ساختارشناسی داستان رستم و اسفندیار و توازن قدرت در اندیشۀ سیاسی ایران باستان

الموضوعات :

سامان قاسمی فیروزآبادی ¹ , پیمان اسحاقیه ²

1 - استادیارگروه ایرانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه میبد، میبد، یزد، ایران (نویسندة مسؤول)
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران

تاريخ الإرسال : 28 الخميس , ذو القعدة, 1442 تاريخ التأكيد : 10 السبت , ربيع الأول, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: ایران باستان, پهلوان, رستم و اسفندیار, توازن قدرت, شاه,

ملخص المقالة :

در داستان رستم و اسفندیار شاهد نبرد دو پهلوان نامی هستیم که یکی بر این باور است که نبیند مرا زنده با بند کس و دیگری به صراحت می گوید نباشد ز بند شهنشاه ننگ. آن چه فرجامِ ناگزیرِ داستان را به نبرد این دو پهلوان می کشاند، تفاوت نگاه آن دو به نهاد شاهی و نهاد پهلوانی است که یکی برخاسته از سنت ایران پیش زرتشتی و دیگری برگرفته از اصلاحات زرتشت است. در این مقاله با روش ساختارگرایی جای‎گاه نهاد پهلوانی و مناسبات آن با نهاد شاهی در دو سنت پیش لهراسپی و لهراسپی-گشتاسپی بررسی می شود. از ویژگی های مهم نهاد پهلوانی در سنت پیش‌لهراسپی وجود خاندان نیرم به عنوان نمایندۀ گوهر پهلوانی، اعتبار اقناع کنندۀ هویت پهلوانی، استقلال و آزادی پهلوان، وساطت میان شاه و مردم، نظارت بر دادورزی نهاد شاهی و محدودکردن قدرت شاه را می توان برشمرد. در سنت لهراسپی-گشتاسپی پهلوان متعلق به خاندان شاهی است، هویت معتبری ندارد و دست‌بسته و مطیع مطلق فرامین است و نقشی جز جنگیدن زیر درفش شاه ندارد. در مقابل این نهاد، نهاد شاهی اقتداری نامحدود دارد و هیچ نهادی برای نظارت بر عمل‌کرد شاه و تحدید آزمندی های او تعریف نشده است. به نظر می رسد سنت لهراسپی-گشتاسپی محصول اصلاحاتی است که شخص زرتشت یا موبدان به نام زرتشت انجام داده اند.

المصادر:

• احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.
  
• اسکولز، رابرت. (1393). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمه فرزانه طاهری، تهران: آگاه.
  
• امینی‌پور، مریم و احمد ابومحبوب. (1396). «بررسی آیین شمنی و سایر جادوها در داستان رستم و اسفندیار»، فصل‎نامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­ شناختی، سال سیزدهم، شمارۀ چهل و هفتم، صص99-137.
  
• بیرانوند، یوسف­علی، صحرایی، قاسم و علی حیدری. (1395). «تحلیل تعارض و مذاکره در داستان رستم و اسفندیار شاهنامه»، نشریۀ زبان و ادب، سال نوزدهم، شمارۀ سی و نهم، صص37-57.
  
• پهلوان­ نژاد، محمدرضا و رضا ایزدی. (1385). «تجزیه و تحلیل ساخت کلان حماسۀ رستم و اسفندیارِ شاهنامۀ فردوسی بر اساس قالبِ لباو و والتسکی»، زبان و زبان‌شناسی، سال دوم، شمارۀ چهارم، صص 1-20.
  
• جانستون، سارا ایلز. (1394). درآمدی بر دین ­های دنیای باستان، ترجمۀ جواد فیروزی. تهران: ققنوس.
  
• حسینی، روح‌الله و اسدالله محمدزاده. (1385). «بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه بر اساس نظریه تقابل لوی ­استروس»، پژوهش زبان­ های خارجی، شمارۀ31، صص43-64.
  
• حمیدیان، سعید. (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.
  
• حیاتی، زهرا. (1392). «بررسی دلالت­ های ضمنی گفت‌وگو در داستان رستم و اسفندیار از دیدگاه علم معنای»، کهن‌نامه ادب پارسی، سال چهارم، شمارۀ دوم، صص21-45.
  
• دزفولیان ­راد، کاظم و عیسی امن­ خوانی. (1388). «دیگری و نقش آن در داستان­ های شاهنامه»، پژوهش زبان و ادب فارسی، شمارۀ سیزدهم، صص1-23.
  
• دوبوئیسون، دانیل. (1392). «گواهی روشن روش تطبیقی»، اسطوره و حماسه در اندیشۀ ژرژ دومزیل، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: نشر مرکز، صص65-77.
  
• دوشن­گیمن، ژاک. (1385). دین ایران باستان، ترجمه رؤیا منجم، تهران: علم.
  
• دومزیل، ژرژ. (1383). سرنوشت جنگ‎جو، ترجمه مهدی باقی و شیرین مختاریان. تهران: قصه.
  
• دیویس، دیم. (1396). حماسه و نافرمانی: بررسی شاهنامه فردوسی، ترجمه سهراب طاوسی، تهران: ققنوس.
  
• رادفر، ابوالقاسم و سامان قاسمی فیروزآبادی. (1391). «بررسی تطبیقی ایزد باد با رستم و سهراب»، کهن­ نامه ادب پارسی، سال سوم، شماره یک، صص67-88.
  
• رضایی دشت ­ارژنه، محمود و فاطمه مصطفایی کرملکی. (1395). «نقد و بررسی داستان گشتاسب بر اساس نظریۀ توهم توطئه»، پژوهش‎نامۀ ادب حماسی، سال دوازدهم، شماره 22، صص53-73.
  
• رضایی کلاته میرحسن، محدثه‌السادات و امیر الهامی. (1399). «بررسی پیوند ایدئولوژی فرۀ شاهی و فرۀ پهلوانی در شاهنامۀ فردوسی»، دوفصل‌نامۀ ادبیات پهلوانی دانش‎گاه لرستان، سال چهارم، شماره ششم، صص165-192.
  
• زرتشت بهرام پژدو. (1338). زراتشت­ نامه، از روی نسخه مصحح فردریک روزنبرگ، با تصحیح مجدد و حواشی و فهارس به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران.
  
• زریری، عباس. (1396). شاهنامه نقالان: داستان­های پهلوانی ایران در زنجیره­ای از روایت‌های سینه به سینه و سنتی/ طومار مرشد عباس زریری اصفهانی، ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.
  
• سرامی، قدم‏علی. (1388). از رنگ گل تا رنج خار: شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه، تهران: علمی و فرهنگی.
  
• شیبانی اقدم، اشرف. (1396). «نقش الگوهای گفت­ وگویی و نظام نوبت­ گیری در رزم­نامۀ رستم و اسفندیار»، پژوهش‎نامه ادب حماسی، سال سیزدهم، شمارۀ اول، پیاپی 23، صص53-69.
  
• شیرخدا، طاهره، خلیل‌اللهی، شهلا و احمد فروزانفر. (1398). «واکاوی گفتمان قدرت در داستان رستم و اسفندیار از منظر فوکو»، دوفصل‎نامۀ علمی جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام، دورۀ 7، شمارۀ 2، پیاپی 15، صص215-230.
  
• فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره­ المعارف بزرگ اسلامی.
  
• قادری، بهزاد و علی‌اصغر رحیمی. (1386). «برادرکشی مقدس: نمایی از همانندی­ ها در رستم و اسفندیار و پیرمرد و دریا»، پژوهش‎نامۀ علوم انسانی، شمارۀ پنجاه و چهارم، صص383-402.
  
• قاسمی فیروزآبادی، سامان. (1399). «تحلیل اسطوره­ شناختی گوهر زرتشت بر پایۀ داستان تولد او در دین‎کرد هفتم و گزیده ­های زادسپرم»، ادبیات عرفانی و اسطوره ­شناختی، شماره61، صص223-250.
  
• کرمی، فرهاد و حسن حیدری. (1397). «گفت‌وگو و روابط قدرت در داستان رستم و اسفندیار»، پژوهش‎نامۀ ادب حماسی، سال چهاردهم، شمارۀ دوم، پیاپی 26، صص175-193.
  
• مالمیر، تیمور. (1385). «ساختار داستان رستم و اسفندیار»، نثرپژوهی ادب فارسی، شماره19، پیاپی16،صص 163-184.
  
• موله، ماریان. (1395). آیین، اسطوره و کیهان­ شناسی در ایران باستان: مسألۀ زرتشتی و سنت مزدایی، ترجمۀ محمد میرزایی. تهران: نگاه معاصر.
  
• موله، ماریژان. (1386). ایران باستان، ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: توس.
  
• نبی­ لو، علی‎رضا. (1391). «بررسی داستان رستم و اسفندیار بر مبنای دیدگاه کلود برمون»، متن‌شناسی ادب فارسی، سال چهارم، شمارۀ چهارم، پیاپی شانزدهم، صص33-52.
  
• نصراللهی، یدالله و عاطفه جنگلی. (1396). «تحلیل روا­ن‌شناسی اسطورۀ قهرمان و رویین­ تنی در داستان رستم و اسفندیار بر اساس نظریه­ های آدلر و رادن»، فصل‎نامۀ ادب عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال سیزدهم، شمارۀ چهل و هشتم، صص269-295.