امکان‌سنجی نهاد «معافیت از مجازات» در ارتباط با محکومان بیمار در فقه امامیه و حقوق ایران
الموضوعات :
محمدعلی نصرالهی
1
(دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم شناسی، گروه حقوق، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی،یزد،ایران.)
علی مزیدی شرف‌آبادی
2
(استادیار،گروه حقوق، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.)
الکلمات المفتاحية: بزه‌کار, بیماری جسمی و روانی, معافیت از مجازات, بیماری سخت‌درمان و لاعلاج,
ملخص المقالة :
بسیاری از محکومان کیفری قبل از اجرای مجازات و یا در زمان تحمل کیفر مبتلابه بیماری می‌شوند و ادعا می‌کنند که توان تحمل کیفر را ندارند. ماده 502 قانون آئین دادرسی کیفری مصوب 1392 بیماری جسمی و روانی محکوم‌علیه را به‌عنوان معیار عدم تحمل کیفر پیش‌بینی کرده است. بیشترین حمایت قانونی در نظر گرفته‌شده در این ماده، تبدیل مجازات محکومان بیمار در جرائم تعزیری است. تعیین نهاد معافیت از مجازات در قانون مجازات اسلامی با احراز جهات قانونی دارای سابقه است. لیکن، سازوکار معافیت از مجازات در مرحله اجرای حکم و به دلیل بیماری محکوم‌علیه پیش‌بینی‌نشده است. برخی از موازین و الزامات حقوق بشری بر منع اجرای مجازات محکومان بیمار تأکید دارند. باوجود ضرورت معافیت محکومان بیمار از مجازات و عدم پیش‌بینی آن از سوی قانون‌گذار، تاکنون هیچ‌گونه پژوهشی در این خصوص صورت نگرفته است. به همین دلیل، در این مقاله با تحلیل مبانی فقهی و حقوقی عدم تحمل کیفر و نیز با توجه به اهداف مجازاتها در حقوق کیفری اسلام، امکان یا عدم امکان به‌کارگیری نهاد معافیت از مجازات محکومان بیمار را در حدود، قصاص، دیات و تعزیرات بررسی می‌کنیم. نتیجه این‌که حداقل در خصوص جنون و بیماری‌های سخت‌درمان و علاج ناپذیر در محکومیت بعضی از مجازاتها امکان معافیت از مجازات وجود دارد و پیش‌بینی این موضوع در ماده 502 قانون آئین دادرسی کیفری در کنار تبدیل مجازات ضروری است.
الف)کتب فارسی
1. ابراهیم پورلیالستانی، حسین، (1387)، اهداف و مبانی مجازات: در دو رویکرد حقوق جزا و آموزه‌های دینی، نشر بوستان کتاب قلم.
2. احمدی موحد، اصغر، (1387)، اجرای احکام کیفری، چاپ سوم، تهران : نشر میزان.
3. اردبیلی، محمدعلی، (1399)، حقوق جزای عمومی، جلد دوم، چاپ 49 ، تهران: نشر میزان.
4. اسپارک، جان، (1399)، تعیین مجازات در حقوق کیفری انگلستان، ترجمه رضا احسان‌پور، تهران : ناشر مهرسا.
5. آشوری، محمد، (1389)، آیین دادرسی کیفری، جلد 1، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات سمت.
6. باختر، سید احمد، (1388)، اجرای احکام کیفری در آیینه قوانین و رویه قضایی، چاپ سوم، تهران : جنگل، جاودانه،
7. خالقی، علی(1399)، نکته‌ها درقانون آیین دادرسی کیفری، چاپ شانزدهم، تهران : شهر دانش .
8. سازمان اصلاحات جزایی بین‌المللی و سازمان زندان‌ها واقدامات تأمینی و تربیتی کشور، (1381)، رویه عملی در زندان؛ کاربرد مقررات بین‌المللی در امور زندان‌ها، تهران : انتشارات راه تربیت.
9. طباطبایی، سید محمد، محسن زهرایی، هاله احمدنیا، مرجان قطبی و فرانک رحیمی(1385)، اصول پیشگیری و مراقبت از بیماری‌ها، تهران :روح قلم.
10. گل دوست جویباری، رجب، (1396)، آیین دادرسی کیفری، تهران : انتشارات جنگل.
11. نوبهار، رحیم (1389)، اصل قضایی بودن مجازاتها، تحلیل فقهی حق بر محاکمه عادلانه، چاپ اول، تهران: انتشارات موسسه مطالعات و پژوهشهای شهر دانش.
ب)کتب عربی
1. السیوری حلی، مقدادبن عبدالله (1404)، التنقیح الرائع للمختصرالشرایع، ترجمه از سید عبداللطیف حسینی کوه کمری، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
2. البار، محمدعلی، (1429 ق)، الطبیب ادبه و فقهه، دمشق: دارالقلم.
3. حرّ عاملی، محمدبن حسن، (1409 ق)، تفصیل وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، قم: آل البیت علیه السلام.
4. حلبی، ابوصلاح (1362)، الکافی فی‌الفقه، اصفهان : مکتب امام امیرالمومنین.
5. حلی (ابن ادریس)، محمد بن منصوربن احمد (1410)، السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم :دفتر انتشارات اسلامی.
6. غنام محمد، غنام، (2011)، حقوق الانسان فی السجون، قاهره : نشر دارالفکر و القانون.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، (1429)، الفروع من الکافی، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران : انتشارات دار الکتب الاسلامیه.
8. محقق حلی، نجم الدین جعفربن الحسن (1408)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم : انتشارات موسسه اسماعیلیان.
9. منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی، (1425)، الحدود، قم : نشر دار الفکر.
10. موسوی الخمینی، روح الله، (1410)، تحریر الوسیله، جلد 4، قم : انتشارات سازمان حفظ و نشر آثار امام خمینی.
11. موسوی الخمینی، روح الله، (1427)، تحریرالوسیله، جلد 1، قم : اسماعیلیان.
12. موسوی خویی، سید ابوالقاسم، (1429)، مبانی تکمله المنهاج، جلد 1، قم : موسسه احیاء آثارالامام الخویی.
13. موسوی خویی، سید ابوالقاسم، (1424)، مبانی تکمله المنهاج، جلد 2، قم : موسسه احیاء آثار الامام الخویی.
14. موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی، (1413 ق)، مهذب الاحکام، قم : دفتر انتشارات اسلامی.
15. موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، (1412)، الدر المنضود فی احکام الحدود، جلد 1، قم : نشر دار القرآن الکریم.
16. نجفی، محمد حسن، (1404 ق)، جواهرالکلام فی شرایع الاسلام، جلد 41،قم: داراحیاء التراث العربی.
ج)مقالات
1. افضلیان، مینا (1390)، حقوق متهمان و محکومان بیمار در نظام عدالت کیفری ایران، فصلنامه حقوق پزشکی، دوره پنجم، شماره 16 ، صفحات 59-88
2. پیوندی، غلامرضا (1395)، حکمت‌های کیفر در نظام جزایی اسلام، فصلنامه حقوق اسلامی، دوره سیزدهم، شماره48 ،صفحات 125-91
3. جعفری تبریزی، محمد تقی (1370)، حق کرامت انسانی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 27 ،شماره 0،شماره پیاپی 1145، صفحات77-98
4. حبیب‌زاده، محمدجعفر؛ رحیمی‌نژاد، اسماعیل (1386)، کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره یازدهم، شماره 4، صفحات 105-129
5. حبیب‌زاده، توکل؛ فرج‌پور اصل مرندی، علی اصغر (1395)، کرامت انسانی و ابتنای حقوق بشری و شهروندی مندرج در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر آن، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 46 ، شماره 1، صفحات 115-137
6. زعفری، زیبا؛ پنجه پور، جواد (1395)،نقش پزشکان قانونی در فرایند دادرسی کیفری بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، مجله پزشکی قانونی ایران، دوره 22، شماره 4 ،صفحات 315-324
7. نجف آبادی،سعید هادی (1395)، تبدیل و جایگزینی مجازات های اسلامی(حدود و تعزیرات) متناسب با مقتضیات زمان، فصلنامه پزوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 13، شماره 46 ، صفحات 89 -112 .
8. ولی نواز، داریوش؛ واحدی‌زاده، جواد (1397)، مبانی، معیارها و چالش‌های حقوق کیفری و پزشکی قانونی در بیماری‌های منجر به عدم تحمل حبس، فصلنامه پزشکی قانونی، دوره دوازدهم، شماره 44 ،صفحات 145-174.
د) منابع انگلیسی
1. Farlex, Incidentaloma, 2011, Segen's Medical Dictionary, Retrieved December 28, 2020, from: https://medical-dictionary.thefreedictionary.com.
2.Miller, Benjamin Frank & Claire Brackman keane & Marie T. O'Toole, 2003, Miller-keane Encyclopedia and Dictionary of Medicine, Nursing, and Allied Health, 7TH Ed., Elsevier publishing, Imprint of W. B. Saunders.
