بررسی نام و لقب فرایین/شهربراز در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی
الموضوعات :
زاگرس زند
1
(گروه تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین)
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, فردوسی, فرایین, شهربراز, گراز, ساسانیان,
ملخص المقالة :
بررسی نام و لقب فرایین/شهربراز در شاهنامه و دیگر منابع تاریخی زاگرس زند* دکتری تاریخ ایران باستان از دانش گاه تهران، گروه تاریخ، دانش کدۀ علوم انسانی، دانش گاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران تاریخ دریافت: 11/10/1397 تاریخ پذیرش: 6/6/1398 چکیده در بخش ساسانیان شاهنامۀ فردوسی از شخصیت های تاریخیِ بسیاری نام برده شده که در دیگر منابع با ریخت های گوناگون و گاه تحریف شده ثبـت شده اند یا القاب و عنوان های رسمیِ آنان به جای نامِ آن ها نشسته است. گاه میزان تفاوت بسیار بوده است و می تواند پژوهش گر را در ریشه شناسی، یافتن معنای نام و تبارشناسی آن شخصیت گم راه کند و به خطاهای بزرگ تر علمی بیانجامد. برخی نام /لقب های به کار رفته در شاهنامه یگانه است و در دیگر منابع دیده نمی شود. نام/لقب شهربراز در هیچ یک از منابع تاریخی فـرایین نیست و ایـن نـام/لقب تنـها در شاهنامه ثبت شده است. این جستار بـه ریشه شناسی و سنجش این نام/لقب ها در منابع گوناگون می پردازد و برای این کار، این شخصیت و نام، عناوین و القاب او در منابع کهن پهلوی، فارسی، عربی، سریانی، ارمنی و یونانی ردیابی، واکاوی و سنجش شده و دربارۀ چراییِ ثبت فرایین از سوی فردوسی و میزان درستی یا تحریف آن و نقش فردوسی، منبع او، کاتبان و ویراستان در این تغییرات بحث شده است. گراز و فرایین در شاهنامه یک شخص هستند و هر دوی این نام ها در منبع شاهنامه وجود داشته و فردوسی هر دو را با کمی تغییر به کار برده است. * . zagros.zand@gmail.com
فهرست منابع
- ابن بطریق، سعید. (1909م). التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، ج2، ویرایش لویس شیخو، بیروت: الآباء الیسوعین.
- بلعمی، ابوعلی. (1386). تاریخ بلعمی، ویرایش ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
- برهان خلف تبریزی،محمد بن حسین. (1376). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، 5جلد، تهران: امیرکبیر.
- بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. (1878م). آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ویرایش ادوارد زاخائو، لایپزیگ.
- پیگولوسکایا، نینا. (1391). ایران و بیزانس در سدههای ششم و هفتم میلادی، ترجمۀ کامبیز میربهاء، تهران: ققنوس.
- تجارب الامم فی اخبار ملوک العرب والعجم. (1373). به تصحیح رضا انزابی نژاد و یحیا کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- ثعالبی، ابومنصورعبدالملک بن محمدبن اسمعیل. (1900م). غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، مقدمه، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی هرمان زوتنبرگ، پاریس.
- جلیلیان، شهرام. (1396). تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، تهران: سمت.
- حسن دوست، محمد. (1393). فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، 6جلد، تهران: فرهنگستان زبان فارسی.
- حمزه اصفهانی، ابن حسن. (1844م). تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ویرایش گوتوالد، لایپزیگ.
- دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود. (1888م). اخبارالطوال، ویرایش ولادیمیر گیرگاس، لیدن: بریل.
- رستگار فسایی، منصور. (1388). فرهنگ نامهای شاهنامه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- رویدادنامۀ خوزستان. (1395). ترجمه و تعلیقات خداداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور، تهران: سینا.
- شهبازی، علیرضا شاپور. (1389). تاریخ ساسانیان: ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1403ق/1983م). تاریخ الطبری(المعروف بتاریخ الامم و الملوک)،بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات(بر اساس چاپ لیدن: بریل، 1879-1900م)، چاپ چهارم.
- طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1391). تاریخ الرسل و الملوک(بخش ایران از آغاز تا سال 31هجری)، ترجمۀ صادق نشأت، تهران: علمی فرهنگی، چاپ سوم.
- طبری، ابوجعفر محمدبن جریر. (1362). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، ج2، تهران: سخن.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1350ه ق/1932م). الشاهنامه، ترجمۀ فتح بن علی بنداری، تصحیح عبدالوهاب عزام، ج2، قاهره: دارالکتب المصریه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1353). شاهنامه، ویرایش ژول مول، ترجمۀ جهانگیر افکاری، 7جلد، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1970). شاهنامه، ویرایش رستم علییف، زیر نظر ع. آذر، 9جلد، مسکو: انستیتوی خاورشناسی.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه، دستنویس سنژوزف، نسخه برگردان از روی نسخۀ کتابخانۀ شرقی وابسته به دانشگاه سنژوزف بیروت، ش nc.43 ، به کوشش ایرج افشار، محمود امیدسالار و نادر مطلبی کاشانی، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامه، دستنویس لندن(675ق.)، چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی کتابخانۀ بریتانیا، ش Add. 21,103 ، مشهور به شاهنامۀ لندن، به کوشش ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران: طلایه.
- فردوسی، ابوالقاسم ، شاهنامه، دستنویس کتابخانۀ طوپقاپوسرای استانبول(731ق.)، ش H.1479 ، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
- فردوسی، ابوالقاسم ، شاهنامه، دستنویس کتابخانۀ عمومی دولتی لنینگراد(733ق.)، به نشان کاتالوگ درن، ش 316-317، کتابخانۀ فردوسی1313.
- فردوسی، ابوالقاسم ، شاهنامه، دستنویس دارالکتب قاهره، به نشان 6006س.
- کزازی، میرجلال الدین. (1386). نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، ج8، تهران: سمت.
- کزازی، میرجلالالدین. (1387). نامۀ باستان، ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، ج9، تهران: سمت.
- فرهوشی، بهرام. (1390). فرهنگ زبان پهلوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ ششم.
- کولسنیکف، ا. ای. (1389). ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان، ویراستۀ پیگولوسکایا، ترجمۀ محمدرفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
- مجملالتواریخ و القصص. (1389). تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: اساطیر.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1862م). مروجالذهب و معادن الجوهر، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی باربیه دومینارد و پاروه دوکرتیه، ج2، پاریس.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1893م). التنبیه و الاشراف، ویرایش دخویه، لیدن: بریل.
- مسکویه رازی، ابوعلی. (1369). تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، ج1، تهران: سروش.
- مقدسی، مطهربن طاهر. (1903م). البدء و التاریخ، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی کلمان هوار، ج3، پاریس.
- نولدکه، تئودور. (1388). تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
- نهایه الارب فی تاریخ الفرس و العرب. (1374). به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن جعفربن وهب. (1883م). تاریخ یعقوبی، ویرایش تئودور هوتسما، ج1، لیدن: بریل.
- A Short Chronicle on the End of the Sasanian Empire and Early Islam. (2016). Edition, Translation and Commentary by Nasir al-Kaʻbi, Gorgias Press.
- Bartholomae, Christian. (1961). Altiranisches Worterbuch, Berlin: Walter de Gruyter
- Frye, R. N.(1983). "The political History of Iran under the Sasanians", The Cambridge History of Iran, vol III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge.
- Justi,Ferdinand. (1963). Iranisches Namenbuch, Marburg.
- Pourshariati, Parvaneh. (2008). Decline and fall of the Sasanian empire: the Sasanian-Parthian confederacy and the Arab conquest of Iran, IB Tauris.nalepos: K. Trübner.
- Sebeos(1999),The Armenian History, tr. R.W.Thomson, Liverpool University press.
- Seert(1983), Histoire Nestorienne (chronique de Seert),Deuxieme Partie II, S.G. Mgr. Addai Scher, Turnhout, Belgique.
- Sprenger30, Allegemeine Weltgeschichte, Staatsbibliothek-Berlin.
- Tabari(1999), tr. Bosworth, C. E., The history of al-Tabari, The Sasanids, the Bysantines, the Lakhmids, and Yemen, New York.
- Theophanes(1982),The Chronicle: An English translation of anni mundi 6095- 6305(A.D. 602-813), by Harry Turtledove, Philadelphia.
- Wolff, Fritz(1956), Glossar Zu Firdosis Schahname, Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim, 2th ed.
_||_
