بنجیدن مصدری کهن و متروک در شاهنامه
الموضوعات :
سجاد آیدنلو
1
(عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اورمیه)
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, تصحیح قیاسی, بَنجیدن, ریشه‌شناسی, دستور تاریخی,
ملخص المقالة :
بَنجیدن مصدری کهن و متروک در شاهنامه سجاد آیدِنلو* دانش یارِ دانش گاهِ پیام نور، مرکز اورمیّه، ایران. تاریخ دریافت: 14/12/1397 تاریخ پذیرش: 6/6/1398 چکیده در داستان بهرام گـور و لنبک آب کـش پس از این کـه لنبـک به پذیرایی از بهرام می ایستد بیتی است که بر اساس آن: برید آن که لنبک بدو داد شاه ببنچید/ ببخشید/ بپیچید/ بخندید و بنهاد بر پیش گاه با توجّه به ضبط نسخه های شاهنامه و یکی دو قرینۀ دیگر، احتمالاً صورت درستِ فعلِ مصراعِ دوم ببَنجید است. این فعل از مصدر بَنجیدن به معنای تقسیم کردن، بریدن و خُرد کردن است و مادّۀ مضارعی که برای ساختن این مصدر جعلی/ ثانوی به کار رفته است، شاید مادّۀ مضارعِ دومِ مصدرِ بَختَنِ پهلوی باشد. با این احتمال بَنج از ریشۀ *baj- به معنای تقسیم کردن و بخشش است و معنی بیت با تصحیحِ قیاسیِ ببنجید چنین خواهد بود: بهرام غذایی را که لنبک به او داد به دو یا چند بخش تقسیم کرد و روی میز نهاد. * . aydenloo@gmail.com
فهرست منابع
- آذرلی، غلامرضا. (1387). فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران: هزار.
- ادیب طوسی، محمّدامین. (1388). فرهنگ لغات ادبی، تهران: موسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.
- افشار، شایان. (1396). بن نامۀ مصدرهای زبان فارسی، تهران: مروارید.
- البنداری، قوام الدین. (1350). الشاهنامه، تصحیح عبدالوهّاب عزّام، قاهره: مطبعه دار الکتب المصریه.
- پادشاه (شاد)، محمّد. (1335). فرهنگ آنندراج، زیر نظر سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: خیّام.
- پیکرۀ زبانیِ گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1384). الاغراض الطبیّه و المباحث العلاییه، تصحیح حسن تاجبخش، تهران: دانشگاه تهران با همکاری فرهنگستان علوم.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن. (1391). ذخیرۀ خوارزمشاهی، قم: موسّسۀ احیاء طبّ طبیعی.
- حسن دوست، محمّد. (1389). فرهنگ تطبیقی- موضوعی زبانها و گویشهای ایرانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- حسن دوست، محمّد. (1393). فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی مطلق، جلال. (1391). یادداشت های شاهنامه، با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چ2.
- خالقی مطلق، جلال. (1396). واژه نامۀ شاهنامه، به کوشش فاطمه مهری و گلاله هنری، تهران: سخن.
- دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران: چ2 از دورۀ جدید.
- رواقی، علی (1381)، ذیل فرهنگ های فارسی، با همکاری مریم میرشمسی، تهران، هرمس.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً از سده 8 ه.ق)، شمارۀ ثبت 66786.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 834 ه.ق کتابخانۀ سلیمانیه.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس، احتمالاً کتابت قرون 8 و9 ه.ق، شمارۀ ثبت 61682.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ ملّی پاریس، احتمالاً کتابتِ قرن نهم، به شمارۀ Suppl. Pers. 1280.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 905 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Persan 228.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ ناقص کتابخانۀ ملّی پاریس، تاریخ مقدّمه 950 ه.ق، به شمارۀ Persan 489.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 998 ه.ق کتابخانۀ مجلس، شمارۀ ثبت 89724.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس (احتمالاً قرن 10 ه.ق)، شمارۀ ثبت 15235.
- فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه، نسخۀ مورّخ 1012 ه.ق کتابخانۀ ملّی پاریس، به شمارۀ Suppl. Pers. 490. 15413.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1272). شاهنامه، چاپ سنگی به خطّ اولیا سمیع شیرازی، کتابفروشی وصال.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1376). شاهنامۀ امیربهادری، تهران: جاویدان، چ2.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1829). شاهنامه، به کوشش ترنر ماکان، کلکته.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1373). شاهنامه، به کوشش مهدی قریب و محمّدعلی بهبودی، تهران: توس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1374). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1375 الف). شاهنامه، به کوشش محمّد رمضانی، تهران: پدیده (کلالۀ خاور)، چ3.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379 الف). شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ فتحالله مجتبایی، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1379ب). شاهنامه، تصحیح مصطفا جیحونی، اصفـهان: شاهنامه پژوهی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1380). شاهنامه (چاپ سنگی بمبئی 1276 ه.ق)،با حواشی ملک الشعرا بهار، به کوشش علی میرانصاری، تهران: اشتاد.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386 الف). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ب). شاهنامه، به کوشش سیّد محمّد دبیرسیاقی، تهران: قطره.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386ج). شاهنامه، تصحیح مهدی قریب، تهران: دوستان.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه (نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابت اواخر سدۀ هفتم و اوایل سدۀ هشتم هجری قمری، کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سن ژوزف بیروت، شمارۀ NC.43)، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلّبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1391). شاهنامه (ویرایش نهایی چاپ مسکو)، زیر نظر مهدی قریب، تهران: سروش با همکاری دانشگاه خاورشناسی مسکو.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن، 2ج.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1396). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن، چ2، 4ج.
- قاسمی، مسعود. (1392). «تصحیح و توضیح چند بیت در شاهنامه»، مجموعه مقالات همایش هزارۀ شاهنامه، به کوشش محمّدجعفر یاحقّی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص441- 451.
- قصص قرآن مجید. (1365). برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، به اهتمام یحیا مهدوی، تهران: خوارزمی، چ2.
- کزّازی، میرجلالالدین. (1385). نامۀ باستان، تهران: سمت، ج 7.
- کیا، صادق. (1390). واژه نامۀ شصت و هفت گویش ایرانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- لغتنامۀ فارسی (بزرگ). (1379). تهران: دانشگاه تهران و موسّسۀ لغت نامۀ دهخدا، ج5.
- مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیاOr.2833)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
- معین، محمّد. (1371). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، چ8.
- مکنزی، دیوید نیل. (1383). فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ3.
- منصوری، یدالله. (1384). بررسی ریشه شناختی فعل های زبان پهلوی (فارسی میانۀ زرتشتی)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- منصوری، یدالله و جمیله حسن زاده. (1387). بررسی ریشه شناختی افعال در زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- نفیسی (ناظم لاطبّا)، علیاکبر. (1355). فرهنگ نفیسی، تهران: کتاب فروشی خیّام.
- Cheung, Johnny .(2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verb, Lieden, Boston: Brill.
