«جمشید و خورشید» یا «جام جم» در شعر خواجو و حافظ

الموضوعات :

جمیله اعظمیان ¹ (گروه ادبیات،دانشکده ادبیات و زیان خارجی)
امیرحسین ماحوزی ² (گروه ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه پیام نور دماوند)
محمود طاووسی ³ (گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی)

تاريخ الإرسال : 06 الجمعة , شوال, 1441 تاريخ التأكيد : 07 السبت , شوال, 1441 تاريخ الإصدار : 28 الخميس , رمضان, 1441

الکلمات المفتاحية: جم و خورشید, جام جم, خورشید و ایزد مِهر, شعر خواجو و شعر حافظ,

ملخص المقالة :

چکیده در این پژوهش کیفی- کمی، نخست، ژرف ساخت عنصر قدیم اسطورۀ جمشید، یعنی جم و خورشید و پیشینۀ عنصر جدید آن موسوم به جام جم، توصیف و تحلیل و سپس میزان و چگونگی بهره مندی خواجو و حافظ از دو عنصر مذکور بررسی شده است: الف. خواجو افزون بر عنصر قدیم جم و خورشید در گوهرنامه و گل و نوروز، عنصر جدید جام جم را در روضه الانوار، کمال نامه و همای و همایون به فراخور اهداف برگزیده، حال آن که حافظ در دیوان، جام جم را با بسامد چیره اختیار کرده است. ب. خواجو گرچه هر دو عنصر قدیم و جدید اسطورۀ جم را در منظومه های خویش آورده است، میانگین بسامدی آثار خواجو مبیّن چیرگی جام جم است. ج. معادل سازی های جم و خورشید در گل و نوروز و گوهرنامه، نشان دهندۀ ارتباط و یگانگی جم و خورشید در این منظومه هاست. د. اگر ایزد خورشید: مِهر؛ در این معادله ها، جای گزین واژۀ خورشید گردد، معادلۀ تازه جم و مِهر پدید می آید و این موضوع، به احتمال، مؤید بهره برداری مِهرپرستانۀ نیاکان ما از عناصر قدیم اسطورۀ جم به فراخور موضوع و ویژگی انعطاف پذیرانه و انطباق پذیرانۀ ذاتی اساطیر است.

المصادر:

فهرست منابع  

ـ آبرامز، می‌یرهوارد. (1384). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، تهران: ره­نما.

ـ آیدنلو، سجاد. (1383). «جام کی­خسرو و جمشید»، نامۀ پارسی، تهران. شمارۀ 4.

ـ ابن‌اثیر. (1402). الکامل، بیروت: دارصادر.

ـ‌ ابوالفرج رونی. (1347). دیـوان، بـه کوشش محمود مهدوی دامغانی، تـهران: کتاب­فروشی باستان.

ـ ابن­بلخی. (1374). فارس­نامه، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.

ـ ابن‌ندیم. (1366). الفهرست، ترجمة محمّدرضا تجدد، تهران: امیرکبیر.

ـ ادیب صابر ترمذی. (1343). دیوان، به کوشش محمدعلی ناصح، تهران: 1343.

ـ‌ ازرقی هروی. (1336). دیوان، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: زوّار.

ـ‌ اسدی توسی. (1317). گرشاسب‌نامه، به کوشش یغمایی، تهران: بروخیم.

ـ‌ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1387). اسطوره بیان نمادین، تهران: سروش.

ـ‌ اصطخری. (1373). المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: موقوفات ایرج افشار.

ـ الیاده، میرچا. (1390). اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمة بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری.

ـ الیاده، میرچا. (1391). اسطوره و واقعیت، تـرجمۀ مـانی صالحی علاّمه، تهران: بُن­گاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.

ـ امیرمعزی. (1318). دیوان، به اهتمام عباس اقبال، تهران: کتاب­فروشی اسلامیه.

ـ انوری. (1376). دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ اوحدی مراغی. (1340). کلیات اوحدی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.

ـ ایرانشان ‏بن ابی­الخیر. (1377). کوش­نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.

ـ بانوگشسب‌نامه. (1382). به تصحیح روح‌انگیز کراچی، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـ بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. (1383). تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار، کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوّار.

ـ بویس، مری. (1384). «نقش مهر در دین زرتشتی»، مهر در ایران و هند باستان، ترجمة احمدرضا قائم‌ مقامی، تهران: ققنوس.

ـ بهرامی، عسگر. «جمشید»، دایره­المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ـ بیرونی. (1380). آثارالباقیه، به تصحیح پرویز ادکایی، تهران: میراث مکتوب.

ـ تفضلی، احمد. (1355). «سوورای جمشید و سوورای ضحاک»، مجلۀ دانش­کدة ادبیات و علوم انسانی، سال23، شمارۀ 4.

ـ تفضلی، احمد. (1362). «شاهنامه و موضوع نخستین انسان»، ایران­نامه، امریکا، شمارۀ 2.

ـ تفضلی، احمد. (1374).«آدم در آیین زرتشتی»، دائره ­المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ـ تفضلی، احمد. (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.

ـ ثعالبی، عبدالملک بن محمد. (1368). تاریخ ثعالبی، ترجمة محمد فضایلی، تهران: قطره.

ـ حافظ. (1360). دیوان، تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.

ـ حمزه اصفهانی. (1367). تاریخ پیام­بران و شاهان، ترجمة جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.

ـ خاقانی. (1368). دیوان، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.

- خالقی مطلق، جلال. (1362). «شاهنامه و موضوع نخستین انسان»، ایران­نامه، سال2، شمارۀ 2.

ـ خواجوی کرمانی. (1369). دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ.

ـ خواجوی کرمانی. (1370). خمسۀ خواجوی کرمانی،تصحیح سعید نیاز کرمانی، کرمان: دانش­گاه شهید باهنر کرمان.

ـ خیام. (1367). رباعیات، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.

ـ خیام. (1380). نوروزنامه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.

ـ دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود. (1364). اخبار الطّوال، ترجمه محمد مهدوی دامغانی، تهران: نی.

ـ دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم. (1960). المعارف، تصحیح ثروت عکاشه، قاهره: دارالکتب المصریه.

ـ رامپوری، غیاث‌الدین محمد. (1375). غیاث‌اللغات، به کوشش منصور ثروت.

ـ روتون، ک.ک. (1378). اسطوره، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: مرکز.

ـ رودکی. (1958). دیوان، کوشش عبدالغنی میرزایف، استالین­آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.

ـ رودکی. (1941). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، کوشش سعید نفیسی، تهران: کتاب­خانة ابن‌سینا.

ـ ریتر، هلموت. (1377). دریای جان، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

ـ زادسپرم جوان جمان. (1385). وزیدگی‌های زادسپرم، به کوشش محمدتقی راشد محصل، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـ سعدی. (1367). کلیات، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.

ـ سعید برومند، جواد. (1367). حافظ و جام جم، تهران: پازند.

ـ سلمان ساوجی. (1376). کلیات، به تصحیح عباس­علی وفایی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

ـ سنایی، مجدود بن آدم. (1341). دیوان، به کوشش مدرس رضوی، تهران: ابن­سینا.

ـ شمیسا. (1382). سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس.

ـ شمیسا، سیروس. (1366). فرهنگ تلمیحات، تهران: فردوس.

ـ طبری، محمد بن جریر. (1960). تاریخ الرسل و الملوک، تصحیح ابوالفضل عباس، مصر: دارالمعارف.

ـ ظهیر فاریابی. (1381). دیوان، بـه تصحیح امیـرحسین یزدگردی و بـه اهتمام علی­اصغر دادبه، تهران: قطره.

ـ‌ عبید زاکانی. (1999). کلیات عبید زاکانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، نیویورک Bibliothece Persia Press.

ـ عثمان مختاری. (1382). دیوان، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ عراقی، فخرالدین. بی‌تا. کلیات عراقی، کوشش سعید نفیسی، تهران: سنایی.

ـ عطار نیشابوری. (1384). منطق الطیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

ـ عطار نیشابوری. (1386). اسرارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

ـ عطار نیشابوری. (1394). الهی­نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

ـ عنصری بلخی. (1342). دیوان، کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب­خانة سنایی.

ـ‌ فخرالدین اسعد گرگانی. (1389). ویس و رامین، تصحیح محمد روشن، تهران: صدای معاصر.

ـ فرنبغ‌ دادگی. (1369). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.

ـ فرخی. (1388). دیوان، کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.

ـ فردوسی. (1386). شاهنامه، کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

ـ قطران تبریزی. (1333). دیوان، کوشش محمد نخجوانی، تبریز: چاپ­خانة شفق.

ـ قوامی رازی. (1334). دیوان، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: سپهر.

ـ کراسنوولسکا، آنا. (1371). «قهرمانان قصۀ حماسی ایرانی»، ترجمه احمد اخوت، دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.

ـ کراسنوولسکا، آنا. (1384). «برخی قهرمانان اساطیر گاه­شماری ایرانی»، ترجمۀ منیژه اذکایی، نامة پارسی، تهران. شمارۀ اول.

ـ کریستن­سن، آرتور. (1386). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.

ـ کمال‌الدیـن اسماعیل. (1348). دیـوان، اهتمـام حسیـن بحرالعلومی، تهران. کتاب­فروشی دهخدا.

ـ گاثه‏ ها. (1305). گزارش ابراهیم پورداوود، بمبئی: انتشارات انجمن ایران بمبئی و ایران لیگ.

ـ‌ لامعی گرگانی. (1319). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: چاپ­خانة ایران.

ـ مالاندرا، ویلیام. و. (1391). مقدمه‌ای بر دین ایران‌ باستان، ترجمة خسرو قلی‌زاده، تهران: کتاب پارسه.

ـ مجتبایی، فتح‌الله. (1374).« آدم»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

- مجمل‌التواریخ والقصص. (1318). تصحیح ملک‌الشعرا بهار، تهران: کلالة خاور.

- مدبری، محمود. (1370). شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان قرن‌های 3، 4 و 5، تهران: پانوس.

ـ مرتضوی، منوچهر. (1365). مکتب حافظ، تهران: توس.

ـ مزداپور، کتایون. (1371)‌. «افسانه‌پردازی هزار و یک شب»، شناخت هویت زن ایرانی، تهران: روشن­گران.

- مسعود سعد سلمان. (1390). دیوان، تصحیح محمد مهیار، تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـ مسعودی. (1409). مروج الذهب، قم: صدر.

ـ مسعودی. (1365). التنبیه والاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.

ـ مسکویه، ابوعلی. (1369). تجارب الامم، ترجمة ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.

ـ مقدسی، مطهر بن محمد. (1386). آفرینش و تاریخ، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.

ـ منوچهری. (1347). دیوان، کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.

ـ مولانا. (1366). غزلیات شمس، به کوشش بدیع­الزمان فروزان­فر، تهران: جاویدان.

ـ مینوی خرد. (1364). ترجمة احمد تفضلی، تهران: توس.

ـ ناصرخسرو. (1368). دیوان، تصحیح مجتـبی مینوی ـ مهدی محقق، تـهران: دانش­گاه تهران.

ـ نظامی. (1388). هفت پیکر، به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانش­گاه تهران.

ـ وکیلی، شروین. (1390). آسمان شبانه، تهران: شورآفرین.

ـ یسنا. (1340). گزارش ابراهیم پورداوود، تهران: ابن‌سینا.

ـ یشت‏ها. (1308). گزارش ابراهیم پورداوود،بمبئی: انتشارات انجمن ایرانی بمبئی و ایران لیگ.

ـ یعقوبی. احمدبن ابی‌یعقوب. (1356). تاریخ یعقوبی، ترجمة ابراهیم آیتی، تهران: بُن­گاه ترجمه و نشر کتاب.

ـ وندیداد. (1385). ترجمۀ هاشم رضی، تهران: 1360.

-        Barent. LD. (1928). Yama Gandharva, and Glaucus. Bulletin of the School of Oriental Studies, London.

-        Bartholomae, Ch. (1961). Altiranisches worterburch. Berlin.

-        Griswold, LD. (1971). The religion of the Rigveda, Delhi.

-        Heras, H. (1953). The Fall of Man in the Avesta, M.P Khareghat Memorial Volume, Bombay.

-        Hillebrandt, Alfr. Vedische Mythiligie.

-        Humbach, H. (2002). Yama/ Yima/ Jamšed, king of Paradise of the Iranans, Yervsalem Studies of Arabic and Islam.

-        Justi, F. (1895). Iranisches Namenbuch, Marbury.

-        Lommel, H. (1962). Die Sonne das Scnlechteste? Strophe 10 der funfteh Gatha des Zarathusrtra, yasna 32, Oriens, Leiden.

-        Malandra, w.w. (1983). An introduction to Ancient Iranian Religion, Minnapolis.

-        Mallory, J.P. and Adams, D.Q.(2006). The Oxford Introducton to Proto – Indo uropean world, Oxford.

-        Oldenberg, Die Religion des Veda.

-        Roth. (1850). Die Sage von Dschemschid, ZDMGSpiegel, Iranische Alterthumskunde.