنی و شهری اقامت دارد وطن من پشت شتران است .... و هم سخن او گوید: چنان سوی غرب رفتم که مشرق را از یاد بردم و چندان سوی شرق رفتم که مغرب ها را فراموش کردم.» (مسعودی، 1381: 6).

در مروج الذهب نیز ضمن تکرار همین مطلب به مقاصد برخی مسافرت­ها اشاره نموده:

«اگر در این باب تفصیری رفته یا غفلتی شده پوزش می­خواهم که خاطر ما به سفر و بادیه­پیمایی، به دریا و خشکی مشغول بوده که بدایع ملل را به مشاهده و اختصاصات اقالیم را به معاینه توانیم دانست. چنانکه دیار سند و زنگ و صنف و چین و زابج را درنوردیدیم و شرق و غرب را پیمودیم. گاهی به اقصای خراسان و زمانی در قلب ارمنستان و آذربایجان و اران و بیلقان بودیم. روزگاری به عراق و زمانی به شام بودیم، که سیر من در آفاق چون سیر خورشید در مراحل اشراق بود ... و آنکه در وطن خویش به جا ماند و به اطلاعاتی که از اقلیم خود گرفته قناعت کند با کسی که عمر خود را به جهانگردی و سفر گذرانیده و دقایق و نفایس اخبار را از دست اول گرفته برابر نتواند بود» (مسعودی، 1378: 1/2 و 4).

در اینجا مسعودی به وضوح مورخانی که «در وطن خویش» می­مانند، و بی­مشاهده و تجربه فردی در مورد اقالیم دیگر می­نویسند انتقاد می­کند و آنان را قابل قیاس با مورخانی را که عمر خود را به جهانگردی مشاهده­گرانه می­گذرانند، نمی­داند.

 

نتیجه­گیری

حاصل سخن آنکه، گرچه پوزیتیویسم مفهومی کاملاً مدرن است و بی­تردید تحمیل مفاهیم مدرن بر معرفت­های سنتی امری خطاست، اما بحث اصلی در این مقاله آن است که اندیشه پوزیتیویسم و در ذیل آن تاریخنگاری پوزیتیویستی بر مبانی و مفروضاتی مبتنی است، که با جستجو در سنت تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی می­توان نمونه­ها و نشانه­هایی از آن را ردیابی نمود. در واقع مفروضات اصلی پوزیتیویسم نظیر اصالت دادن به تجربه و مشاهده، تفكيك صريح گزاره­هاي آزمون­پذير از داوري­هاي ارزشي و این گزاره اصلی که واقعیت به خودیِ خود و مستقل از ذهن موجود است و اینکه این واقعیت به همان شکل که هست، قابل فهم است، در تاریخنگاری پوزیتیویستی به صورت این گزاره مرکزی جلوه نمود که وظیفه تاریخ «تنها نشان دادن چیزهایی است که واقعاً و عملاً اتفاق افتاده است». نتیجه این گزاره آن بود که مورخ می­بایست گذشته را آنگونه که بوده است، روایت کند. یعنی یک توصیف صادق از جریان حوادث گذشته ارایه کند، اما تفسیر یا ارزیابی وقایع گذشته، یا نتیجه­گیری بر مبنای گذشته در مورد حال یا آینده، بر عهده وی نیست.

با این وصف در سنت تاریخنگاری ایرانی ـ اسلامی به دست مورخانی جستجوگر، مشاهده­گر و منتقد آثاری پدید آمده که نشان از وجود ماهیتی تجربی و انتقادی در آنها دارد. این مورخان پژوهش و جستجوی خود را محدود و محصور به مدارس و کتابخانه­ها نکردند و به مشاهده و معاینه و تجربه شخصی دست زدند. درست در همینجاست که می‌توان از افق­های پوزیتیویستی در تاریخنگاری اسلامی سخن گفت. این مورخان در تاریخنگاری خود به شکل قابل توجهی به همان مفروضات، مبانی و روش­هایی معتقد بوده­اند که در سده­های نوزدهم و بیستم میلادی همان مبانی و روش­ها مورد قبول و تأکید مورخان پوزیتیویست بوده است. بررسی دقیق آثار مورخانی نظیر بیرونی، مقدسی، یعقوبی، مسعودی، حمزه اصفهانی و شماری دیگر از مورخان، نشان می­دهد این مورخان به مبانی و مفروضاتی نظیر اصالت تجربه، مشاهده­­گری، سندگرایی، و مهمتر از همه تلاش برای گزارش تاریخ «آنگونه که واقعاً» روی داده باور داشته­اند.

 

 

منابع

استنفورد، مایکل، (1382)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل­محمدی، تهران، نشر نی.

اصفهانی، حمزه، (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی الملوک الارض و الانبیاء)، ترجمه جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

اُکشا، سمیر، (1398)، فلسفه علم، ترجمه هومن پناهنده، تهران: فرهنگ معاصر.

التون، ج.ر(1383)، شیوه تاریخنگاری، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.

ایگرس، گئورگ، (1389)، تاریخنگاری در سده بیستم: از عینیت علمی تا چالش پست مدرن، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: سمت.

باتومور، تی، بی(1356)، جامعه‏شناسی، ترجمه سید حسن منصور و سید حسن حسینی کلجاهی، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.

بلیکی، نورمن، (1395)، پارادایم­های تحقیق در علوم انسانی، ترجمه سید حمدرضا حسنی و دیگران، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

بنتلی، مایکل، (1399)، تاریخنگاری نوین، ترجمه علیرضا ملائی توانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.

بنتون، تد و کرایب، یان، (1384)، فلسفه علوم اجتماعی (بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی)، ترجمه شهناز مسمی پرست و محمود متحد، تهران: نشر آگه.

بیرونی، ابوریحان، (1362)، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی سها، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

بیرونی، ابوریحان، (1363)، آثار الباقیه، ترجمه اکر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.

توسلی، غلامعباس(1369)، نظریه‏های جامعه‏شناسی، تهران: انتشارات سمت.

چالمرز، آلن. اف، (1390)، چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم­شناسی فلسفی، ترجمه سعید زیباکلام، تهران: سمت.

حاتمی، امیرحسین، (1398)، «کاربست روش­شناسی اسکینر در تفسیر متون تاریخنگاری و تاریخ اندیشه ایرانی – اسلامی»، فصلنامه مطالعات میان­رشته­ای در علوم انسانی، 12 (1)، 54-29.

خرمشاهی، بهاءالدین، (1361)، نظری اجمالی و انتقادی به پوزیتیویسم منطقی، تهران: علمی و فرهنگی.

خواجگی اصفهانی، محمد معصوم. 1368. خلاصة السیر. زیر نظر ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی.

روزنبرگ، الکس، (1384)، فلسفه علم، ترجمه مهدی دشت بزرگی و فاضل اسدی امجد، تهران: نشر طه.

زریاب خویی، (1350)، «مورخان ایران در دوره اسلام»، مندرج در گوشه‌ای از سیمای تاریخ تحول علوم در ایران (مجموعه مقالات تحقیقی)، تهران: وزارت علوم و آموزش عالی. 

ساروخانی، باقر(1373)، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

فتحی، حسن، و غریبی، سکینه، (1390)، «پوزیتیویسم منطقی و تجربه­گرایی از دید فریدمن»، غرب­شناسی بنیادی، سال دوم، شماره 2.

فروند، ژولین(1387)، نظریه‌های مربوط به علوم انسانی، ترجمه علی محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

فومنی، عبدالفتاح. 1349. تاریخ گیلان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنياد فرهنگ ايران.

فی، برایان، (1383)، پارادایم شناسی علوم انسانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

کار، ئی.ایچ، (1378)، تاریخ چیست؟، ترجمه حسن کامشاد، تهران: خوارزمی.

کالینگوود، رابین جورج (1385)، مفهوم کلی تاریخ، ترجمه علی‌اکبر مهدیان، تهران: نشر اختران.

کراگ، هلگه، (1396)، مقدمه­ای بر تاریخ­نویسی علم، ترجمه امیر حاجی­زاده، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.

کرایب، یان (1382)، نظریه اجتماعی کلاسیک، (مقدمه‌ای بر اندیشه مارکس، وبر، دورکیم و زیمل)، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: نشر آگه.

کلارک، الیزابت، (1397)، تاریخ، متن، نظریه: مورخان و چرخش زبانی، ترجمه سیدهاشم آقاجری، تهران: مروارید.

گدیس، جان لوئیس، (1379)، «تأملی در تاریخ معاصر»، مندرج در فلسفه تاریخ: روش شناسی و تاریخنگاری، (1379) ترجمه حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو.

لیتل، دانیل (1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبد الکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.

مسعودی، ابوالحسن، (‌1378)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي و فرهنگي.

مسعودی، علی بن حسین، (1381)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی.

مسکویه، ابوعلی، (1389)، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش.

مقدسی، مطهر بن طاهر مقدسی، (1381)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.

میردال، گونار، (1357)، عینیت در پژوهش­های اجتماعی، ترجمه مجید روشنگر، تهران: نشر مروارید.

نواک، جورج، (1384)، فلسفه تجربی­گر از لاک تا پوپر، ترجمه پرویز بابایی، تهران: آزادمهر.

ولی، عباس، (1380)، ایران پیش از سرمایه­داری، ترجمه حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، (2536)، البلدان،‌ ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

Caetani, L., introd. The Tajārib al-Umam, Leyden, 1909, vol. I, pp XI-XII

Hempel, Carl. G (1942), the Function of General Laws in History, Source: The Journal of Philosophy, Vol. 39, No. 2, pp. 35-48.

Hollis, Martin (1977), Models of Man: Philosophical Thoughts on Social Action, Cambridge University Press

Tarif Khalidi, Mu’tazilite Historiography: Maqdisī's Kitāb al-Bad’ wa al-Ta’rīkh, Journal of Near Eastern Studues, Vol. 35, No. 1 (Jan., 1976), pp.1-12.

---

[1] . دانشيار گروه تاريخ، دانشگاه بين‌المللي امام خميني، قزوين، ايران (نويسنده مسئول) 

[e-mail]

[2] . عضو هیأت علمی گروه الهیات، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.        [e-mail]

تاریخ دریافت مقاله؛ 30/2/1403 تاریخ پذیرش مقاله؛ 5/6/1403

[3] . لازم به ذکر است موضوع این مقاله بررسیِ درستی یا نادرستیِ مبانی و مفروضات پوزیتیویستی و بحث بر سر امکان یا عدم امکان تحقق آنها نیست.

[4] . برای بحث بیشتر در این مورد بنگرید به (حاتمی، 1398: 35-32)

[5] . براي آگاهي از معناي لغوي اين اصطلاح و مفاهيم و مصاديق آن در زبان فارسي بنگريد به (توسلی، 1369، 48)

[6] . objectivism

[7] . Explanation

[8] . طریف خالدی روش مقدسی را بسیار شبیه به تاریخنگاری معتزله دانسته است. (Khalidi, 1976:1-12)