کَرز (karz) واژه‌ای از گویش خراسان در شاهنامه؟ (طرح مسأله و اقتراح)

الموضوعات :

سجّاد آیدنلو ¹

1 - دانش‌یار دانش‌گاه پیام‌نور، واحد اورمیّه. ایران.

تاريخ الإرسال : 25 الأربعاء , ذو القعدة, 1436 تاريخ التأكيد : 07 الثلاثاء , محرم, 1437 تاريخ الإصدار : 11 السبت , جمادى الأولى, 1437

الکلمات المفتاحية: شاهنامه, فردوسی, تصحیح قیاسی, لغات گویشی,

ملخص المقالة :

مصراع شب تیره و گُرزهای گران در شاهنامه دو بار از زبان رستم تکرار شده است. بخش دومِ این مصراع در نسخه‌های شاهنامه کرزهای کران نوشته شده است و تقریباً همۀ چاپ‌کنندگان و مصحّحانِ این متن آن را گُرزهای گران خوانده‌اند که ترکیبی آشنا و پر‌کاربرد در سخن فردوسی است. یکی از مصحّحانِ شاهنامه در چاپ خویش این ترکیب را به کُرزه‌های گران تصحیحِ قیاسی کرده و کُرزه را در معنای کشت‌زار ناظر بر خوید و سبزه‌زارِ مذکور در هفت‌خانِ رستم دانسته‌اند. نگارنده با استفاده از دقّت و توجّهِ این مصحّح و رعایتِ نهایتِ احتیاط و احتمالِ علمی، صورتِ کَرزهای گران را پیش‌نهاد کرده و به اقتراحِ صاحب‌نظران گذاشته است. کَرز (karz) از واژه‌های گویشیِ خراسان (متداول در قاین) و در معنای شکافِ بزرگ در کوه است و کَرزهای گران به معنیِ گودال‌ها و شکاف‌هایِ صعب‌العبورِ کوه‌ها می‌تواند به گذشتن رستم از ناهمواری‌ها و مَغاک‌ها و کوه‌های مازندران در داستان هفت‌خان اشاره داشته باشد.

المصادر:

فهرست منابع

-  آذرلی، غلامرضا. (1387). فرهنگ واژگان گویش‌های ایرانی، تهران: هزاره.

-  ادیب صابر ترمذی. (1385). دیوان، مقدّمه و تصحیح احمدرضا یلمه‌ها، تهران: نیک خرد.

- ادیب توسی، محمّدامین. (1388). فرهنگ لغات بازیافته، به کوشش محمّد صنعت‌کار (سروش)، تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانش‌گاه تهران- دانش‌گاه مک گیل.

-  اسعد گرگانی، فخرالدّین. (1386). ویس و رامین، مقدّمه، تصحیح و تحشیه محمّد روشن، تهران: صدای معاصر.

-  اکبری شالچی، امیرحسین. (1370). فرهنگ گویشی خراسان بزرگ، تهران: مرکز.

-  انجو شیرازی، میر جمال‌الدّین. (1354). فرهنگ جهان‌گیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: دانش‌گاه فردوسی.

-  اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین. (1364). سرمۀ سلیمانی، تصحیح محمود مدبّری، تهران: مرکز نشر دانش‌گاهی.

-  ایرانشان بن ابی‌الخیر. (1377). کوش نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.

-  پادشاه، محمّد. (1335). فرهنگ آنندراج، زیر نظر سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتاب‌خانۀ خیّام.

-  پیکرۀ زبانیِ گروه فرهنگ نویسیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-  تبریزی، محمّدحسین. (1363).  برهان قاطع، به اهتمام و حواشی محمّد معین، تهران: امیرکبیر.

-     تتوی، عبدالرشید. (1386).  فرهنگ رشیدی، تصحیح اکبر بهداروند، تهران: سیمای دانش.

-  تویسرکانی، محمّد مقیم. (1362). فرهنگ جعفری، تصحیح سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانش‌گاهی.

-  جوینی، عزیزالله. (1389). شاهنامه از دست‌نویس موزۀ فلورانس، تهران: دانش‌گاه تهران، ج6.

- چرمگی عمرانی، مرتضی. (1389). «بازخوانی مصراعی از شاهنامه (هَم یا هُم)»، جستارهای ادبی، سال چهل و سوم، شمارۀ اوّل (پیاپی 168)، بهار، صص135- 146.

 

-  حسن‌دوست، محمّد. (1393).  فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- خالقی‌مطلق، جلال. (1391). یادداشت‌های شاهنامه، با هم‌کاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

-  دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه، تهران: دانش‌گاه تهران، چاپ دوم از دورۀ جدید.

-  رستم‌نامه، کتابتِ. (1245ه.ق). نسخۀ شمارۀ 62856 کتاب‌خانۀ مجلس.

-  رستم‌نامه، کتابتِ. (1321ه.ق). نسخۀ شمارۀ 16944 کتاب‌خانۀ مجلس.

-  زمرّدیان، رضا. (1385). واژه‌نامۀ گویش قاین، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-  صادقی، محسن. (1393). «مری، واژه‌ای نادر در شاهنامه»، فرهنگ‌نویسی، شمارۀ 5 و6، اردیبهشت، صص124- 129.

-  طومار کهن شاهنامه. (1374). به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.

-  طومار نقّالی شاهنامه. (1391). مقدّمه، ویرایش و توضیحات سجّاد آیدِنلو، تهران: به‌نگار.

-  فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه. (کتابتِ 1016 هـ. ق). به خطّ معزالدّین حسین لنگری، نسخۀ شمارۀ 14588 کتاب‌خانۀ مجلس.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ کتاب‌خانۀ ملّی فلورانس، مورّخ 614 هـ. ق)، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی و دانش‌گاه تهران.

-  فردوسی، ابوالقاسم. (1379). شاهنامه هم‌راه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ فتح‌الله مجتبایی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

-  فردوسی، ابوالقاسم. (1379). شاهنامه، تصحیح مصطفا جیحونی، اصفهان: شاهنامه‌پژوهی.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، دفتر ششم با هم‌کاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با هم‌کاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه (نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابتِ اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتاب‌خانۀ شرقی وابسته به دانش‌گاه سن ژوزف بیروت، شمارۀ 43 NC.)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.

-  فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی‌مطلق، تهران: سخن.

-  قاآنی شیرازی. (1336). دیوان، تصحیح محمّدجعفر محجوب، تهران: امیر‌کبیر.

-  قطران تبریزی. (1362). دیوان (از روی نسخۀ محمّد نخجوانی)، تهران: ققنوس.

-  قوّاس غزنوی، فخرالدّین مبارک‌شاه. (1353). فرهنگ قوّاس، به اهتمام نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

-  کزّازی، میر جلال‌الدّین. (1383).  نامۀ باستان، تهران: سمت، ج 4.

-  کلیّات رستم‌نامه، بی‌تا، تهران: مطبوعاتی حسینی.

- مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتاب‌خانۀ بریتانیا 2833. Or)، تهران و وین: مرکز نشر دانش‌گاهی و آکادمی علوم اتریش.

-  معین، محمّد. (1371).  فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

-  ناصر خسرو. (1372).  سفرنامه، به کوشش نادر وزین‌پور، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با هم‌کاری انتشارات امیرکبیر.

-  نرم افزارِ دُرج 4 (بزرگ‌ترین کتاب‌خانۀ الکترونیک شعر و ادب فارسی، 236 اثر نظم و نثر ادبی)، تهران: موسّسۀ فرهنگی مهر ارقام ایرانیان.

-  نفیسی، علی‌اکبر. (1355). فرهنگ نفیسی، تهران: کتاب‌فروشی خیّام.

-  هفت لشکر (طومار جامع نقّالان) . (1377). تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-  یزدی، شرف‌الدّین علی. (1387). ظفرنامه، تصحیح و تحقیق سیّد سعید میرمحمّد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران: کتاب‌خانۀ مجلس.

-  Cheung, Johnny. (2007). Etymological Dictionary of Iranian Verb, Brill, Lieden, Boston.