ابلیس در نسخه‌ی خطی خلاصةالحقایق نجیب‌الدین رضا تبریزی اصفهانی

محمدرضا غمگسار ¹ ( گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد فیروزآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، فیروزآباد، ایران )
احمد طحان ² ( استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فیروزآباد )
مهدی خیراندیش ³ ( گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام‌نور ایران )

تاريخ الإرسال : 07 الأحد , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 20 الثلاثاء , ذو القعدة, 1445

الکلمات المفتاحية: نسخه‌ی خطی, نجیب‌الدین رضا, عرفان, ابلیس, عزازیل, شیطان.,

ملخص المقالة :

ابلیس و نقش و جایگاه او در هستی و سجده نکردن بر آدم از دغدغه¬های مهم در ادیان و مذاهب و به تبع آن‌ها صوفیه است. عارفان بزرگ از دیرباز نگاه دوگانه و متناقضی به ابلیس داشته و درباره‌ی او سخن گفته‌اند. در این میان بعضی مانند حلاج، عین‌القضات و احمد غزالی به دفاع از وی پرداخته، نقش او را در عدم سجده، تقدیر الهی و خواست خدا دانسته‌اند. هدف نویسندگان در این مقاله بررسی سیمای ابلیس و تحلیل دیدگاه نجیب‌الدین رضا است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به شیوه‌ی گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای در نسخه‌ی خطی «خلاصة‌الحقایق» که در حیات شاعر کتابت شده، انجام گرفته است. نجیب‌الدین رضا تبریزی اصفهانی قطب سی‌ام فرقه‌ی ذهبیه در نسخه‌ی خطی این مثنوی که آخرین اثر اوست و در سال 1100 (ه.ق) تألیف کرده است، آفرینش ابلیس را از عزازیل کبیر می‌داند. شیخ چهره‌ی ابلیس را در قالب نمادین "غلام جلال" ترسیم کرده که با لشکریان خود، شر و جهل و ظلم، در مقابل آدم (غلام جمال) و لشکریانش، خیر و دانش و داد، صف‌آرایی کرده‌اند. نجیب‌الدین گرچه مانند عارفان بزرگ مدافع ابلیس، آشکارا به میدان دفاع از او قدم نمی¬گذارد، با تمثیل و لطافت‌های ادبی خاص این گونه روایت‌ها بیشتر به جنبه‌ی عبرت و پندآموزی انسان‌ها از حکایت ابلیس می‌پردازد. وی صفات جلال را ثمره¬ی صفت قهاری و استغنا و استکبار جاه و جلال حضرت الوهیّت می‌داند که سایه‌ی آن بر نفس ابلیس افتاده و سرکشی و بزرگ‌بینی در وجود او نمودار شده است.

المصادر:

1. قرآن کریم (1390). ترجمه¬ی بهاءالدین خرمشاهی. تهران: انتشارات بوستان. چاپ هفتم.
2. کتاب مقدس: عهد عتیق و جدید (1383). ترجمه فاضل¬خان همدانی و دیگران. تهران: انتشارات اساطیر. چاپ دوم.
3. آشتیانی، جلال الدین (1368). تحقیقی در دین یهود. تهران: نشر نگارش. چاپ دوم.
4. آون، پیترجی (1390). شیطان در تصوف. ترجمه مرضیه سلیمانی. تهران: نشر علم.
5. ابوالفتوح رازی (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن. جلد اول. مصححین: 6. محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یاحقی. مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
6. __________(1366). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر قرآن. جلد نهم. مصححین: محمد مهدی ناصح و محمد جعفر یاحقی. مشهد بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
7. استهباناتی، علی نقی (1382). برهان المرتاضین. تحقیق و تصحیح: محمد هرتمنی. اصفهان: نشر مقیم.
8. پورجوادی، نصرالله (1364). "ابلیس دو رو". نشریه معارف. فروردین – تیر. ش4. صص ( 151-166).
9. خاوری، اسدالله (1398). ذهبیه (تصوف علمی – آثار ادبی). جلد اول. تهران موسسه¬¬¬ی انتشارات دانشگاه تهران. چاپ چهارم.
10. روزبهان بقلی شیرازی (1360). شرح شطحیات به تصحیح و مقدمه¬ی فرانسوی هنری کربین. تهران: انجمن ایران شناسی فرانسه در تهران.
11. سورآبادی، ابوبکرعتیق بن محمد (1365). قصص قرآن مجید برگرفته از تفسیر سورآبادی. به اهتمام یحیی مهدوی. تهران: انتشارات خوارزمی. چاپ دوم.
12. صفا، ذبیح الله (1370). تاریخ ادبیات در ایران. جلد 1/5. تهران: انتشارات فردوس. چاپ ششم.
13. عین القضات همدانی، عبدالله بن محمد (1389). تمهیدات. تصحیح، تحشیه و تعلیق: عفیف عسیران. تهران: انتشارات منوچهری. چاپ هشتم.
14. عیوضی، رشید (1345). "ابلیس و شیطان". نشریه¬ی دانشکده¬ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. ش 80. سال هجدهم. صص (40-435).
15. __________ (1351). "ابلیس و شیاطین در مدارک اسلامی". نشریه¬¬ی دانشکده¬ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. بهار 51. ش 101. سال 24. صص 72-51.
16. غزالی، احمد (1359). سوانح العشاق. تصحیح و مقدمه نصرالله پورجوادی بر اساس تصحیح هلموت ریتر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
17. مجتبایی، فتح الله‌ (1368). ابلیس در دایره المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. جلد دوم. تهران: انتشارات دایره المعارف بزرگ اسلامی.
18. محمودبن علی کاشانی (1372). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به تصحیح جلال الدین همایی. تهران: موسسه¬ی نشر هما. چاپ چهارم.
19. مستعلی پارسا، غلامرضا (1389). نظر عین القضات همدانی درمورد ابلیس و ارتباط آن با نظام احسن. تهران: نشر علم.
20. معین، محمد (2535). مزدیسنا و ادب فارسی. جلد اول. تهران: انتشارات دانشگاه. چاپ سوم.
21. مولوی، جلال الدین (1365). مثنوی معنوی به همت رینولدالین نیکلسون. جلد اول. تهران: انتشارات مولی. چاپ چهارم.
22. میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف الاسرار و عدة الابرار. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. جلد اول. تهران: انتشارات امیرکبیر. چاپ هشتم.
23. نجم‌‏رازی، ابوبکر بن محمد (1365). مرصادالعباد. مصحح: محمد امین¬ریاحی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ دوم.
24. نجیب‌‏الدین رضا جوهری، محمدرضا (1100 ه.ق). خلاصةالحقایق (نسخه‌‏ی خطی).
25. _____________________ (1397). دیوان اشعار. تصحیح و توضیح: خیرالله محمودی. قم: انتشارات طلیعه‌‏ی نور.
26. ___________________ (1398). نورالهدایه و مصدرالولایه. تصحیح و توضیح: خیراله محمودی. تهران: انتشارات مولی.
27. نوروزی سده، عزت و رادمنش، عطامحمد (1399). "بررسی گونه¬های تمثیل در مثنوی خلاصة¬الحقایق اثر نجیب¬الدین رضا تبریزی" فصل¬نامه¬ی تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش 46. صص (112-93).
28. نیکلسون، رینولدالین (1382). تصوف اسلامی و رابطه¬ی انسان با خدا. مترجم محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات سخن. چاپ سوم.