ماه هاماوران یا شاه هاماوران؟
الموضوعات :
سجاد آیدنلو
1
(عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اورمیه)
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, تصحیح, ماه هاماوران, شاه هاماوران, جنگ هاماوران,
ملخص المقالة :
در داستان رستم و اسفندیار کتایون برای این که مانعِ رفتنِ پسرش اسفندیار به سیستان و رویارویی با رستم بشود خدمات و پهلوانی های رستم را یادآوری می کند و از جمله می گوید: همان ماه هاماوران را بکشت/نیارست گفتن کس او را درشت در این بیت منظور از ترکیب ماه هاماوران سودابه است و با این که فقط در یک نسخه (لندن/ بریتانیا 675 ه.ق) آمده در همۀ چاپ های معتبر و نیمه معتبرِ شاهنامه انتخاب شده است، امّا نگاشتۀ بیش ترِ دست نویس ها، شـاه هاماوران است کـه فقـط در بعضی چاپ های سنگی و کم اعتبارترِ شاهنامه دیده می شود. چون در گزارش نبرد هاماوران در شاهنامه، شاه هاماوران از رستم زنهار می خواهد و به دست او کشته نمی شود مصحّحان، وجهِ شاه هاماوران را نادرست انگاشته و رها کرده اند، در حالی که بررسیِ منابعِ متعدّدِ فارسی و عربی نشان می دهد که از داستان جنگ هاماوران چند روایت (حدّاقل سه گزارش) مختلف وجود دارد که در بعضی از آن هـا شاه هـامـاوران زنده می ماند و در برخی دیگر به دست رستم کشته می شود. مأخذِ اشارۀ بیتِ مذکور دستۀ دوم از روایاتِ مربوط به عاقبت کار پادشاه هاماوران و مستند بر مآخذ اصیل و حتّا کهن تر از شاهنامه است که اتّفاقاً در بیتی دیگر از داستان رستم و اسفندیار هم بازتاب یافته است. بر این اساس ضبط شاه هاماوران که بِظاهر نادرست می نماید به لحاظِ داستانی معتبر است و از نظر ضوابط تصحیح متن نیز به دلیلِ استناد بر اکثر نسخ و دشوارتر بودن نسبت به وجه ماه هاماوران باید در متنِ نهاییِ شاهنامه بیاید.
- آیدنلو، سجّاد. (1394). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.
- ابناثیر، عزّالدین. (1383). تاریخ کامل، برگردان: سیّد حسن روحانی، تهران: اساطیر.
- ابنبلخی. (1385). فارس نامه، تصحیح و تحشیۀ گای لسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
- اصفهانی، حمزۃ بن حسن. (1367). تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
- انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسینامه، تهران: علمی.
- بلعمی، ابوعلی. (1385). تاریخ بلعمی، تصحیح محمّدتقی بهار، به کوشش محمّدپروین گنابادی، تهران: زوّار.
- بناکتی، محمّد. (1378). تاریخ بناکتی، به کوشش جعفر شعار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- تجارب الامم فی اخبار ملـوک العرب و العجم. (1373). تصحیـح رضـا انزابینژاد- یحیا کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- تفضّلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
- ثعالبی، ابومنصور. (1900). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش ه. زوتنبرگ، پاریس.
- حسینی، محمّد میرک بن مسعود. (1385). ریاض الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرّافان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- خالقیمطلق، جلال. (1357). «ابوعلی بلخی»، دانشنامۀ ایران و اسلام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج8، صص1073- 1078.
- خالقیمطلق، جلال. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه: جستاری دربارۀ مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه»، نامۀ ایران باستان، سال هفتم، شمارۀ اوّل و دوم (پیاپی13 و14)، صص3- 119.
- خالقیمطلق، جلال. (1390). «یادداشتهایی در تصحیح انـتقادی بـر مـثال شـاهنامه»، شاهنامه از دستنویس تا متن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، صص263- 371.
- خطیبی، ابوالفضل. (1393). «خداینامه»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، سرویراستاران: حسن رضایی باغبیدی و محمود جعفری دهقی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج5، صص675- 702.
- رستگار فسایی، منصور. (1369). «روایتی دیگر در مرگ رستم»، 21 گفتار دربارۀ شاهنامۀ فردوسی، شیراز: نوید شیراز، صص509- 543.
- زرّینکوب، روزبه. (1394). «خداینامه»، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج22، صص108- 113.
- شاهنامۀ نقّالان (طومار مرشد عبّاس زریری اصفهانی). (1396). ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
- طبری، محمّد بن جریر. (1362). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381). به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی، تهران: خوشنگار.
- طومار نقّالی شاهنامه. (1391). تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران: بهنگار.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 831 ه.ق آرشیو ملّی دهلی به شمارۀ 1972.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 834 ه.ق کتابخانۀ سلیمانیه.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس احتمالاً از سدۀ نهم به شمارۀ 61862.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 905 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس به شمارۀ persan 228. 1490.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 998 ه.ق کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 89724.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1829). شاهنامه، به کوشش ترنر ماکان، کلکته.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1880). شاهنامه، به اهتمام یوهان آگوستون فوللرس، لیدن: بریل.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1272 ه.ق). شاهنامه، بـه خطّ اولیا سمیع شیرازی، کتابفروشی وصال.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی بایسنغری)، تهران: شورای جشنهای شاهنشاهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1373). شاهنامه، تصحیح ژول مول، با مقدّمۀ محمّدامین ریاحی، تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1374الف).شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1374ب). شاهنامه، به کوشش مهدی قریب و محمّدعلی بهبودی، تهران: توس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، به کوشش محمّد رمضانی، تهران: پدیده (کلالۀ خاور).
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ دکتر فتحالله مجتبایی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379ب). شاهنامه، تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان: شاهنامه پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی کتابخانـۀ بریتانیا به شمارۀ Add,21,103 مشهور بـه شـاهنامۀ لندن)، نسخهبرگردانان: ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386الف). شاهنامه، تصحیح جلال خالقیمطلق، دفتر ششم با همْکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همْکاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ب). شاهنامه (چاپ بروخیم)، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی، به اهتمام بهمن خلیفه، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ج). شاهنامه، به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386د). شاهنامه، ویرایش مهدی قریب، تهران: دوستان.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه(نسخهبرگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سنژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو)، زیر نظر مهدی قریب، تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقیمطلق، تهران: سخن.
- فرنبغ دادگی. (1369). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
- فیروزبخش، پژمان. (1390). «خداینامه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دایرۃ المعارف اسلامی، ج15، صص236- 241.
- قطبی اهری (نجم)، ابی بکر. (1389). تواریخ شیخ اویس (جریده)، به کوشش ایرج افشار، تبریز: ستوده.
- کریستنسن، آرتور. (1386). کیانیان، ترجمۀ ذبیحالله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
- کلیّات شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی. (1339). تبریز: کتابفروشی فردوسی.
- کزّازی، میر جلالالدین. (1384). نامۀ باستان، تهران: سمت.
- گردیزی، ابوسعید. (1384). زینالاخبار، به اهتمام رحیم رضازادۀ ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مستوفی، حمدالله. (1364). تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
- مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- مسعودی، علی بن حسین. (1387). مروج الذهب و معادنالجواهر، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مسکویه، ابوعلی. (1366). تجارب الامم، حقّقه و قدّم له: الدکتور ابوالقاسم امامی، طهران: دار سروش، الجزء الاوّل.
- مقدسی، مطهّر بن طاهر. (1386). آفرینش و تاریخ، مقدّمه، ترجمه و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
- میرخواند. (1380). تاریخ روضهالصفا فی سیرۃ الانبیا و الملوک و الخلفا، تصحیح و تحشیۀ جمشد کیانفر، تهران: اساطیر.
- نرم افزار تاریخ ایران اسلامی (متن 276 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- نرمافزار تراث 2(متن کتاب 283 کتاب)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- نویری، شهابالدین. (1423). نهایه الارب فی فنون الادب، مصر، قاهره: دارالکتب و الوفاق القومیه.
- نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب. (1375). تصحیح محمّدتقی دانشپژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- وقار شیرازی، احمد. (1357). روزمه خسروان پارسی، توضیح و تصحیح محمّدعلی صادقیان، شیراز: دانشگاه پهلوی.
- هفت لشکر. (1377). تصحیح: مهران افشاری- مهدی مدائنی، تـهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- همدانی، فضلالله رشیدالدین. (1392). جامع التواریخ، تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- Shapur Shahbazi, A. (1990)." On the Xwadây- Nâmag", Acta Iranica, 30. pp208- 229.
