گذشته زشوّال ده با چهار تأملی در یک بیت تاریخ¬دار شاهنامه

الموضوعات :

اکبر نحوی ¹

1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

تاريخ الإرسال : 24 الثلاثاء , ربيع الأول, 1434 تاريخ التأكيد : 20 السبت , ربيع الثاني, 1434 تاريخ الإصدار : 09 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1434

الکلمات المفتاحية: شاهنامه, فردوسی, چهارده شوال, بیت تاریخ‌دار, بهیم نگر, خراج,

ملخص المقالة :

فردوسی در آغاز داستان اشکانیان می گوید: محمود خراج یک سال را به نیم کاهش داد و خبر آن در چهارده شوّال به طوس رسید و مردم محمود را دعا کردند. کاستن از خراج در چه سالی و علت آن چه بوده است؟ استاد تقی زاده صدور این فرمان را به مناسبت قحط و غلای خراسان در سال 401 دانسته است، امّا دکتر زریاب خویی برآن بوده است که محمود خراج سال 400 را کاهش داده بود و انگیزة آن غنایمی فراوان بوده است که محمود پس از فتح قلعة بهیم نگر در آن سال بدست آورد. دکتر امیدسالار که سال400 را مستند به قول دکتر زریاب برای تاریخ فتح بهیم نگر پذیرفته‌اند، در یادداشت های شاهنامه این دو نظر را با یکدیگر تلفیق کرده،‌ تباینی میان آن دو ندیده اند. چون این موضوع به تاریخ نظم نهایی شاهنامه ارتباط می‌یابد. در این مقاله پس از بحث و بررسی، نتیجه گیری شده است که فتح قلعة مزبور در اوایل ذی‌قعدۀ 399 یعنی حدود 24 ماه پیش از بروز قحطی خراسان در شوّال 401 پایان گرفته بود. بنابراین نمی توانسته است انگیزه ای برای کاهش خراج در آن سال بوده باشد. کاهش خراج سال 400 نیز بنابر دلایلی پذیرفتنی نیست، بلکه فقط نظر استاد تقی زاده درست است و قرینه ای بیرون از متن شاهنامه نیز آن را تأیید می کند.

المصادر:

- ابن اثیر (1407). الکامل، راجعه و صحّحه دکتر محمد یوسف الدقاق، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- استرآبادی، محمدقاسم (1387). تاریخ فرشته، به تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- بدائونی، عبدالقادر (1380). منتخب­التواریخ، تصحیح مولوی احمد علی صاحب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- بیهقی، علی­بن­زید (بی­تا). تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: فروغی.

- تقی­زاده، حسن(1362). شاهنامه و فردوسی، هزارة فردوسی، تهران: دنیای کتاب.

- خالقی­مطلق، جلال- امیدسالار، محمود(1389). یادداشت­های شاهنامه، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

- دینوری، ابوحنیفه (1366). اخبارالطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.

- ریاحی، محمدامین (1372). سرچشمه­های فردوسی­شناسی، تهران: پژوهشگاه.

- زمخشری، جارالله (1412). ربیع الابرار، تحقیق عبدالامیرمهنا، بیروت: مؤسسه اعلمی.

- سرخسی، شمس­الدین (1421). المبسوط، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- سمرقندی، علاءالدین (1405). تحفة‌الفقهاء، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- عتبی، ابوالنضر (2537). تاریخ یمینی، ترجمة ابوالشرف جرفاذقانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

- فامی، عبدالرحمن (1387). تاریخ هرات، دستنویسی نویافته، با مقدّمه محمدحسین میرحسینی و محمدرضا ابویی مهریزدی، تهران: میراث مکتوب.

- فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار، تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

- گردیزی، عبدالحی (1363). تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.