رخش یا دخش؟ (بررسی صورت‌نگاشت یک لغت در نسخه‌های شاهنامه)
الموضوعات :
1 - استاد دانشگاه پیام نور
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, رخش, دخش, تصحیح, واژه‌شناسی, فرهنگ جهانگیری,
ملخص المقالة :
در این مقاله کوشش شده است تا مبتنی بر رویکردی تحلیلی – مقایسه‌ای اختلاف صورت‌نگاشته‌های دو واژة رخش و دخش در فعل مرکب رخش / دخش‌کردن به معنای تیره و سیاه کردن در چهار بیت شاهنامة فردوسی واکاوی، مقایسه و شرح شود. بنابراین، در مسیر شرح و پردازش مباحث نوشتار، به بررسی جایگاه صرفی و معنایی این واژگان، در چارچوب رویکرد مقایسه‌ای به نسخه‌های مورد بررسی شاهنامه پرداخته‌ایم. نتایج پژوهش از جمله گویای آن است که رخش و رخش کردن در فرهنگ‌ها و متون فارسی به معنای سیاه و تیره کردن دیده نمی‌شود و اشتقاق واژه نیز دقیقاً متضادّ این معناست، امّا ریشه شناسی‌‌های پیشنهاد شده برای دخش معنای سیاهی را برای آن تأیید می‌کند.
- آذرلی، غلامرضا، (1389). فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران، نشر هزاره، تهران.
- آیتو، جان (1386). فرهنگ ریشه شناختیِ انگلیسی، ترجمۀ حمید کاشانیان، تهران، انتشارات معین و نشر نو.
- ابراهیم، بدرالدین، (1381). فرهنگنامۀ زفان گویا و جهان پویا (فرهنگ لغت فرس پنج بخشی)، به کوشش دکتر حبیب الله طالبی، تهران، انتشارات پازینه.
- اتابکی، پرویز، (1379). واژه نامۀ شاهنامه، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
- ادیب طوسی، محمّدامین، (1388). فرهنگ لغات ادبی، تهران، موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
- ادیبی، (1389). عجائب اللغه، تصحیح دکتر محمود مدبّری، کرمان، دانشگاه آزاد.
- اسدی، ابومنصور، (1317). گرشاسپ نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران، کتابفروشی بروخیم..
- اسدی، ابومنصور، (1365). لغت فرس، تصحیح دکتر فتح الله مجتبایی- دکتر علی اشرف صادقی، تهران، انتشارات خوارزمی.
- اسدی، ابومنصور، (1390). لغت فرس به انضمام ملحقّات، تصحیح استاد عبّاس اقبال آشتیانی، تهران، انتشارات اساطیر.
- انجو شیرازی، میر جمال الدین حسین، (1351). فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.
- انوری، حسن، (1382). فرهنگ بزرگ سخن، تهران، انتشارات سخن، چاپ دوم.
- انوشه، حسن و غلامرضا خدابندلو، (1391). فارسیِ ناشنیده (فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات فارسی و فارسی شدۀ کاربردی در افغانستان)، تهران، نشر قطره.
- اوبهی هروی، حافظ سلطانعلی، (1365). فرهنگ تحفه الاحباب، تصحیح فریدون تقی زادۀ طوسی- نصرت الزمان ریاضی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
- اوحدی بلیانی، تقی الدین، (1364). سرمۀ سلیمانی، تصحیح دکتر محمود مدبّری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- ایران‌شاه بن ابی الخیر، (1377). کوش نامه، تصحیح دکتر جلال متینی، تهران، انتشارات علمی.
- ایران‌شاه بن ابی الخیر، (1370). بهمن نامه، ویراستۀ دکتر رحیم عفیفی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
- بغدادی، عبدالقادر، (1382). لغت شاهنامه، تصحیح کارل گ. زالمان، ترجمه، توضیح و تعلیق: توفبق ه. سبحانی- علی رواقی، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بغدادی، عبدالقادر، (1391). لغت شهنامه، تصحیح کارل گرمانویچ زالمان، ترجمۀ دکتر منصور ثروت، تهران، انتشارات علمی.
- پادشاه، محمّد، (1336). فرهنگ آنندراج، زیر نظر دکتر محمّد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیّام.
- تبریزی، محمّدحسین بن خلف، (1361). برهان قاطع، به اهتمام و حواشی دکتر محمّد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم.
- تتوی، ملّا عبدالرشید، (1386). فرهنگ رشیدی، تصحیح اکبر بهداروند، تهران، انتشارات سیمای دانش.
- جوینی، عزیرالله، (1374). نبرد اندیشه‌ها در حماسۀ رستم و اسفدیار، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
- حسن دوست، محمّد، (1389). فرهنگ تطبیقی- موضوعیِ زبانها و گویشهای ایرانیِ نو، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی مطلق، جلال، (1380). یادداشتهای شاهنامه، بخش یکم، نیویورک، انتشارات بنیاد میراث ایران.
- خالقی مطلق، جلال، (2006). یادداشتهای شاهنامه، بخش دوم، نیویورک، انتشارات بنیاد میراث ایران.
- خالقی مطلق، جلال، (2009). یادداشتهای شاهنامه، با همکاری دکتر محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، بخش سوم و چهارم، نیویورک، انتشارات بنیاد میراث ایران.
- دهخدا، علی اکبر، (1377). لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.
- رامپوری، غیاث الدین، (1363). غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، انتشارات امیرکبیر.
- راوندی، محمّد بن علی بن سلیمان، (1386). راحه الصدور و آیه السرور، تصحیح محمّد اقبال، تهران، انتشارات اساطیر.
- رواقی، علی، (1390). فرهنگ شاهنامه، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
- شامبیاتی، داریوش، (1375). فرهنگ لغات و ترکیبات شاهنامه، تهران، نشر آران.
- طاووسی، محمود، عبدالرسول صادق پور و یاسین راشدی، (1387). ترکیب در شاهنامه، شیراز، انتشارات نوید شیراز.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1363). داستان سیاوش از شاهنامۀ فردوسی، تصحیح و توضیحِ استاد مجتبی مینوی، تهران، موسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1373). شاهنامه، تصحیح ژول مول، با مقدّمۀ دکتر محمّدامین ریاحی، تهران، انتشارات سخن، چاپ چهارم.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران، نشر قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1379 الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ دکتر فتح الله مجتبایی، تهران، انتشارات مرکز دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1379 ب). شاهنامه، تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان، انتشارات شاهنامه پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 الف). شاهنامه، تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران، انتشارات مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 ب). شاهنامه، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی، به اهتمام بهمن خلیفه، تهران، انتشارات طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 ج). شاهنامه، به کوشش دکتر سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران ، نشر قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1386 د). شاهنامه، ویرایش مهدی قریب، تهران، انتشارات دوستان.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1387). شاهنامه از دستنویس موزۀ فلورانس، ج5، به کوشش دکتر عزیزالله جوینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1389). شاهنامه(نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن ژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران، انتشارات طلایه..
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Supple Persan 489 (عکس نسخه متعلّق به بنیاد شاهنامۀ سابق).
- فرهنگ فارسی مدرسۀ سپهسالار (منسوب به قطران)، (1380). تصحیح دکتر علی اشرف صادقی، تهران، انتشارات سخن.
- قوام فاروقی، ابراهیم، (1385). شرف نامۀ مَنیَری، تصحیح و تعلیقات دکتر حکیمه دبیران، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1382). نامۀ باستان، ج3، تهران، انتشارات سمت.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1384). نامۀ باستان، ج6، تهران، انتشارات سمت.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1385). نامۀ باستان، ج7، تهران، انتشارات سمت.
- کزّازی، میر جلال الدین، (1387). نامۀ باستان، ج9، تهران، انتشارات سمت.
- کیا، صادق (1390). واژه نامۀ شصت و هفت گویش ایرانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- مستوفی، حمدالله ، (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- معین، محمّد، (1371). فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم.
- مقیم تویسرکانی، محمّد، (1362). فرهنگ جعفری، تصحیح دکتر سعید حمیدیان، تهران، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
- مکنزی، دیوید نیل، (1383). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ دکتر مهشید میر فخرایی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
- منصوری، یدالله، (1384). بررسی ریشه شناختیِ فعلهای زبان پهلوی، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- منصوری، یدالله و جمیله حسن زاده (1387). بررسی ریشه شناختی افعال در زبان فارسی، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- نخجوانی، محمّد بن هندوشاه، (1355). صحاح الفرس، به اهتمام عبدالعلی کارنگ، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
- نفیسی (ناظم الاطبّا)، سعید، (1355). فرهنگ نفیسی، تهران، کتابفروشی خیّام.
- نوشین، عبدالحسین، (1363). واژه نامک، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
- نوشین، عبدالحسین، (1373). سخنی چند دربارۀ شاهنامه، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم.
- نیازی حجازی، (1390). جامع اللغات (فرهنگ منظوم)، به اهتمام افسانه شیفته فر، تهران، انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- ولف، فریتس، (1377). فرهنگ شاهنامۀ فردوسی، تهران، انتشارات اساطیر.
- همای نامه، (1383). تصحیح محمّد روشن، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
- هوبشمان، هاینریش، (1386). تحوّل آوایی زبان فارسی (از هند و اروپایی تا فارسی نو)، ترجمۀ بهزاد معینی سام، تهران، انتشارات امیر کبیر.
- Bartholomae, Christian, (1961). Altiranisches Wörterbuch, Berlin 1.
- Cheung, Johnny,(2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Brill, Leiden, Boston.
- Horn, Paul (1891), Grundriss der Neupersischen Etymologie, Strussburg.
- Hubschmann, H, (1895).Persische Studien, Strassburg.
-Klein, Renest, (1966). A Comprhensive Etymological Dictionary of the English Language, Amsterdam, London, New York, Elsevier Publishing Company.
- Mayrhofer, M, (1973). Onomastica Persepolitana, Wien. Orientalia (Nova Series), Roma.
- Monier Williams, Sir, (1960). A Sanskrit- English Dictionary, Britain, Unversity Press, Oxsfprd.
- Nyberg, Henrik Samuel , (1974). Manual of Pahlavi, Otto Harrassowitz, Wiesbeden.
