بررسی عنصر تقدیرگرایی در شاهنامه فردوسی و حماسه‌های مذهبی
الموضوعات :زهرا فرج‌نژاد فرهنگ 1 , محمدنوید بازرگان 2
1 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی – واحد رودهن، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی – واحد رودهن، ایران
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, تقدیر, حملۀ حیدری, خاوران‌نامه, علی‌نامه,
ملخص المقالة :
تقدیرگرایی (فاتالیسم) یکی از ویژگی‌های جوامع سنتی شرقی و اعتقادی است که طبق آن، سرنوشت انسان از قبل مقدر شده و تمامی امور براساس مقدرات رخ می‌دهد و جای‌گاهی برای انتخاب و اختیار انسان وجود ندارد. در این مقاله، پس از ریشه‌یابی عنصر تقدیرگرایی در ایران، نشانه‌های آن، از جمله: ستاره‌پرستی و اخترشناسی، بخت، نذر و صدقه و اعتقاد به نیروهای ماوراءالطبیعی، در شاهنامه و چهار اثر حماسۀ مذهبی دیگر (علی‌نامه، حملۀ حیدری باذل مشهدی، حملۀ حیدری راجی کرمانی و تازیان‌نامه؛ خلاصۀ خاوران‌نامه) مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مشخص گردید که پیش‌گویی از طریق منجمان در شاهنامه، بیش‌تر از آثار حماسی - مذهبی، و برعکس پیش‌گویی از طریق الهامات الاهی و وحی و هاتف ماوراءالطبیعی در آثار مذهبی بیش‌تر از شاهنامه است. همچنین اعتقاد به بخت و اقبال در شاهنامه پررنگ‌تر از آثار حماسی - مذهبی است. در میان حماسه‌های مذهبی مورد مطالعه، خاوران‌نامه از نظر اسطوره‌ای به شاهنامه نزدیک تر است. در مراتب بعد از آن، به ترتیب حملة حیدری راجی کرمانی، حملة حیدری باذل مشهدی، و علی‌نامه قرار می‌گیرد.
- قرآن کریم.
- الحموی الرومی البغدادی، شهاب‌الدین. (1410ق- 1990). معجم‌البلدان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- باقری، مهری. (1376). دین‌های ایرانی پیش از اسلام، تبریز: دانشگاه تبریز.
- بهرامی، ایرج. (1378). اسطوره اهل حق، مقدمه عبدالحسین نوائی، تهران: آتیه، چاپ اول.
- بیرونی، ابوریحان. (1367). التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: مؤسسه نشر هما، چاپ چهارم.
- بی‌نام (متخلص به ربیع). (1389). علی‌نامه (منظومه‌ای کهن)، ربیع، تصحیح بیات، رضا و غلامی، ابوالفضل ، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- بی‌نام. (1364). مینوی خرد، ترجمه احمد تفضلی، تهران: توس، چاپ دوم.
- پیرنیا، حسن. (1370). ایران باستان، تهران: دنیای کتاب، چاپ پنجم، ج1.
- خوسفی، ابن حسام. (1382). تازیان‌نامه پارسی (خلاصه خاوران‌نامه)، تصحیح مرادی، حمیدالله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- دولت‌آبادی، هوشنگ. (1379). جای پای زروان، خدای بخت و تقدیر، تهران: نشر نی.
- راجی کرمانی، ملابمان‌علی. (1383). حمله حیدری، تصحیح طالبیان، یحیی و مدبری، محمود، کرمان: دانشگاه باهنر کرمان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان، چاپ دوم.
- رضی، هاشم. (1371). آیین مهر (میترائیسم)، تهران: بهجت، چاپ اول.
- رفیع، محمد (متخلص به باذل مشهدی). (1383). حمله حیدری، تهران: انتشارات اسلام.
- رینگرن، هلمر. (1388). تقدیر اعتقادی در منظومه‌های حماسی فارسی (شاهنامه و ویس و رامین)، ترجمه خطیبی، ابوالفضل، تهران: هرمس.
- زنر، آر.سی. (1375). زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمه قادری، تیمور، تهران: فکر روز، چاپ دوم.
- طباطبائی، سیدمحمد حسین. (بی‌تا). تفسیرالمیزان، ترجمه موسوی همدانی، سیدمحمدباقر، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم، ج1،6، 14،19.
- طبری، احسان. (1359). برخی بررسی‌ها و جنبش‌ها در باره جهان‌بینی‌های اجتماعی در ایران، انتشارات انجمن دوستداران.
فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه، به کوشش خالقی مطلق، جلال، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی)، چاپ سوم.
کریستن سن، آرتور. (1368). ایران در زمان ساسانیان، ترجمه یاسمی، رشید، تهران: دنیای کتاب، چاپ ششم.
کزازی، میرجلال‌الدین. (1372). رؤیا، حماسه، اسطوره، تهران: نشر مرکز، چاپ اول.
- معین، محمد. (1384). مزدیسنا و ادب پارسی، تهران: دانشگاه تهران، جلد اول، چاپ چهارم.
ندیم، محمدبن اسحاق. (1366). الفهرست، ترجمه و تحقیق تجدد، محمدرضا، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
واندروردن، بارتل ل. (1372). پیدایش دانش نجوم، ترجمه صنعتی‌زاده، همایون، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
یاحقی، محمدجعفر. (1389). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر، چاپ سوم.
مقاله‌ها
- آزاد ارمکی، تقی. (تابستان و پاییز 1376). بررسی نظریه نوسازی: مطالعه موردی در باره تقدیرگرایی فرهنگی در ایران، مجله فرهنگ، شماره 22 و 23، صص 208- 191.
- الهامی، داود، تقویم و عیدهای صابیان، مجله تخصصی کلام اسلامی، سال هشتم، مسلسل 30، صص97- 29.
- حزبایی‌زاده، محمد، صابئین ایران و عراق از منظر یک مستشرق، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، شماره 163، صص 31- 36، اردیبهشت 1390.
- عباسی، حسین، دربارۀ صابئین مندائی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، شماره 163، صص 30- 12، اردیبهشت 1390.
