بررسی تحولات ضد قهرمان درحماسه های ملی، دینی و تاریخی با تحلیل شش منظومه حماسی

الموضوعات :

گلاویژ جلالی ¹ , علیرضا مظفری ²

1 - دانشجوی دکتری ادبیات حماسی دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران(نویسنده مسؤول)
2 - استادزبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه، ایران

تاريخ الإرسال : 21 الخميس , ذو القعدة, 1442 تاريخ التأكيد : 07 الأربعاء , ربيع الأول, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: حماسه, دینی, ملی, تاریخی, تحول, ضد قهرمان,

ملخص المقالة :

متون حماسی جزو جدا‌‌نشدنی ادبیات فارسی هستند که شاه‎کار اصلی آن شاهنامۀ فردوسی است. بعد از شاهنامه، حماسه‌ سرایی رواج پیدا کرد و به تقلید از آن در دوره‌های مختلف، انواع حماسه‌ های دینی و تاریخی سروده شد؛ امّا در سرایش آن‌ها، تحوّلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در کشور ایجاد شد، تأثیر ‌گذاشت و به تناسب تحوّلات، موضوع، جای‎گاه، ویژگی ها و اهداف شخصیت های حماسی نیز تغییر‌ کرد. در این پژوهش با هدف تأملّی بر تحوّلات ضدّ قهرمان و تفاوت ها و شباهت های آن در حماسه های ملّی، دینی و تاریخی، منظومه های حماسی بانوگشسب نامه و فرامرزنامه از حماسۀ ملّی، علی‎نامه و خاوران نامه از حماسۀ دینی و تمرنامه، جنگ‌نامۀ کِشم و جرون‎نامه از حماسۀ تاریخی به روش کتاب‎خانه‌ ای و بر مبنای نگارش توصیفی-تحلیلی بررسی شده ‌است. نتیجۀ پژوهش نشان می دهد حماسه های دینی و تاریخی نیز بر بنیاد حماسۀ ملّی استوار شده ؛ امّا در تقابل بنیادین خیر و شر، هم‌سو با مضمون و هدف قهرمان داستان، دچار دگرگونی شده ‌است. وجه مشترک هر سه نوع حماسه، وجود ضدّ قهرمان انسانی جدال‌گر با صفات بدنژادی، اهریمنی و تنومندی است؛ امّا این ضدّ قهرمان در حماسۀ دینی و تاریخی با انگیزۀ قهرمان و روایت تاریخی در اهداف جدال، کنش و صفات ضدّ قهرمان و سرانجام ضدّ قهرمان متغیّر گشته‌ است.

المصادر:

• آبرامز، مایرهوارد. (1385). نقد ادبی، اصطلاح و تعبیرها، تهران :جنگل.
  
• آیدنلو، سجّاد. (1384). «مهین­دخت، بانوگشسپ سوار»، کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، شمارۀ93، صص 45ـ 34.
  
• الیاده، میرچاد. (1365). مقدّمه بر فلسفه­ای از تاریخ (اسطورۀ بازگشت جاودانه)، ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تبریز: نیما.
  
• بانوگشسب­نامه. (1382). مقدمه، تصحیح و توضیح. تهران: پژوهش‎گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  
• خوسفی، ابن‌حسام.(1382). تازیان نامۀ پارسی (خلاصۀ خاوران­نامه)، تهران: مرکز نشر دانش‎گاهی.
  
• ربیع. (1390). به گزین علی‌نامه، گزینش، مقدّمه، شرح لغات: سیّد علی موسوی گرمارودی، تهران: میراث مکتوب.
  
• ربیع. (1389). علی­نامه، تصحیح رضا بیات، ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.
  
• رزم‎جو، حسین. (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران، 2جلدی، تهران: پژوهش‎گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌، مشهد: سخن‌گستر.
  
• ستارّی، جلال. (1388). جهان اسطوره‌شناسی، اسطورهای ایرانی، تهران: مرکز.
  
• سرکاراتی، بهمن. (1357). «بنیان اساطیری حماسۀ ملّی ایران»، زبان و ادب فارسی (نشریۀ سابق دانش‎کده ادبیات دانش‌گاه تبریز)، دورۀ 30. شمارۀ 125: صص61ـ1.
  
• سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‎های شکار شده، تهران: قطره.
  
• شهبازی، اصغر. (1393). «حماسه‎سرایی دینی در ادب فارسی»، آینۀ میرات، شمارۀ55، صص 209ـ 183.
  
• صفا، ذبیح الله. (1333). حماسه‎سرایی در ایران، از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، تهران: امیرکبیر.
  
• قدری. (1384). جنگ‌نامۀ کشم وجرون­نامه، تصحیح و تحقیق محمّد باقر وثوقی، عبدالرّسول خیراندیش. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  
• کارنوی، آلبرت جوزف. (1383). اساطیر ایرانی، ترجمۀ احمد طباطبایی، تهران: علمی و فرهنگی.
  
• کی‎کاوس، خسرو. (1382). فرامرزنامه، به اهتمام رستم پسر بهرام تفتی، تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.
  
• مرتضوی، منوچهر. (1370). مسایل عصر ایلخانان، تهران: آگاه.
  
• معین، محمّد. (1391). فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.
  
• هاتفی خرجردی. (1398). تمرنامه بازنمود زندگی‎نامۀ امیر تیمور گورکانی، بازنویسی، پیراست و ویراست از منصور شکرایی.
  
• یوسفی، هادی، محمود مدبّری، محمّدرضا صرفی، یحیی طالبیان. (1386). «ضدّ قهرمان در شاهنامه و منظومه‌های پهلوانی ایران»، پژوهش‎های ادب عرفانی (گوهر گویا)،  دورۀ 1. شمارۀ چهارم، صص60ـ39.