مانیِ شاهنامه زروانیست

الموضوعات :

حمید رضا اردستانی رستمی ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی – دانش‌گاه آزاد اسلامی – واحد دزفول. ایران.

تاريخ الإرسال : 11 الجمعة , ربيع الأول, 1436 تاريخ التأكيد : 12 الأحد , ربيع الثاني, 1436 تاريخ الإصدار : 01 الجمعة , جمادى الأولى, 1436

الکلمات المفتاحية: مانی, دو بن¬گرایی, اندیشۀ زروانی, اورمزد, اهریمن,

ملخص المقالة :

یکی از کیش های باستانی ایران که روزگاری قلمروِ خود را در بیرون از ایران نیز گستراند، کیش مانیست. مانی در پایان حکومت اشکانی، در مردینویِ بابل دیده به جهان گشود و در آن جا مدّعیِ پیام بری شد؛ امّا مطابق با شاهنامه، او نقّاشی است چرب‌دست، که از چین در دورۀ شاپور ذوالاکتاف به ایران آمده است. نه تنها این اطّلاعات شاهنامه دربارۀ مانی نادرست است؛ بلکه آن چه موبدِ مناظره کننده با او نیز، بِدو نسبت می دهد و فردوسی آن را نقـل می کند، باورهایِ مانوی نیست؛ موبد او را معتقد به خدایی معرّفی می کند که نور و ظلمت از بطن آن بیرون آمده است. ایـن اندیشه که موبد، مانی را بِـدان متّهم می کند، متعلّق به اندیشۀ زروانیست که خودِ مانویان به این باورِ زروانی تاخته اند. آنان، مطابق با متنی مانوی معتقدند که اگر بپذیریم اورمزد و اهـریمن از یک بطن بیرون شدند و آن گـونه کـه زروانیان می گویند، دیوی به اورمزد، راه انداختنِ جهان را آموخته باشد، این بِدان معنی است که خوبی و بدی به هم آمیخته است و هیچ یک از دو بن، ذاتاً خوب یا بد؛ آگاه یا ناآگاه نیست و این عدم را لازم خواهد کرد؛ زیرا دیگر قانون علّیّت معنا نخواهد داشت. موبد در ادامۀ سخن پیشین (مانی را معتقد به خدایی که اورمزد و اهریمن از آن برون آمده، دانستن) که هم راه با سرزنش است، خطاب به مانی می گوید که اگر اهریمن جفت یزدان باشد؛ پس می توان، شب، نماد اهریمن را به مانندِ روز، نمادِ اورمزد پنداشت و تفاوتی در راستی و ناراستی نـدیـد. آن چه موبد دربارۀ اعتقاد مانی مطرح می کند و به نقد آن می پردازد، همان انتقادیست که مانویان دربارۀ ایـن اندیشۀ زروانی بـاز گفته اند.

المصادر:

- آلبری، چارلز رابرت سیسل. (1388). زبور مانوی، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: اسطوره.

- آموزگار، ژاله. (1387). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.

- آیدنلو، سجّاد. (1390). دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.

- ابن­الندیم، محمّد بن اسحاق. (1381). الفهرست، تحقیقِ رضا تجدّد، تهران: اساطیر.

- ابن­بلخی. (1385). فارس­نامه، تصحیح و تحشیة گای لیسترانج و رینولد نیکلسون، تهران: اساطیر.

- ابن­رشد اندلسی، ابوالولید. (1384). تهافت‌التّهافت، ترجمة علی‌اصغر حلبی، تهران: جامی.

- ابوالقاسمی، محسن. (1386). دین­ها و کیش­های ایرانی در دوران باستان، تهران: هیرمند.

- ابوالقاسمی، محسن. (1387). مانی به روایت ابن­الندیم، تهران: طهوری.

- اردستانی­رستمی، حمیدرضا. (1392). «زروان در عرفان (بررسی مقولۀ زمان در ادبیات صوفیانه)»، ادب و عرفان، دانش­گاه آزاد اسلامی واحد همدان، سال چهارم، شمارۀ چهاردهم، صص 63-84.

- اسماعیل­پور، ابوالقاسم. (1387). اسطورة آفرینش در آیین مانی، تهران: کاروان.

- اسماعیل­پور، ابوالقاسم. (1390). زیر آسمانه های نور، تهران: قطره.

- اسماعیل­پور، ابوالقاسم. (1382). «افسانـۀ سفر مانی به چین برپایۀ فارس­نامۀ ابن­بلخی و شرف­نامۀ نظامی»، نامۀ ایران باستان، سال سوم، شمارۀ دوم، صص29-37.

- اکبری­مفاخر، آرش. (1389). درآمدی بر اهریمن­شناسیِ ایرانی، تهران: ترفند.

- باقری، مهری. (1393). «ایزد شیرسر در مهرپرستی غربی»، جشن­نـامۀ دکتـر فتح‌اللّه مجتبایی، به­ کوشش علی اشرف صادقی و ابوالفضل خطیبی، تهران: هرمس،
صص 183-204.

- بـاکـلی، یورون­یاکوبسن. (1388). «کیش مندایی»، ادبیـات گنوسی، تـرجمۀ ابوالقاسم‌اسماعیل­پور، تهران: اسطوره، صص145-188.

- بنونیست، امیل. (1386). دین ایرانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.

- بویس، مری. ( 1386). زردشتیان، باورها و آداب­دینی آن­ها، ترجمۀ عسگر بهرامی، تهران: ققنوس.

- بهار، مهرداد. (1384). ادیان آسیایی، تهران: چشمه.

 

- بهار، مهرداد. (1385). جستاری در فرهنگ ایران، ویراست جدید به کوشش ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: اسطوره.

- بهار، مهرداد. (1389). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.

- بیرونی، ابوریحان. (1389). آثار­الباقیّه عن القرون الخالیّه، ترجمة اکبرداناسرشت، تهران: امیرکبیر.

- تفضّلی، احمد. (1386). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.

- تقی­زاده، سیّدحسن. (1381). بیست مقالۀ تقی­زاده، ترجمۀ احمد آرام و کیکاووس جهان‌داری، تهران: علمی و فرهنگی.

- تقی­زاده، سیّدحسن. (1388). مقالات تقی­زاده (دربارۀ مانی)، تهران: توس.

- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمّد. (1385). شاهنامۀ ثعالبی، ترجمۀ محمود هدایت، تهران: اساطیر.

- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمّد. (1963). تاریخ غرر السیّر (غرر الاخبار ملوک الفرس و سیرهم)، تصحیح زوتنبرگ، تهران: الاسدی.

- جلالی­مقدّم، مسعود. (1384). آیین زروانی، تهران: امیرکبیر.

- حمیدیان، سعید. (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: ناهید.

- خالقی­مطلق، جلال. (1386). حماسه، پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

- دریایی، تورج. (1387). شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: ققنوس.

- دکره، فرانسوا. (1380). مانی و سنّت مانوی، ترجمۀ عبّاس باقری، تهران: فرزان روز.

- دوست­خواه، جلیل. (1379). اوستا، کهن­ترین سرودها و متن­های ایرانی، تهران: مروارید.

- دوشن گیمن، ژاک. (1385). دین ایران باستان، ترجمة رؤیا منجّم، تهران: علم.

- ریاحی، محمّد امین. (1389). فردوسی، تهران: طرح نو.

- زنر، رابرت چارلز. (1384). زروان یا معمّای زردشتی­گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

- زنر، رابرت چارلز. (1387). طلوع و غروب زردشتی­گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

- زنر، رابرت چارلز. (1377). تعالیم مغان (گفتاری چند در معتقدات زردشتیان)، ترجمۀ فریدون بدره­ای، تهران: توس.

- ساندرز، نانسی­کی. (1389). بهشت و دوزخ در اساطیر بین­النّهرین، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: قطره.

 

- سرکاراتی، بهمن. (1385). سایه­های شکار شده (گزیدۀ مقالات فارسی)، تهران: طهوری.

- سنایی، مجدود بن آدم. (1377). حدیقه­الحقیقه و شریعه­الطّریقه، تصحیح و تحشیّۀ تقی مدرّس­رضوی، تهران: دانش­گاه تهران.

- شاکد، شائول. (1387). تحوّل ثنویّت، ترجمة سیّد احمدرضا قائم­مقامی، تهران: ماهی.

- شکری­فومشی، محمّد. (1382). «مبانی عقاید گنوسی در مانویّت»، نامة ایران باستان، سال سوم، شمارة نخست، صص 35-66.

- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم. (2003). الملل و النّحل، قدّم له و علّق حواشیه صلاح‌الدّین الهواری، بیروت: الهلال.

- صفا، ذبیح­اللّه. (1384). حماسه­سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

- طبری، محمّد بن جریر. (1390). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

- علوی، ابوالمعالی. (1342). بیان­الادیان، تصحیح هاشم رضی، تهران: سپهر.

- عوفی، سدیدالدّین محمّد. (1374). جوامع­الحکایات، تصحیح و توضیح جعفر شعار، تهران: سخن.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی­مطلق و هم­کارانش (محمود امیدسالار ج6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.

- قزوینی­حسینی، شرف­الدّین فضل­اللّه. (1384). المعجم فی آثار ملوک­العجم، به کوشش احمد فتوحی­نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1385). رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، با تصحیحات و توضیحات و استدراک بدیع­الزّمان فروزان­فر، تهران: علمی و فرهنگی.

- کاشانی، عزّالدّین محمود بن علی. (1381). مصباح­الهدایه و مفتاح­الکفایه، با تصحیح و مقدّمه و تعلیقات جلال­الدّین همایی، تهران: هما.

- کتاب سوم دین­کرد. (1381). گردآوریِ آذرفرنبغ پسر فرّخ­زاد و آذرباد پسر امید، آراستاری، آوانویسی، یادداشت­ها و ترجمه از فریدون فضیلت، تهران: فرهنگ ده­خدا.

- کتاب سوم دین­کرد. (1384). گردآوریِ آذرفرنبغ پسر فرّخ­زاد و آذرباد پسر امید، آراستاری، آوانویسی، یادداشت­ها و ترجمه از فریدون فضیلت، تهران: مهر آیین.

- کریستن­سن، آرتور. (1388). مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمة ذبیح‌الله صفا، تهران: هیرمند.

- کزّازی، میرجلال­الدّین. (1385). نامۀ باستان، ج7، تهران: سمت.

 

- کیسپل، گیلز. (1373). «کیش گنوسی از آغاز تا سده­های میانه» کیش گنوسی و مانوی، ویراستۀ میرچا الیاده، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: فکر روز، صص 11-54.

- کریستن­سن، آرتور. (1385). ایران در زمان ساسانیان، ترجمة رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.

- کلیم­کایت، هانس یواخیم. (1384). هنرمانوی، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: اسطوره.

- گات‌ها. (1384). گزارش ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.

- گردیزی، ابوسعید عبدالحّی بـن ضحّـاک. (1384). زین­الاخبار، بـه اهتمام رحیم رضازاده­ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- ماتیکان یوشت فریان. (1368). گزارش محمود جعفری، تهران: فروهر.

- متون پهلوی. (1371). ترجمه و آوانوشت سعید عریان، تهران: کتاب‌خانة ملی جمهوری اسلامی ایران.

- مجمل­التّواریخ و القصص. (1383). تصحیح ملک­الشّعرا بهار، تهران: دنیای کتاب.

- محیط­طباطبایی، محمّد. (1369). فردوسی و شاهنامه، تهران: امیرکبیر.

- مرتضوی، منوچهر. (1385). فردوسی و شاهنامه، تهران: توس.

- مردان ­فرّخ. (2536). گزارش گمان­شکن، ترجمۀ صادق هدایت، تهران: جاویدان.

- مستوفی، حمداللّه. (1387). تاریخ گزیده، با اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: امیرکبیر.

- معیّری، هایده. (1381). مغان در تاریخ باستان، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- مقدسی، طاهر بن مطّهر. (1386). آفرینش و تاریخ، مقدّمه، تصحیح و ترجمة محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.

- منهاج سراج جوزجانی، عثمان بن محمد. (1389). طبقات ناصری، تصحیح، مقابله و تحشیة عبدالحیّ حبیبی، تهران: اساطیر.

- مولانا، جلال­الدّین محمّد بلخی. (1385). مثنوی، بر اساس نسخۀ رنولد نیکلسون، تصحیح و بازبینی نظام­الدّین نوری، تهران: کتاب آبان.

- مولانا، جلال­الدّین محمّد بلخی. (1384). فیه­مافیه، بـا تصحیحات و حـواشی بدیع­الزّمان فروزان­فر، تهران: امیرکبیر.

- میرفخرایی، مهشید. (1387). فرشتة روشنی، تهران: ققنوس.

- ناصرخسرو، ابومعین. (1378). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانش‌گاه تهران.

 

- نحوی، اکبر و رضا غفوری. (1389). «نابرابری سرگذشت مانی در شاهنامۀ فـردوسی بـا پژوهش­های تاریخی»، بوستان ادب، دانش­گاه شیراز، دورۀ دوم، شمارۀ نخست، صص 173-184.

- نظامی، الیاس بن یوسف. (1376). کلّیات، تصحیح وحید دستگردی، تهران: علم.

- نولدکه، تئودور. (1384). حماسۀ ملّی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، تهران: نگاه.

- نیبرگ، هنریک ساموئل. (1383). دین­های ایران­ باستان، ترجمۀ سیف­الدّین نجم­آبادی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

-  وارنر، رکس. (1389). دانش­نامۀ اساطیر جهان، برگردان ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: اسطوره.

- ویدن­گرن، گئو. (1387). مانی و تعلیماتِ او، ترجمة نزهت­صفای اصفهانی، تهران: مرکز.

- هال، جیمز. (1389). فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیّه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

- هالروید، استوارت. (1388). ادبیات گنوسی، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل­پور، تهران: اسطوره.

- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان جلّابی. (1381). کشف­المحجوب، تصحیح والنتین ژوکوفسکی، با مقدّمۀ قاسم انصاری، تهران: طهوری.

-  هینلز، جان. (1386). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله ­آموزگار و احمد­ تفضّلی، تهران: چشمه.

- یشت‌ها. (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.

- یعقوبی، احمد بن ابی­یعقوب. (1387). تاریخ یعقوبی، ترجمة محمّدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.

- Baker-Brian, N. J. (2011). Manichaeism, Clark.

- Bartholomae, C. (1961). Altiransiches Wörterbuch, Berlin.

- Be Duhn, J. (2007). “Awar of words”, Frontiers of Faith, Vol: 61, Edition: Jason Beduhn and Paul Mirecki Leiden-Boston, pp77-103.

- Bennett, B. (2009). “The Conversation of John the Orthodox With a Manichaean”, New Light on Manichaeism, Nag Hammadi and Manichaean Studies, Edition: Jason David Beduhn, Vol. 64, Leiden-Boston: Brill, pp 29-44.

- Boyce, M. (1975). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica Vol 9, Leiden: Edition Teheran ‌ـ Liege.

- Browder, M. H. (1982). “Al-Bīrūnī As A Source for Mani and Manichaeism”, Dissertation Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy in the Department of Religion in the Graduate School of Duke University.

- Cirillo, L.(2009) “The Mani Logion; The Purification that Was Spoken about Is that which Comes Through Gnosis”, New Light on Manichaeism; Nag Hammadi and Manichaean Studies, Vol. 64, Edition: Jason David Beduhn, Leiden-Boston: Brill, pp 45-59.

 

- Coyle, J. K.(2007) “A Clash of Portraits; Contrasts between Archelaus and Mani in the Acta Archelai”, Frontiers of Faith, Nag Hammadi and Manichaean Studies Vol.61, Edition: Jason Beduhn and Paul Mirecki, Leiden-Boston: Brill, pp 67-76.

- Dānāk-u Mainyō-ī Khrad; Pahlavi, Pazand and Sanskrit Texts.(1913). Edited Behramgore Tehmurasp Anklesaria, Bombay.

- De Blois, F. (2003). “ Manes Twin in Iranian and non-Iranian Texts”, Religious Themes and Texts of Pre-Islamic Iran and Central Asia, Studies in Honour of Professor Gherardo Gnoli on the Occasion of 65^th Birthday on 6^th Desember 2002, Edited By Carlo G Cereti, Mauro Maggi and Elio Provasi, Wiesbaden.pp7-16.

- Frye, R. N.(1993). The Heritage of Persia, California: Mazda.

- Gershevitch, I. (1959) The Avestan Hymn to Mithra, Cambridge.

- Cualacsi,Z. (2001). Corpus Fontium Manichaeorum, Series Archaeologica et Iconographica, Turnhout- Belgium: Breplos.

- Iranian Bundahišn. (1978). Rivāyat-ī Ēmēt-ī Ašavahištān, Part 1, Edit By: K.M.Jamasp Asa, Y.Mahyar Nawabi, M.Tavousi, Shiraz: Pahlavi university.

- Jonas, H. (1963). The Gnostic Religions, Boston; Beacon.

- Kaatz, K. (2007). “The Light and Darkness; The Two Natures Free Will, and the Scriptural Evidence in the Acta Archelai”, Frontiers of Faith, Nag Hammadi and Manichaean Studies, Vol.61, Edited:Jason Beduhn and Paul Mirecki,Leiden- Boston: Brill, pp 103-118.

- Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon, New Hawen, Connecticut.

- Lieu, Samuel N. C.(1992). Manichaeism in the later Roman Empire and Medieval China, Leiden.

- Mackenzie, D.N. (1971).A Concise Pahlavi Dictionery, London.

- Mānūsh Chīhar. (1912). Nāmākīhā-ī Mānūshchīhar, Edited: Ervad Bamanji Nasar Anji Dhabhar, M. A., Bombay.

- Mardān Farrox. (1887). The Pāzand- Sanskrit Text Together with A Fragment of the Pahlavi, By Hōshang Dastūr Jamāsp- āsānā and E.W. West, Bombay.

- Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi, Wiesbaden.

- Saddar Bundehesh. (1909). Edition: Ervad Bamnji Nasarvanji Dhabahr, M. A., Bombay.

- Sundermann, W.(1981). Mitteliranische Manichäische Texts Kirchengeschichtlichen Inhalts, Berlin.

- Sundermann,W. (1973). Mittelpersische und Parthische Kosmogonische und Parabeltexte der Manichäer, Berlin: Akademie-Verlag.

- Sundermann,W. (1986) “Mani’s revelations in the Cologne Mani Codex and in other Sources”, A Cura di Luigi Cirillo, Con la Collaborazione di Amneris Rosella, Marra Editore Cosenza, p 205.

- Sundermann,W. (1997). Der Sermon Von der Seele, eine Lehrshcrift des östilichen Manichäismus Edition der Parthischen und Soghdischen Version mit einem Anhang Von Peter Zieme Die Türkischen Fragment des Sermons von der Seele, Turnhout, Belgium: Brepols.

- Tardieu, M. (2008). Manichaeism, Urban and Chicago: University of Illinois.

- The Kephalaia of the Teacher. (1995). Edited: J. M. Robinson and H. J. Klimkeit, Leiden: New York- Köln: Brill.

- Zātsparam. (1964). Vichītakīhā-ī Zātasparam, Text and Introdution, By Behramgore Tehmurasp Anklesaria, Bombay.