تسامح و تساهل در اندیشه و عمل ابوسعید ابوالخیر

الموضوعات :

ثمره اشرفی ¹ ( گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران )
ملک‌محمد فرخزاد ² ( گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران )
رحیم طاهر ³ ( گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران. )

تاريخ الإرسال : 26 الجمعة , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 11 الخميس , صفر, 1446 تاريخ الإصدار : 21 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: ابوسعید ابوالخیر, اسرارالتوحید, عرفان, مکتب خراسان, تساهل و تسامح,

ملخص المقالة :

ابوسعید ابوالخیر از بزرگ‌ترین عرفای ایران‌زمین است. انسان‌دوستی و عشق به آن‌ها را می‌توان از بارزترین ویژگی‌های شخصیتی دانست که این در پیوند با عشق به همه موجودات و در یک کلام کلّ کائنات و جهان هستی است. ابوسعید نظام معانی قراردادی و مصطلح را ویران می‌کند و به معنایی جدید و تعریف تازه‌ای می‌رسد که محصول مشرب فکری او و مکتب خراسان است. مکتب خراسان به‌واسطۀ لاقیدیشان نسبت به ظواهر شریعت، سکر، شطحیات و ملامت‌گری بسیار، به نوعی تسامح و تساهل در باب دین و امور دینی مشهور شده‌اند. ابوسعید به‌عنوان نمایندۀ تمام عیار مکتب خراسان جایگاه ویژه‌ای دارد و تأثیر مکتب خراسان در افکار و اندیشه‌های وی مشهود است. پرسش اصلی تحقیق آن است که نقش تأویلات (اعم از تأویل آیات، اشعار و پدیده‌های هستی) در ایجاد روحیۀ تسامح و تساهل در مشرب فکری ابوسعید و مکتب خراسان به چه صورت است و چه ابعادی دارد. در این پژوهش سعی شده است نگرش ابوسعید به انسان، نحوۀ بیان و برخورد وی با اقشار مختلف جامعه، پیروان آیین‌ها و فِرَق مختلف و از سوی دیگر نگرش تأویلی او به جهان مورد بررسی قرار گیرد. نتایج به‌دست آمده از این بررسی حاکی از آن است که ابوسعید در اسرارالتوحید پدیده‌های عالم هستی، نصوص دینی و اصطلاحات صوفیانه را مورد تأویل قرار داده است و با توجه به مشرب و مکتب فکری او یعنی عرفان خراسان که بر شادی و شاد کردن دیگران و سُکر تأکید دارد، مهرورزی و شفقّت نسبت به انسان، موجودات و هستی است.

المصادر:

قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی.
اشرفی، ثمره و ملک محمد فرخزاد (1399)، نعل وارونه در گفتار و رفتار شیخ ابوسعید ابوالخیر، ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال پانزدهم، شماره 54.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1350)، تاریخ بیهقی، به تصحیح: جعفر یاحقی، تهران، سخن.
حنایی‌کاشانی، محمد‌سعید(1376)، تساهل و مدارا، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 28.
خوانساری، جواد (1378)، سیری در عرفان و تصوّف، تهران، بی‌نا.
خوشحال دستجردی، طاهره و عبدالناصر نظریانی (1386)، اثر گذاری تحولات سیاسی و اجتماعی قرن پنجم بر رفتار و گفتار ابوسعید ابوالخیر، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 8.
دامادی، محمد(1367)، ابوسعید‌نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ریپکا، یان(1364)، ادبیات ایران در زمان سلجوقیان و مغولان، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره.
زرین‌کوب‌، عبدالحسین (1379)، جست‌وجو در تصوّف ایران، تهران، امیرکبیر.
زرین‌کوب‌، عبدالحسین (1380)، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.
سبکی، عبدالوهاب(1383هـ.ق)، طبقات الشافعیه الکبری، مطبعه، الحلبی.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1386)، نخستین تجربۀ شعر عرفانی در زبان فارسی، درخت معرفت (جشن‌نامه دکتر زرین‌‌کوب)، به کوشش علی اصغر محمدخانی، تهران.
صفرخانی، حسین(1387)، خاستگاه اجتماعی ابوسعید، مجموعه مقالات سمینار ابوسعید ابوالخیر، تهران، الهدی.
عطّار نیشابوری، فرید‌الدین (1379)، تذکر الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران، زوار.
فتوحی، محمود، (1379)، نقد خیال، تهران، روزگار.
فرزانه‌فر، حسین(1383)، تساهل و مدارا در قرآن، فصلنامه اندیشه نوین دینی، سال هفتم، شمارۀ 25.
کرنستن موریس(1376)، تسامح و تساهل، ترجمه: محمد سعید حنایی‌کاشانی، نامه فرهنگ، سال7، شمارۀ 4.
گردیزی، عبدالحسین‌(1363)، تاریخ گردیزی (زین‌الاخبار)، به اهتمام، تصحیح و مقابله: عبدالحسین حبیبی، تهران، انجمن آثار و مفاخر ملی.
محمدبن‌منور (1376)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، انتشارات آگاه، تهران.
محمدیان، عباس و همکاران (1395)، واکاوی عناصر انسان دوستی در اندیشه ابوسعید ابوالخیر، ادب و زبان، دوره 19، شماره 39.
مرتضوی، منوچهر (1370)، تحقیقی دربارۀ دوره ایلخانان ایران، تهران، کتابفروشی، تهران.
مظاهری، عبدالرضا (1394)، نقد و بررسی نقش صلح طلبی در متون عرفانی، عرفان اسلامی، سال 12، شماره 46
مینوی، مجتبی(1377)، آزادگی و تسامح، قم، نشر خرم.
نجم رازی(1364)، مرصاد العباد من المبدء الی المعاد، به اهتمام دکتر محمدامین ریاین، تهران، نگاه ترجمه و نشر کتاب.
نسفی، عزیزالدین(1384)، الانسان الکامل، پیشگفتار‌: هانری کربن، ترجمه: سید ضیاء‌الدین دهشیری، تهران، طهوری.
نفیسی، سعید(1345)، سخنان منظوم شیخ ابوسعید، تهران، امیرکبیر.
نیکوبخت، ناصر (1383)، عرفان اسلامی مکتب تسامح و تساهل، نشریه ادبیات دانشکدۀ ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره‌ی 16 .