بررسی ‌تجربه فرد از فضای جغرافیایی بازار کفاش‌های تهران بر ‌اساس توالی فضایی

الموضوعات :

فاطمه زائری ¹ , دکتر لیلا زارع ² , دکتر روزبه نقشینه ³ , دکتر حمیدرضا وطن خواه ⁴

1 - دانشجو دکتری معماری، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران.
2 - استادیار، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران.
4 - استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران.

تاريخ الإرسال : 20 الجمعة , شعبان, 1445 تاريخ التأكيد : 23 الجمعة , ذو القعدة, 1445 تاريخ الإصدار : 25 الأحد , ذو القعدة, 1445

الکلمات المفتاحية: بازار, بازار سنتی, توالی فضایی, تجربیات فرد.,

ملخص المقالة :

بازارها به‌عنوان کانون‌های اولیه بشری جهت اجتماعات انسانی و مکانی برای مبادله کالاها بوده است. افراد در بازارها با علایق و خواسته‌های مختلف گرد هم می‌آیند و میزان موفقیت این فضاها با میزان استفاده و حضور آن‌ها متناسب است. ساختار بازارهای سنتی ایرانی و اجزاء و اندام‌های آن دارای هویتی مستقل و دارای پیوندی معنادار باهم و همچنین بستری برای بروز ابراز همبستگی، وحدت، احساسات فردی و جمعی در اختیار افراد قرار می‌دهد. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل ابعاد و مولفه¬های تأثیرگذار بر ‌تجربه فرد از فضای جغرافیایی بازار کفاش‌های تهران بر‌اساس توالی(تداوم) فضایی می‌باشد. این پژوهش از نوع ترکیبی کاربردی- توسعه¬ای است. که با روش بررسی اسنادی، گردآوری اطلاعات به صورت میدانی، تهیه فیلم و صداها از محیط بازار، نقشه نگاری و مشاهده غیر مداخله‌ای به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و تدقیق مطالب به‌صورت پرسشنامه (298 نفر پاسخ‌دهنده) و با استفاده از GPS بر روی تلفن همراه در طول مسیر بازار کفاش‌ها جهت مطالعه رفتاری افراد می‌پردازد. تا مشخص شود چه پارامترهایی براساس توالی فضایی در فضای بازار موجب ایجاد تجربیات متفاوت در افراد می‌گردد. نقاط مشترکی که میان افراد دارای مکث بیشتر بود به عنوان ایستگاه‌های اصلی در نقشه ثبت گردید.نتایج پژوهش نشان می‌دهد؛ حواس پنج‌گانه تحت تاثیر ادراکات حسی و محرکه‌های محیطی قرار دارد که بعضی از آنان ماندگاری بیشتر و رابطه آن‌ها با توالی فضایی رابطه‌ای مستقیم‌تر دارند که موجب ایجاد یک تجربه اثر بخش در فرد می‌گردد.

المصادر:

1) اهلرز، اکارت(1373). شهر شرق اسلامی، مدل و واقعیت، ترجمه و تحریر محمدحسین ضیا توانا و مصطفی مؤمنی، فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 32.
2) خان محمدی، اکبر(1386). بازار در ادب فارسی. نشریه هفت شهر. شماره 20.
3) جهاد دانشگاهی(1392). بازار ایرانی، تهران، نشر جهاد دانشگاهی.
4) شبانه، رحیم(1395). بازار و بازاریان در تمدن اسلامی. فصل‌نامه پارسه. شماره 16.
5) فروتن، منوچهر، عراقچیان، محمدرضا، وصنعتگرخاکی، مریم(1392). نقش بازارهای سنتی در ساختار فضایی شهرهای اسلامی_ایرانی. پایان نامه ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی همدان.
6) فلامکی، محمد منصور(1371). شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب. نشر فضا.
7) عباسی، زهرا، مختابادامرایی، سیدمصطفی، وحبیب، فرح(1394). تدوین اصول و معیارهای ادراک فضایی در معماری بازارهای سنتی، فصل‌نامه مدیریت شهری، شماره 39، 291-316.
8) قمشه، پیمان، ومیرزایی، وحید(1393). بررسی عناصر و ساختار کالبدی بازارهای سنتی در شکل‌گیری روابط اجتماعی و تعاملات شهروندی (نمونه موردی بازار اراک در دوره قاجار). سومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری؛ شهرسازی و مدیریت شهری.
9) کیهانی، یوسف(1394). بازار در شهرهای ایرانی از مجموعه شهرهای ایران. انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
10) محمد مرادی، اصغر، وبهمنی اسکویی، فرشته(1389). بازار سنتی؛ تبلور آرمان‌های شهرسازی معاصر، فصل‌نامه طراح. شماره 2.
11) مشهدیزاده دهاقانی، ناصر(1374). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهري در ایران. چاپ چهارم. انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران.
12) موسویان، سمیه، امین‌زاده گوهرریزی، بهناز، وشاه‌چراغی، آزاده(1398). تبیین مدل مفهومی مؤلفه‌های مؤثر در شکل‌گیری تجربه معماری. دو فصلنامۀ اندیشۀ معماری، سال سوم. شمارة 6.
13) میراحمدی، احمد، وهاشم‌پور، پریسا(1399). تبیین سطوح، شاخصه‌ها و مراتب شفافیت در فضای معماری (موردپژوهش: خانه رسولیان یزد). نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 25 شماره 1.
14) نصرت‌پور، دریا، سلطان زاده، حسین، وقدوسی‌فر، سیدهادی(1395). مقایسه تطبیقی بازارهای ایرانی و بازارهای کشورهای اسلامی، نمونه موردی: بازار یزد در ایران و بازار استانبول در ترکیه. نشریه مدیریت شهری، شماره 44، 125-138.
15) Dehkhodā A.A(2000). Dehkhoda's Dictionary. 16th Volume. 1stEdition. Tehran: University of Tehran; 2000.
16) Gifford R.(1997). Environmental psychology: Principles and practice. Boston: Allyn & Bacon.
17) Longman., P.(2009). Longman Dictionary of Contemporary English. 4th Edition. London: Pearson Longman.
18) Moin., M.(2011). Moin encyclopedic dictionary. 1st Edition. Tehran.
19) Sahin, M. R,(2014). Analysis of urban morphology in squatter transformation areas, m.s thesis, middle east technical university.
20) Hebbert ., M,(2016). figure ground: history and practice of a planning technique, journal town planning review, 87(6), 705-728.

نص كامل:



 

نشريه­ علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره2، شماره4، تابستان 1403، صفحات: 87-110

واحد ماهشهر

شاپا: 1473-2981

 

تاريخ دريافت: 11/12/1402

تاريخ پذيرش نهايي: 11/03/1403

 

بررسی ‌تجربه فرد از فضای جغرافیایی بازار کفاش‌های تهران بر ‌اساس توالی فضایی

 

                                                       فاطمه زائری

دانشجو دکتری معماری، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران

لیلا زارع1

استادیار، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران

روزبه نقشینه

استادیار، گروه هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران

حمیدرضا وطن‌خواه

استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، تهران، ایران

 

چکیده

بازارها به‌عنوان کانون‌های اولیه بشری جهت اجتماعات انسانی و مکانی برای مبادله کالاها بوده است. افراد در بازارها با علایق و خواسته‌های مختلف گرد هم می‌آیند و میزان موفقیت این فضاها با میزان استفاده و حضور آن‌ها متناسب است. ساختار بازارهای سنتی ایرانی و اجزاء و اندام‌های آن دارای هویتی مستقل و دارای پیوندی معنادار باهم و همچنین بستری برای بروز ابراز همبستگی، وحدت، احساسات فردی و جمعی در اختیار افراد قرار می‌دهد. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل ابعاد و مولفه­های تأثیرگذار بر ‌تجربه فرد از فضای جغرافیایی بازار کفاش‌های تهران بر‌اساس توالی(تداوم) فضایی می‌باشد. این پژوهش از نوع ترکیبی کاربردی- توسعه­ای است. که با روش بررسی اسنادی، گردآوری اطلاعات به صورت میدانی، تهیه فیلم و صداها از محیط بازار، نقشه نگاری و مشاهده غیر مداخله‌ای به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و تدقیق مطالب به‌صورت پرسشنامه (298 نفر پاسخ‌دهنده) و با استفاده از GPS بر روی تلفن همراه در طول مسیر بازار کفاش‌ها جهت مطالعه رفتاری افراد می‌پردازد. تا مشخص شود چه پارامترهایی براساس توالی فضایی در فضای بازار موجب ایجاد تجربیات متفاوت در افراد می‌گردد. نقاط مشترکی که میان افراد دارای مکث بیشتر بود به عنوان ایستگاه‌های اصلی در نقشه ثبت گردید.نتایج پژوهش نشان می‌دهد؛ حواس پنج‌گانه تحت تاثیر ادراکات حسی و محرکه‌های محیطی قرار دارد که بعضی از آنان ماندگاری بیشتر و رابطه آن‌ها با توالی فضایی رابطه‌ای مستقیم‌تر دارند که موجب ایجاد یک تجربه اثر بخش در فرد می‌گردد.

کلمات کلیدی: بازار، بازار سنتی، توالی فضایی، تجربیات فرد.

 

 

مقدمه

از مهم‌ترین مباحث معماری فضا است. فضا همواره با پسوندهایی از قبیل: فضای ذهنی، فضای عمومی و خصوصی، فضای اجتماعی، فضای فرهنگی و... دارای کاربرد می‌باشد. فضای معماری با استفاده از مرزبندی‌های موجود در آن تعریف می‌گردد. این مرزها نظم فضایی ایجاد می‌کنند که درنهایت کیفیت فضایی به ‌وسیله آن‌ها ایجاد می‌شود. این مرزها شامل: کف (رو و زیر)، دیوار (درون واطراف) وسقف (بالا وپایین) است که موجب درک بهتر فضا و ایجاد ارتباط درون، میانه و بیرون می‌شود. ساختار و معماری بازارهای سنتی ایرانی اعم از مرتبط و یا مستقل، در کنار یکدیگر برای رفع نیازهای انسان در یک مجموعه به ‌هم‌پیوسته شکل‌گرفته‌اند. در بازارهای ایرانی که به‌صورت سنتی شکل‌گرفته‌اند نوعی معماری تجسمی، ادراکی-حسی است که تمام حواس پنج‌گانه را به کار می‌گیرد که در حقیقت می‌توان چنین بیان نمود تمام اجزاء کالبدی و روانی اثر خلق‌شده موجب تجربه‌ای از یک جسم کامل و دارای جوهره‌ای معنوی از خود در فرد می‌شود. با توجه به مطالب ذکرشده هدف اصلی در این پژوهش نقش توالی فضایی در بازار کفاش‌های تهران بر تجربه فرد از این فضا می‌باشد که نتیجه آن به دست آوردن پارامترهای تأثیرگذار بر ادراک حسی افراد و رابطه آن با اجزاء کالبدی بازار کفاش‌ها به عنوان یک بازار سنتی ایرانی و مهم در شهر تهران است. برای ثبت اطلاعات به‌دست‌آمده از بازار کفاش‌ها در تهران از عکس‌برداری، فیلم‌برداری، ضبط صداهای موجود در بازار و یادداشت‌برداری استفاده ‌شده است. با توجه به حضور محقق در محيط و برقراري ارتباط مستقيم شنوايي و بينايي، اطلاعات واقعي و دقيق به دست می‌آید. با جمع‌آوری داده‌ها از طريق مشاهده، می‌توان پديده را همان‌طور كه در وضع طبيعي اتفاق افتاده توصيف كرد. با استفاده از پرسشنامه و استفاده از GPS بر روی تلفن همراه در طول مسیر بازار کفاش‌ها، نقاطی که دارای ایست (مکث) بیشتری بودند ثبت گردید و عوامل موثر بر آنان مورد بررسی قرار گرفت تا مشخص گردد چه پارامترهایی بر اساس توالی فضایی در فضای بازار موجب ایجاد تجربیات متفاوت در افراد در این نقاط می‌گردد. نتایج این پژوهش می‌تواند نشان دهد تاثیر توالی فضایی بر تجربه افراد در بازار ایرانی، مؤلفه‌های به‌دست‌آمده از آن در جهت طراحی مراکز تجاری نوین با توجه به فرآیند ادراک انسان از محیط و تأثیر آن بر ایجاد حس تعلق به محیط حاصل گردد.

 

شکل1- مدل ساختاری پژوهش

 

پیشینه پژوهش

در سال 1389 برای نخستین بار در ایران در پژوهشی جامع تحت عنوان «سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر» با رویکردی نو در جهت تدوین یک الگوی مطالعاتی در بازار شناسی سنتی در کشور، از طریق بررسی­های میدانی و کتابخانه­ای، به شناخت و تحلیل ساختار بازار بزرگ تهران و ارزیابی عملکرد آن به عنوان یک‌ نهاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و نیز جایگاه بازار در عرصه ایران‌شناسی پرداخته است. در ذیل چند نمونه به‌روز درزمینه ی مرتبط با بازارها در ایران شرح داده ‌شده است. همچنین نقیبی‌پور وهمکاران، با مقاله‌ای تحت عنوان «به کارگیری نوروساینس1 علوم مغز و اعصاب در تحلیل کیفی بازارهای سنتی ایرانی»،  با استفاده از روش پژوهش تحلیلی نوروساینس (علوم مغز و اعصاب) که نتیجه یافته ها: به دنبال دستیابی به اصولی درجهت پیشبرد این دانش (علوم اعصاب) در حوزه معماری و طراحی ساختارهایی مطابق با الگوهای رفتاری، روحی و عملکردی کاربران فضاها (بازارهای سنتی) می‌باشد. دستاوردهای این نوشتار ارائه ساختارها و راهکارهایی علمی در جهت برانگیختگی احساسات مثبت و هیجانات کاربران فضاهای معمارانه است. تفاوت پژوهش حاضر با آثار ذکر شده در این است که تحقیق فوق نخستین پژوهشی است که فضای جغرافیایی بازار کفاش­های تهران را از منظر توالی فضایی مورد بررسی قرار می­دهد و سعی بر آن دارد تأثیر توالی فضایی بر تجربه افراد در بازار ایرانی را بدست آورده و از آن در جهت طراحی مراکز تجاری نوین با توجه به فرآیند ادراک انسان از محیط مورد استفاده قرار دهد. جدول1 خلاصه مطالعات انجام شده در حوزه مرتبط با پژوهش حاضر و نتایج حاصل شده را نشان می‌دهد.

 

جدول1- مطالعات انجام شده در حوزه مرتبط با پژوهش

پژوهشگر/پژوهشگران	عنوان	متغییرهای بررسی شده/یافته‌ها
حق پرست و همکاران	تحلیل تأثیرات زمینه‌های ادراکی و دلبستگی مکانی بر وفاداری کنشی گردشگران (نمونة موردی: بازار تاریخی تبریز)	-انسجام فیزیکی و پیوستگی اجزای بازار از جمله راسته­ها و تیمچه­ها -وجود آثار تاریخی نظیر حمام­ها و مساجد، خانه‌های تاریخی هم جوار
ناصرآباد و شاهرودی	بررسی تأثیر یک عنصر شهری (پل) بر عملکرد مغز شهروندان	-یا فته­ها نشان داد که ویژگی­های فیزیکی موجب تأثیرگذاری بر امواج مغزی کاربران شده­اند و با مشاهده تصاویر، با توجه به برداشت های ذهنی کاربران، سیگنال‌های متفاوتی از آن‌ها به ثبت رسیده است. همچنین پس از بررسی داده­های ثبت شده از امواج مغزی کاربران، تصاویری که تفاوت معنادار نسبت به سایر تصاویر داشتند، مشخص گردیدند.
Edelstein and EDAC Ebernard	Neural-Architecture: Incorporating Clinical Expertise in Brain-based Design Principles	-اصول طراحی مبتنی بر فرآیندهای ذهنی، افزایش کارایی طراحی، تأثیر علوم اعصاب بر معماری، تأثیر طراحی معماری بر مغز و ذهن، استفاده خلاقانه از فرآیندهای علمی
Papale, et al.	When Neuroscience ‘Touches’ Architecture: from Hapticity to a Supramodal Functioning of the Human Brain.	-پاسخ­گوی محیط رفتاری، نقش محوری ادراک لمسی و تصاویر لمسی در ارزیابی، تجربه­ی حسی و ادراک معماری، تجسم تجربیات معماری، فراسوی ادراک حسی لحظه­ای، پردازش بازنمایی­های معنایی و عاطفی و اجتماعی با تجسم تجربیات معماری

 

مبانی نظری پژوهش

در ابتدای این بخش به شناخت توالی (تداوم) فضایی در معماری و عوامل ایجاد آن پرداخته می‌شود، به دنبال یافتن نظام‌هایی که ایجادکننده فضاهایی بوده‌اند که متضمن کیفیت‌های ارائه‌شده در معماري ایران بوده‌اند. این نظام‌ها هم در بخش‌های اصلی و هم در بخش‌های فرعی بنا دیده می‌شوند. سپس شناخت بازار ایرانی و ادراک حسی در معماری بازارهای سنتی ایران بررسی‌شده است.

 

توالی(تداوم) فضایی

تداوم فضایی ساختار مرز بین داخل و خارج فضا است که می‌توان برای بسط یک فضای محدود و ارتباط آن با سایر فضاهای مجاور خود جهت بهره‌مندی از گنجایش بیشتر و امکان حرکت فیزیکی، بصری، ذهنی و یا معنوی، به عنوان یک ویژگی به‌حساب آورد. تداوم، ماهیت کشش و حرکت دارد. همچنین توالی به معنی امتداد یک رویداد پس از دیگری در یک نظم منطقی و در زمان‌های مختلف است که ممکن است این رویدادها همگی هم ارزش بوده؛ و یا تابع یک نوع سلسله‌مراتب باشند. به گفته نادر اردلان (معماران ایرانی) سعی داشته‌اند انسان را از میان فضای بی‌مانع عبور دهند نه از میان توده جامد (Ardalan 2001). تداوم فضای از طریق برخی قابلیت‌های معمارانه ایجاد می‌گردد مانند: شفافیت جدارها: از مهم‌ترین عوامل ایجاد تداوم میان دو فضا شفافیت سطوح و به حداقل رساندن سطوح محدودکننده در فضا می‌باشد. شفافیت در فضای فیزیکی، با توجه به خصوصیات مصالح و ویژگی‌های کالبدی و ساختار بنا، ملموس و آشکار است که آن را شفافیت کالبدی-سازه ای می‌گویند (میر‌احمدی و هاشم‌پور 70،1399: Hebbert, 2016, 705-728)

محور4: محورها مانند ریسمانی فضاها را به یکدیگر متصل و مرتبط می‌کنند که می‌توانند در جهات متفاوتی تعریف شوند؛ اما جهت‌یابی انسان در دو محور عمودی و افقی می‌باشد.محورهای عمودی و افقی می‌توانند پیوستگی میان ریز فضاها را نمایش دهند. محور مسیری است که فرد به‌صورت ملموس و یا غیرملموس در مسیر آن حرکت می‌کند و یا برای آن قابل‌درک می‌باشد.

تداوم سطوح: سطوح اصلی‌ترین عناصر معماری در شکل‌گیری کف‌ها، دیوارها و سقف‌ها می‌باشند که شکل‌دهنده‌ی فرم ساختمان و فضاهای آن هستند. ویژگی‌های بصری سطوح، نحوه‌ی قرارگیری و رابطه‌ی آن‌ها در فضا، شکل و کیفیات ویژۀ فضا را ایجاد می‌کنند. وقتی سطح کف، دیوار یا سقف از فضایی به فضای دیگر امتداد می‌یابد، به دنبال آن دو فضا در یکدیگر تداوم پیدا می‌کنند (کیانی و همکاران 57،1394).

فضای بینابین(فضای سوم)5: برخی منابع فضای بینابین را حدفاصل فضای داخل و خارج تعریف می‌نمایند. این فضا لزوماً یک فضای خالی و یا یک فضای باقی‌مانده نیست. در یک هندسه با روابط پیچیده بینابینی به مکانی استوار تبدیل می‌گردد، مکانی که هندسه به آن شکل و فرم قابل‌درک می‌بخشد، بنابراین بینابین یک فضای جدا و یا مستقل نیست بلکه همواره ملحق به فضای دیگر می‌نماید (The Metapolis dictionary of advanced architecture 2003). وجود چنین فضایی میان فضاهای اصلی ضمن اینکه دو فضا را از هم تفکیک می‌کند، موجب می‌شود سیالیت فضا بدون هیچ انقطاعی تداوم یابد.

ضرباهنگ و تکرار: اساس ضرباهنگ تکرار است. ریتم به تکرار منظم یا هماهنگ خطوط، اشکال، فرم‌ها یا رنگ‌ها گفته می‌شود و شامل نظریه بنیادی تکرار است که به عنوان تدبیری برای سازمان‌دهی فرم‌ها و فضاها در معماری محسوب می‌شود. "تکرار در قالب ریتم یا ضرباهنگ، آن‌گونه که در موسیقی یا معماری به چشم می‌خورد، اصلی بی‌نهایت ساده از ترکی ببندی است که سعی در به وجود آوردن حسی از انسجام و پیوستگی دارد.

تداوم دارای ماهیت کشش و حرکت است به‌گونه‌ای که هر فضایی دارای تداوم باشد، فرد به‌صورت ناخودآگاه به دنبال کشیده و درحرکت می‌باشد. از همین جهت تداوم فضایی در سازمان‌دهی فضاهای معماری دارای اهمیتی دو چندان است.

 

بازارها

بازار یکی از عناصر مهم و تأثیرگذار در شهرهای ایرانی است و عملکردهای متعدد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، کالبدی و فرهنگی دارد. بنای بازارها دارای اشکال و گونه‌های مختلف می‌باشد که درنهایت با وحدت معنایی و فضایی با تنوع بصری خود انعکاس‌دهنده هنر و اندیشه‌ای که انطباق با محیط خود را دارد و در جهت رفع نیازهای انسانی به مطلوب‌ترین شکل عمل می‌کند. ارزش و اعتبار بازار در شهرهای اسلامی به‌اندازه‌ای است که بازار را تنها وجه مشخصه اصلی و بهترین معیار اصالت شهرهای شرق اسلامی در برابر شهرهای دیگر در حوزه‌های فرهنگی جهان می‌داند (اهلرز30،1373). سیستم بازار یک‌ رشته زندگی شهري را به‌طور مداوم در شهرهاي ایران به جریان انداخته و هسته مرکزي شهر را تشکیل می‌دهد (مشهدیزاده دهاقانی298،1374). شاید بازار تنها مکانی باشد که در آن می‌توان جلوه‌های مختلف تمدن از معماری و هنر گرفته تا اقتصاد، فرهنگ و آموزش را جستجو کرد و باعث پیدایش جریان‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاصی شد (شبانه 98،1395). بازار عموماً متشکل از دو راسته دکان در مقابل یکدیگر است که غالباً سقف آن‌ها را به هم‌پیوند داده و دارای بافت ویژه‌ای است. بناهایی از قبیل کاروانسرا، تیمچه، دربند، چهارسوق، مسجد، مدرسه، آب‌انبار و مانند آن‌ها از متعلقات آن به شمار می‌آید (خان محمدی 5،1396؛ جهاد دانشگاهی، 1392، 76- 89).

 

 

 

 

 

 

جدول2- مفاهیم و واژه‌های مرتبط با بازار

مفهوم	ویژگی‌های مهم و موردتوجه	نمونه واژه
موقعیت زمانی و مکانی	جنبه‌هایی مانند کیفیت محیط و جنس کالاهای عرضه‌شده، با توجه به زمان و موقعیت مکانی بازار، اسم‌ورسم بازارها از آن‌ها گرفته‌شده است.	قیصریه، تیمچه، سرا، دکان جمعه‌بازار، بازار مکاره، بازار بزرگ، دوشنبه‌بازار، بازار تهران
کاربردی	محل خریدوفروش کالا، با توجه به محصول عرضه‌شده در بازار	بازار صحاف‌ها، بازار مسگرها، بازار زرگرها، معامله، خریدوفروش، کوی سوداگران، مغازه، دکان، دکه
کالبدی	مقیاس و اندازه	بازارچه، بازار گاه، بازارچه، تیمچه، راسته، رسته، سوق، میدان، قیصریه، کوی، سوداگران، مغازه، دکان، دکه، حجره
کیفی	مانند: کیفیت محیط و نوع جنس کالاهای عرضه‌شده	قیصریه، تیمچه، سرا، دکان

مآخذ: عباسی و دیگران، 1394

ساده‌ترین و کوچک‌ترین عنصر فضای بازار، دکان یا حجره نام دارد. تعدادی از دکان‌ها یا حجره‌ها وقتی به‌صورت خطی در دو سوی معبر اصلی قرار گیرند، یک راسته‌ بازار را به وجود می‌آورند. حجره‌ها در طبقه همکف و هم‌تراز با سطح معبر برای عرضه کالا و در طبقه فوقانی به عنوان دفتر کار و گاهی از سطح معبر بالاتر بوده در زیر هر حجره انبار ساخته می‌شده است (قمشه، میرزایی1393). به کاروانسراهایی که در سرتاسر طول بازار برای فعالیت‌های تجاری مورداستفاده قرار می‌گرفتند خان یا سرا می‌نامیدند (کیهانی1364). در دوره معاصر به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده، تیمچه می‌گویند خصوصیت کالبدی تیمچه‌ها، یعنی سرپوشیده بودن آن‌ها، فضای مناسبی برای عرضه کالاهای گران‌بها مانند فرش، دور از آسیب باد و باران و آفتاب پدید می‌آورد (فروتن و همکاران 1392). امروزه کاربری‌های خدماتی مانند بانک نیز داخل بازار به چشم می‌خورد و همین چند عملکردی بودن و اختلاط کاربری‌ها در بازار از ویژگی‌هایی بوده که باعث شده بازار حیات خود را با گذر زمان حفظ کند (محمد مرادی، بهمنی اسکویی 162،1389). درواقع روح شهرها در بازار جریان داشت، بازار مهم‌ترین محور ارتباطی و فضاي شهري در شهرهاي تاریخی ایرانی درگذشته به شمار می‌آمده است.( نصرت پور و همکاران، 1395، 125) ما از طریق فرایند ادراکی، درباره عناصر محیطی که براي بقاي ما جنبه حیاتی دارند، اطلاعات به دست می‌آوریم. نقش و اهمیت آن‌ها مسئله‌ای غیرقابل‌انکار است.

 

ادراک حسی در معماری بازارهای سنتی ایران

در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ، ادراک ﺣﺴﯽ ﻣﻘﺪﻣﻪ اوﻟﯿﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ و ﻃﺮاح ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺎید ﺗﻔﮑﺮات صرفاً فنی را ﺑﺎ دﻧﯿﺎی ادراک ﺣﺴﯽ ﮔﺮه ﺑﺰﻧﺪ ﺗﺎ اﻣﮑﺎن نزدیک شدن به معنای واﻗﻌﯽ و زﻧﺪه ﻣﻮﺟﻮد در دل ‌زندگی ﻣﺮدم ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد. در ﻣﻌﻤﺎری ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻤﺎﻣﯽ تشکل‌های ﮐﺎﻟﺒﺪی و رواﻧﯽ مؤلف ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮی ﺑﺮای شکل‌گیری اﺛﺮ او ﺗﺒﺪیل می‌شوند ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻮد ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺟﻮﻫﺮهای ﻣﻌﻨﻮی از ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﻌﻤﺎری ﺳﻨﺘﯽ ایران به‌ویژه ﻣﻌﻤﺎری ﺑﺎزار ایراﻧﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻌﻤﺎری ﺗﺠﺴﻤﯽ، ادراﮐﯽ- ﺣﺴﯽ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﻮاس را ﺑﻪ ﮐﺎر می‌گیرد.( عباسی و همکاران، 1394، 291- 316).

در فرهنگ دهخدا ادراک در لغت به معنای دریافتن اشیا غیر محسوس، فهم، تعقل، فهمیدن، بر رسیدن، درک کردن، در رسیدن کسی را، بالغ گردیدن و دیدن آمده است (DehkhodāAA 2000). همچنین در واژه‌نامه لانگمن6، در توضیح واژه ادراک به ابعاد چندگانه ادراک ازجمله نحوه تفکر فرد در رابطه با یک موضوع، درک موضوعات توسط حواس پنج‌گانه و توانایی فهم سریع موضوعات اشاره‌شده است (Longman 2009). فرد در مواجهه با محیط خود باسیلی از اطلاعات روبه‌رو است که برای درک آن به مرتب کردن آن‌ها می‌پردازد و هر جز از این اطلاعات را در محل خود قرار می‌دهد. در این راستا، فرد با کمک اندام‌های حسی خود اطلاعات دریافتی (فضا) را تجزیه ‌و تحلیل کرده و درنهایت آن‌ها را ادراک می‌کند (پاکزاد 59،1385). از منظر روان‌شناسی، زیبایی‌شناسی محیط بر مبنای لذت بخشی محیط شکل می‌گیرد که آن نیز در ارزش‌های حسی و ارضای حواس پنج‌گانه انسان ریشه دارد و معنای محیط نیز امری آموختنی است که فرد در بطن فرهنگی جامعه می‌آموزد. انسان در مواجهه با معماری، به‌طور آگاهانه در مورد شیوه حرکت بدن خود هنگام عبور از در و یا بالا رفتن از پلکان‌ها فکر نمی‌کند؛ زیرا دارای یک دانش حسی- حرکتی ضمنی است که انسان را قادر به درک روابط مکانی به شیوه‌ای انعکاسی و عملی می‌کند. به‌ این ‌ترتیب انسان قادر است تا هر مکان جدیدی را به ‌واسطه «حافظه جسمانی» خود تجربه کند درعین‌حال «قابلیت» معماری برای تعامل با سامانه‌های حسی-حرکتی انسان، دانش جدیدی را در خصوص کارکردهای شناختی، ادراکی و فعالیت‌های عصبی در اختیار می‌گذارد؛ ازاین‌جهت تجربه‌های عملی و بصری فضا، دریافت آگاهی را بر پایه «توجه ادراکی» موجب می‌شود، همچون: حرکت چشمی، جهت‌گیری، توجه فضایی، ایجاد کشف و مواجهه، تعامل پویا با فضا؛ بر این اساس، پژوهش‌های رویکرد فعال در ارتباط باتجربه معماری نشان می‌دهند که چگونه فضای معماری از طریق قوانین تجسم انسان شکل می‌گیرد (موسویان و همکاران 67،1398). نظام ادراک حسی در بازار ایرانی بر اساس ایجاد غنای حسی در محیط با تأكید بر تمام حواس، ایجاد کیفیت دعوت‌کنندگی و زمینه‌سازی تأمل و اندیشه در فرد، توجه به زیباشناسی حسی، فرمی و نمادین، ایجاد تصویر ذهنی و تأکید بر خاطره، تأکید بر معنا، توجه به‌نظام انتظام حواس و زمینه‌سازی شناخت در محیط به دست می‌آید.( Sahin, 2014, 67)

 

‌روش‌شناسی پژوهش

در این پژوهش، باتوجه به هدف مد نظر که در دو بخش اصلی و فرعی تببین شده از نوع ترکیبی کاربردی- توسعه­ای است. در مرحله اول مبانی نظری پژوهش که شامل: گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و استفاده از اسناد، گردآوری اطلاعات به صورت میدانی، روش مشاهده، تهیه  فیلم و صداها و نقشه نگاری. در محله دوم که تحلیل اطلاعات به‌دست آمده و مرحله سوم تدقیق مطالب که شامل مراحل: تدوین مطلوب سؤالات پرسشنامهو  استفاده از GPS بر روی تلفن همراه می‌باشد. جامعه آماري پژوهش حاضر را، جمعیت کل زنان و مردان 25تا 40 سال در حال گردش منطقه 12 تهران و محدوده بازارحدود 1327 نفرمی‌باشد؛ در فرمول کوکران2 298 نفر محاسبه‌شده است. با توجه به موضوع مورد پژوهش، پاسخ‌دهندگان پرسشنامه باید در محیط بازار کفاش‌ها حضورداشته باشند. بر اساس بررسی انجام‌شده در پرسشنامه پژوهش، میزان ضریب آلفای کرونباخ 0.926 به‌دست‌آمده است که این موضوع نشان از آن دارد که پرسشنامه تدوین‌شده ازنظر ثبات درونی در رده عالی قرار دارد و در جهت پاسخگویی به فرضیات و سؤالات پژوهش مناسب تلقی می‌شود تحقیق کیفی نوعی شیوه ذهنی است که برای توصیف تجربیات زندگی و معنی بخشیدن به آن‌ها بکار می‌رود. 

 

جدول3- آلفای کرونباخ پرسشنامه پژوهش

درصد	تعداد
100.0	298	تعداد افراد پاسخ‌دهنده
.0	0	پرسشنامه باطله
100.0	298	مجموع

 

Reliability Statistics
Cronbach's Alpha	N of Items
.926	41

 

با توجه به بررسی سؤالات مطرح در این خصوص و انجام آزمون فریدمن3 مشخص شد میزان تأثیرپذیری مغز از بازار کفاش‌ها به تجربه واقعی استفاده‌کنندگان از فضا بسیار نزدیک است و بین تأثیرپذیری مغز با میزان تجربه افراد از دنیای واقعی رابطه معناداری وجود دارد. مقدار ضریب کای به‌دست‌آمده 7245.261 است که در سطح خطای کمتر از 0.05 قرار دارد و این ضریب (Signification) معناداری نشان از تأیید فرضیه مطرح‌شده به میزان 95 درصد دارد. استفاده از GPS  بر روی تلفن همراه در طول مسیر بازار جهت مطالعه رفتاری افراد روش بسیار مؤثری در جهت تکمیل پژوهش می‌باشد. قرار گرفتن افراد در محیط بازار و راه رفتن و درک محیط، همچنین حس‌های ایجادشده و یا برانگیخته شدن بعضی حواس برای افراد، این کمک را به پژوهش‌گر می‌نماید که در کدام نقاط این ویژگی‌ها پدید می‌آید و آن‌ها را مورد‌بررسی قرار می‌دهد.

 

معرفی بسترپژوهش

بازار کفاش‌های تهران

یکی از شناخته‌شده‌ترین و پر رفت‌وآمدترین راسته‌های بازار تهران، راسته یا بازار کفاش‌ها است، به دلیل منتهی شدن به سبزه‌ میدان، خیابان پانزده خرداد و تیمچه‌های اصلی بازار مثل تیمچه حاجب الدوله و تیمچه مهدیه. این راسته ازنظر موقعیت اقتصادی اهمیت فراوان دارد و در آنجا انواع کالا به فروش می‌رسد که ازجمله‌ مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به انواع ظروف و ملزومات آشپزخانه، منسوجات باارزشی مثل ترمه و قلمکار و فرش و صنایع‌دستی به اشاره کرد. قدمت بازار بزرگ تهران به سال‌های ۹۰۷ تا ۱۱۳۵ هجری شمسی و در دوره حكومت صفویان بازمی‌گردد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد كه اولین بنای بازار بزرگ تهران در زمان شاه‌طهماسب اول صفوی ساخته شد و بنا بر روایت طنیع الدوله، چهارسوق بزرگ و كوچك این بازار در دوران فتحعلی شاه قاجار به وجود آمد. بازار کفاش‌ها در میان دو خیابان اصلی پانزدهم خرداد و خیابان خیام قرار دارد.

 

شکل2- جانمایی بازار کفاش‌های تهران

 

ورودی اصلی‌بازار کفاش‌های تهران از خیابان پانزدهم خرداد در شمال بازار تهران و سبزه‌میدان می‌باشد. دسترسی‌های فرعی به بازار کفاش‌ها ورودی بازارهای مسگرها و توتون‌فروش‌ها (سید ولی) واقع در خیابان پانزدهم خرداد از طریق مسیرهای فرعی دیگر دسترسی دارند. همچنین از خیابان خیام از طریق بازار پاچنار و کوچه نظامی می‌توان دسترسی داشت(شکل3).

 

 

شکل3- تحلیل مسیرها در بازار کفاش‌های تهران

 

توالی (تداوم) فضایی در بازار کفاش‌های تهران

طرح بازارهای ایرانی غالباً به شکل خطی بوده و فضاهای عمومی و اجتماعی و فرهنگی از طریق همین فرم و مسیر خطی ایجادشده‌اند. بازار کفاش‌های تهران نمونه‌ای از یک بازار خطی می‌باشد که ورودی اصلی آن از سبزه‌میدان که مهم‌ترین بخش منطقه بازار تهران است قرار دارد و از طریق مسیرهای فرعی و موازی به دیگر سراها، تیمچه‌ها، گذرها و... دسترسی دارد. در معماری بازارهای سنتی، شاهد توجه عمق به ادراک بینایی هستیم، به‌طوری‌که ناظر در مسیر راسته‌بازار و فضاهای پیرامونی به ‌دور از تصاویری سطحی با تصویرسازی‌هایی مواجه است که این درگیر شدن بینایی همراه با تفکر و تعقل منجر خواهد شد. محورهای عمودی و افقی در بازار کفاش‌ها به نحوی تداوم و پیوستگی بین دیگر فضاهای موجود در بازار را نمایش می‌دهند. مسیری که فرد در بازار طی می‌نماید نمود عینی محور است که به‌صورت ملموس و یا غیرملموس در برخورد با فضاهای موجود در بازار که به عنوان یک فضای معماری می‌باشد درک می‌کند.

 

محورها در بازار کفاش‌ها

محور و حرکت: حرکت، یکی از مهم‌ترین عناصری است که می‌تواند حس بینایی را در محورهای افقی تحت تأثیر خود قرار دهد. عناصر متحرکی مانند انسان، حرکت چرخ‌های باری، دوچرخه، گاها موتور و حرکت حیوانات در بازار به میزان زیادی در محورهای افقی انجام می‌شوند که حس بینایی را تحت تأثیر قرارمی دادند. حرکت باد و حرکت اشیای سبک در فضا، حرکت‌های سریع و نزدیکی که از کنار انسان عبور می‌کنند و جابه‌جایی سریع هوا را سبب می‌شوند.

 

 

شکل4- محورها و حرکت در بازار کفاش‌های تهران

 

حرکت انبوه انسان‌ها تماس‌های فیزیکی و تنه خوردن را موجب می‌شود. همچنین عناصری ازجمله نور، مسیرهای حرکت و نکات معمارانه موجود در جداره‌ها، کف و سقف بازار کفاش‌ها مهم‌ترین عناصری هستند که حس حرکت را (محور افقی) به افراد در فضای بازار القاء می‌نماید. نحوه قرارگیری حجره‌ها، تزئینات، روزنه‌ها و بازشوها، بدنه سازی و نوع مصالح در بدنه‌ها، کف و سقف بازارحس‌حرکت را دربیننده القاء می‌کند. حضورفعال نور به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم فضاها را در برمی‌گیرد.

 

 

 

شکل5- نورگیری طبیعی  و تغییر پوشش سقف در بازار کفاش‌های تهران

 

در ابتدای بازار کفاش‌ها نورگیری طبیعی از طریق روزنه‌هایی در سقف‌های بازار که به‌صورت طاق است دارای ریتم و حرکت می‌باشد (شکل5). همچنین در نیمه بازار نورگیری طبیعی از طریق باز شوی ایجادشده به‌صورت ممتد در سقف شیب‌دار و در قسمت انتهای بازار نور طبیعی از طریق دو باز شوی ممتد خطی در دوسوی سقف شیب‌دار، حس حرکت و سیال بودن را به فرد در بازار القای می‌نماید. وجود نورهای مصنوعی از طریق حجره‌ها و لامپ‌های موجود در سرتاسر بازار موجب ایجاد یک مسیر خطی بر جدارهای بازار شده است. مسیرهای حرکت در بازار به نحوی است که تنوع ارتفاع سقف در طول مسیر بازار، تغییر مصالح سقف بازار، تغییر نوع کاربری حجره‌ها، دوطبقه شدن حجره‌ها تغییر کف سازی، تغییر مصالح جداره‌ها، رخ می‌دهد. به صورتی که در طول مسیر حرکت چشم فرد به سمت بالا و پایین حرکت دارد. در ارتفاع بازار نقاط تأکیدی وجود دارد که با تغییر در ارتفاع، مسیر حرکت در بازار را متنوع‌تر و قابل‌تشخیص می‌نماید. تغییر پوشش و مصالح سقف رابطه مستقیمی با تغییر کف‌سازی در طول مسیر بازار دارد.

ضرباهنگ و تکرار: عناصر تکراری و دارای ریتم در بازار کفاش‌ها شامل: ساختارها، بازشوها و پنجره‌ها، دیوارها، تابلوی حجره‌ها، عناصر تکرار شنونده در سقف و همین‌طور تقسیمات فرعی در نمای جداره‌های بازار است. این عناصر اجزاء به واسطه‌ی وجود یا عدم وجود صفات، به‌صورت تکراري یا مجرد تعیین می‌شوند. ضرباهنگ و یا تکرار می‌تواند دارای مفاهیمی از قبیل اندازه، جهت، موقعیت، شکل، ترکیب، رنگ، مواد و بافت معمولاً در ایجاد تفاوت، بین عنصر تکراري و مجرد دخیل باشد (شکل6).

 

 

شکل6- نمونه ضرباهنگ و تکرار در قسمت‌هایی از بازار کفاش‌های تهران

 

فضای بینابین: فضای بینابین به دلیل ویژگی پویایی و انعطاف‌پذیری خود مانند غشای سلول، وظیفه دریافت، تفسیر، تغییر، تبدیل و تحول داده‌ها را دارد. در همه بناها معماران به مسئله ارتباط درون و بیرون توجه کرده و هر یک به‌طریقی آن را برقرار کرده‌اند؛ حتی در بناهایی که بخش اعظم آن‌ها زیرزمین قرار دارد. در بازار کفاش‌ها می‌توان فضاهای بینابین را وجود حرم امام‌زاده زید (ع) دارای حیاط و آتش‌نشانی و سراهای حیاط دار واقع در بازار بهترین نمونه دراین ‌باره باشند نام برد. این فضاها به‌گونه‌ای هستند که فرد از محیط بسته و سقف بازار به محیط بدون سقف با کارکرد و فضایی متفاوت دسترسی دارد (شکل7).

 

 

شکل7- نمونه فضای بینابین در قسمت‌هایی از بازار کفاش‌های تهران

 

شفافیت سطوح: شفافیت از طریق ادراک فضا، گاه با حواس پنج‌گانه مخاطب صورت می‌گیرد و بیشتر جنبه‌های بصری را در بردارد که منجر به شفافیت بصری-ادراکی می‌شود و گاه با حرکت و رفتار در فضا حاصل می‌گردد. پیشرفت‌های سازه‌ای و تأثیرگذاری آن در معماری، کمک زیادی در آزادسازی و گسترش فضا داشته است که نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد شفافیت کالبدی-سازه ای را ایفا می‌کند. در بازار کفاش‌های تهران در 3/2 و 3/71راسته‌بازار جهت پوشش سقف از خرپاها استفاده‌شده که نمونه بازار شفافیت فضایی با استفاده از سازه می‌باشد (شکل8).

 

 

شکل8- نورگیری طبیعی در بازار کفاش‌های تهران

 

عناصر و مواد شفاف محدوده قابل‌ملاحظه‌ای از دید و ادراک بصری چون تعدیل و تنظیم نور را به عهده‌دارند. این تأثیرات در بازار کفاش‌ها را می‌توان در قالب روزنه‌هایی در سقف جهت نورگیری، پوشش سقف‌های شیب‌دار که از طریق آن نور را بازار پخش می‌کنند، بازشوهایی از بازار به سمت کاربری‌های مختلف مانند: حیاط حرم امام‌زاده زید (ع)، حیاط سرای بوعلی و یا حیاط آتش‌نشانی نور را به‌صورت غیرمستقیم وارد فضای بازار می‌کنند. در قسمت‌های 3/2 و 3/3 راسته‌بازار حجره‌ها غالباً دوطبقه می‌شوند که در طبقه دوم دارای پنجره می‌باشند. با صرف‌نظر از اینکه بیشتر طبقات دوم این حجره‌ها به انبار تبدیل‌شده‌اند، می‌توان گفت وجود این پنجره‌ها در طبقات دوم جهت کشاندن نور از راسته‌بازار به داخل فضا بوده است بنابراین به عنوان عناصر شفافیت می‌توان آن‌ها را حساب نمود (شکل9).

 

 

شکل9- نمونه شفافیت سطوح در بازار کفاش‌های تهران

 

یافته‌های توصیفی

از مجموع 298 نفر پاسخ دهندگان پرسشنامه، 163 نفر زن و 135 نفر مرد بوده‌اند. نتایج مربوط به سایر ویژگی‌های افراد در نمودار1، آمده‌ است. در این قسمت از پژوهش، از روش‌های آماری برای به دست آوردن وزن هر منظر حسی در قسمت های مختلف بازار استفاده شده است؛ بدین صورت که در پرسش نامه تنظیم شده با طیف لیکرت پنج گزینه ای (1 تا 5) برای هر مولفه تعدادی سوال در نظر گرفته شده است. برای ساختن این مولفه‌ها، در نرم افزار SPSS از سوالات مربوط به خودشان میانگین گرفته شد. نتایج نشان می‌دهد ميانگين وزن منظرهای حسی به صورت مجزا در قسمت‌های مختلف بازار است که بر اساس داده‌های به‌دست آمده، مشاهده می شود که دامنه حسی بر اساس مناظر حسی در قسمت ‌های مختلف بازار به طور قابل ملاحضه‌ای متفاوت است. باتوجه به بررسی حواس پنج‌گانه اعم از حس بینایی،‌ شنوایی،‌ بویایی،‌ لامسه و چشایی وکمک ازآزمون فریدمن مشخص شد طراحی مؤلفه‌های کالبدی بازار به‌گونه‌ای بوده که سبب آسایش مراجعه‌کنندگان از فضای بازار کفاش‌ها شده است؛ بنابراین بین طراحی صورت گرفته بازار و آسایش مراجعه‌کنندگان رابطه معناداری وجود دارد. درنتیجه فرضیه مطرح‌شده با ضریب اطمینان 95 درصد تائید می‌شود.

 

 

 

 

 

 

شکل10- میانگین حسی حواس پنج گانه در بازار کفاش‌های تهران

 

میزان تأثیرپذیری مغز از بازار کفاش‌ها به تجربه واقعی استفاده‌کنندگان از فضا بسیار نزدیک است و بین تأثیرپذیری مغز با میزان تجربه افراد از دنیای واقعی رابطه معناداری وجود دارد. مقدار ضریب کای به‌دست‌آمده 7245.261 است که در سطح خطای کمتر از 0.05 قرار دارد و این ضریب (Signification) معناداری نشان از تأیید فرضیه مطرح‌شده به میزان 95 درصد دارد. طبق بررسی‌ها و مشاهدات میدانی در قسمت 3/1 اول بازار کفاش‌ها که مرکز فروش اجناس متنوع و غالباً لوازم خرده‌ریز آشپزخانه می‌باشد در آن تردد افراد مختلف که شامل خریداران، کسبه، دست‌فروشان، چرخ‌دستی‌ها، دارای دامنه حسی بیشتر و محیطی چند حسی‌تر می‌باشد به‌واسطه اینکه فرد تازه ‌وارد محیط بازار شده با هجوم حس‌ها و ادراکات مختلف از سمت فضای بازار روبه‌رو می‌شود.  در این راسته پرهیاهو فرد در میانه بازار به حرم امام‌زاده زید (ع) می‌رسد، مقصدی با آرامش و به‌دوراز شلوغی بازار دارای خلوتی دنج و آرامش‌بخش می‌باشد. با بررسی‌های میدانی بین ساعات 10 تا 13 تعداد محرک‌های حسی و تنوع آن افزایش می‌یابد و درنتیجه مسیر بازار چند حسی‌تر می‌شود. به‌طور مثال بوی غذای رستوران‌های موجود در راسته‌بازار محرک‌های شیمیایی تحت تأثیر قرار می‌گیرند؛ و یا صدای اذان ظهر که از امام‌زاده پخش می‌گردد. هرچه به انتهای بازار کفاش‌ها می‌رویم تنوع کاربری حجره‌ها بیشتر مشهود می‌گردد به‌طوری‌که از قسمت 3/1 بازار با توجه به تغییر ارتفاع و پوشش سقف و همچنین پوشش مصالح جداره‌ها، نوع کالای موجود نیز تغییر می‌یابد که بیشتر آنان فرش‌فروشان و یا نخ فروشان هستند. در این قسمت از بازار تراکم جمعیت به نسبت کم‌تر شده و ساعات بسته شدن حجره از دیگر قسمت بازار نیز زودتر است. طبق نمودار 2، برخی‌محرکه‌های حسی درزمان مشخص با یکدیگر برابر هستند و برخی دارای نمود کمتری نسبت به بقیه می‌باشند. ارزیابی محرک‌های حسی در بازه زمانی مشخص کرد محرک‌های بصری، صوتی و شیمیایی دو محرک تأثیرگذار در ادراک حسی بازار بودند. این سه محرکه بیش‌ترین تغییرات را در طول روز داشتند و با تغییرات در این محرک‌ها، هویت حسی فضا تغییر می‌کرد. در مقابل محرک‌های صوتی و لمسی، محرک‌های نسبتاً ثابتی در فضا هستند. علت ثابت بودن این محرک‌ها را می‌توان بیشتر در ماهیت کالبدی این محرک‌ها دانست. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 درنهایت می‌توان چنین بیان نمود، تداوم فضایی در معماری می‌تواند به‌صورت مستقیم بر روی ادراک محیطی(حواس پنج‌گانه) تأثیرگذار باشد البته این عوامل می‌تواند گاهی اثرپذیری بیشتر و یا کم‌تری داشته باشد. الزاماً شدت وجود یک محرک دلیلی بر میزان تأثیر آن نمی‌باشد به‌طور مثال: یک بوی ناخوشایند هرچند ضعیف و در پس‌زمینه باشد، بسیار آزاردهنده‌تر ازنمای‌نامناسب و زشت یک ساختمان بیان و ارزش‌گذاری می‌گردد. با بررسی‌های انجام‌شده برروی محرک محیطی و رابطه آن با شاخصه‌های مختلف تداوم فضایی در بازار کفاش‌های تهران مشخص گردید.

 

تجربه فردی در بازار کفاش‌های تهران (GPS)

در این قسمت از پژوهش به تأثیر این عوامل بر تجربه فرد در بازار که تحت تأثیر ادراک حسی و حواس پنج‌گانه می‌باشند پرداخته می‌شود. به علت پیچیدگی تغییرات حسی در محیط بازار، سعی گردید که محرک‌های محیطی با ماندگاری بیشتر و رابطه آن‌ها با توالی فضایی موردمطالعه قرار گیرند. با استفاده از GPS بر روی تلفن همراه بود از افراد خواسته شد در بازار حرکت کنند و هر نقطه‌ای که فرد در آن دارای مکث بیشتر بود ثبت گردد.  سپس به بررسی عوامل تأثیرگذار بر فرد که باعث مکث طولانی‌تر شده پرداخته می‌شود. محرک‌های بصری و لمسی به علت ماندگاری طولانی‌تر امکان ثبت آسان‌تری دارند. داده‌های محیطی دیگر مانند محرک‌های بویایی و صوتی دارای تنوع بسیار زیاد و ماندگاری کوتاه‌تری می‌باشند و می‌توانند دامنه‌ی فراوانی در حد بوی عطر عابران تا بوی یک رستوران یا مغازه عطاری باشد؛ بنابراین این حواس هم ازنظر ماندگاری و هم ازنظر منبع متفاوت می‌باشند(شکل11).

محرک‌هایی که در ادامه معرفی می‌گردند محرک‌هایی هستند که در طی بررسی بازار کفاش‌های تهران توسط جامعه آماری به‌دست‌آمده است همچنین ممکن است محرک‌های دیگری نیز به‌طور موقتی در بازار وجود داشته باشند که در این پژوهش از آن‌ها صرف‌نظر شده است. در ادامه محرک‌های ثبت‌شده توسط جامعه آماری در جدول 4 معرفی گردیده است.

 

 

شکل11- نقاط (ایستگاه‌های) دارای مکث بیشتر توسط افراد با GPS در بازار کفاش‌های تهران

جدول4- شناخت محرکه‌های حسی موجود در ابعاد مختلف در بازار کفاش‌های تهران

شماره ایستگاه	بصری	شیمیایی	حرارتی	صوتی	لمسی
ایستگاه 1	اغتشاشات بصری کالای حجره‌ها، تنوع محصولات، فرسودگی کف‌سازی در اول بازار	بوی اودکلن و عطر، رستوران	اختلاف دمای ورودی و راسته‌بازار	همهمه مردم، صدای فروشندگان	تنوع محصولات
ایستگاه 2	اغتشاشات بصری کالای حجره‌های، اغتشاشات بصری در سقف، کف‌سازی مناسب، قهوه‌فروشی	بوی قهوه، بوی سیگار	گرمای بیشتر	موزیک داخل حجره، صدای همهمه، صدای فروشندگان	تنوع محصولات ازنظر بافت، کف فرش
ایستگاه 3	تغییر پوشش سقف، تغییر کالای حجره‌ها، فرش، ارتفاع سقف افزایش داشته، کمپرسورها، تغییر مصالح جداره‌ها	بوی سیگار	اختلاف دما با فضای قبلی	همهمه مردم، چرخ‌های باربری، کمپرسورها	تغییر بافت جداره‌ها، ریتم در سقف، گردش هوا
ایستگاه 4	ایستگاه آتش‌نشانی، نمای ورودی حرم امامزاده زید (ع)، تغییر کف‌سازی	بوی سیگار، تخم‌مرغ و سیب‌زمینی	جریان هوا از حیاط آتش‌نشانی به داخل بازار	همهمه مردم، چرخ‌های باربری	ریتم سازه سقف، گردش هوا، گشودگی حیاط آتش‌نشانی
ایستگاه 5	ورودی امام‌زاده زید (ع)، تزیینات ورودی امام‌زاده، تزیینات پارچه‌ای ورودی امام‌زاده، نورگیری بیشتر در ورودی امام‌زاده	بوی گلاب، رستوران	اختلاف دما در ورودی امام‌زاده، نورگیری بیشتر در این قسمت	صدای اذان، همهمه مردم، چرخ‌های باربری	تغییر جداره، تزیینات ورودی امام‌زاده، تغییر مصالح جداره
ایستگاه 6	نمای فرش‌فروشی حجره‌ها، تغییر مصالح جداره، تغییر پوشش و رنگ سقف، سرای فرش و حیاط، کافه موجود در سرا و حیاط	بوی قهوه و غذا، بوی سیگار	اختلاف دام در قسمت ورودی سرای فرش	صدای موسیقی سنتی، چرخ‌های باربری	تغییر جداره، ورودی شاخص سرای فرش، حیاط سرای فرش

 

 

 

 

طبق نمودار3 تداوم فضایی در معماری می‌تواند به‌صورت مستقیم بر روی ادراک محیطی (حواس پنج‌گانه) تأثیرگذار باشد البته این عوامل می‌تواند گاهی اثرپذیری بیشتر و یا کم‌تری داشته باشد. الزاماً شدت وجود یک محرک دلیلی بر میزان تأثیر آن نمی‌باشد به‌طور مثال: یک بوی ناخوشایند هرچند ضعیف و در پس‌زمینه باشد، بسیار آزار دهنده‌تر از نمای نامناسب و زشت یک ساختمان بیان و ارزش‌گذاری می‌گردد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول5- محرکه های حسی و توالی فضایی در بازار کفاش‌های تهران

محرکه‌های حسی موجود در ابعاد مختلف در بازار کفاش‌های تهران
اغتشاشات بصری کالای حجره‌ها، تنوع محصولات، فرسودگی کف‌سازی، اغتشاشات بصری در سقف، قهوه‌فروشی، کمپرسورها، تغییر مصالح جداره‌ها، ایستگاه آتش‌نشانی، امام زاده زید (ع)، نمای فرش‌فروشی حجره‌ها	بصری
بوی اودکلن و عطر، بوی قهوه، تخم‌مرغ و سیب‌زمینی، بوی گلاب، رستوران	شیمیایی
اختلاف دمای ورودی و راسته‌بازار، جریان هوا از حیاط آتش‌نشانی به داخل بازار، اختلاف دما در ورودی امام‌زاده، نورگیری بیشتر در این قسمت، اختلاف دام در قسمت ورودی سرای فرش	حرارتی
همهمه مردم، صدای فروشندگان، موزیک داخل حجره، صدای اذان، صدار چرخ‌های باری،	صوتی
تنوع محصولات، تغییر بافت جداره‌ها، ریتم در سقف، گردش هوا، ریتم سازه سقف، تزیینات ورودی امام‌زاده، تغییر مصالح جداره	لمسی
توالی (تداوم) فضایی در بازار کفاش‌های تهران
	محور و حرکت
	ضرباهنگ و تکرار
	فضای بینابین
	شفافیت سطوح

 

تجربه‌های افراد مورد آزمایش در این پژوهش از محیط بازار نشان می‌دهد مؤلفه‌های بصری و صوتی دارای شدت برابر می‌باشند که درفاکتورهای تداوم فضایی شامل‌محور، شفافیت سطوح ریتم و ضرباهنگ بیش‌ترین تأثیر و نمود داشته‌اند (جدول6).

جدول6- عوامل تداوم فضایی عناصر ایجادکننده تداوم فضایی در بازار کفاش‌های تهران

عوامل تداوم فضایی عناصر ایجادکننده تداوم فضایی در بازار کفاش‌های تهران			اشکال تداوم فضایی
			فضای داخل بازار		دو یا چند فضای داخلی بازار		فضای داخل و خارج بازار	فضای خارج بازار
محور	کف‌سازی، مسیر آب، جداره، پوشش سقف
تکرار و ضرباهنگ	سازه سقف، طاق و قوس، نورگیری
فضای بینابین	بازارچه‌ها، سراها، امامزاده، آتش‌نشانی
شفافیت سطوح	سازه‌های خرپایی سقف، بازشوهای امام‌زاده و حیاط آتش‌نشانی، پنجره طبقه دوم حجره‌ها

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش بررسی اسنادی، گردآوری اطلاعات به صورت میدانی، تهیه فیلم و صداها از محیط بازار کفاش‌های تهران، نقشه نگاری و مشاهده غیر مداخله‌ای به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و تدقیق مطالب به‌صورت پرسشنامه و با استفاده از GPS بر روی تلفن همراه در طول مسیر بازار جهت مطالعه رفتاری افراد پرداخت و مشخص شد چه پارامترهایی بر اساس توالی فضایی در فضای بازار موجب ایجاد تجربیات متفاوت در افراد می‌گردد. بر اساس یافته‌های پژوهش، توالی (تداوم) فضایی از طریق قابلیت‌های معمارانه در فضای مسیر بازار ایجاد گردیده است. همچنین تاثیرات این عوامل بر ادراک حسی در افراد به‌صورت ادراکی-حسی و به‌کارگیری تمامی حواس بروز می‌نماید. ادراک محیط فرآیندی ذهنی-عینی می‌باشد؛ که با برقراری رابطه تعاملی با محیط حاصل می‌شود. سه عنصر کف، دیوار و سقف همراه با یکدیگر و از طریق راه‌های گوناگون، یک درون را در میانه یک بیرون ایجاد می‌کنند. بررسی بازار کفاش‌های تهران نشان داد رابطه‌ای دوطرفه میان تغییرات حسی فرد و کالبدی وجود داشته و همچنین هر فعالیتی برای خود فضای حسی منحصربه‌فردی دارد که با شروع فعالیت، رنگ خود را به محیط می‌زند. در فضای معماری بازار، غنای حسی نهادینه ‌شده در کالبد فضا با ایجاد تعامل ادراکی با مخاطبان و هم‌افزایی حواس چندگانه به ادراک هویت کالبدی فضاهای مختلف بازار منجر می‌شود. ارزیابی کیفی ابعاد شیمیایی از منظر افراد اکثر بوهای موجود در بازار خوشایند و مطلوب بوده است. ارزیابی منظر صوتی نیز مشخص می‌کند صداهای ناهنجار توصیف‌شده مربوط به گاری‌های باربری می‌باشد. همچنین آسایش صوتی در فضای مانند امام‌زاده و سراهای مختص به فرش که به عنوان فضای بینابین مطرح می‌شود توصیف گردید. در حوزه حس لامسه کلماتی مانند (زبر و لطیف) و (صیقلی و بافت‌دار) نیز می‌تواند توصیف گر محرک‌های لمسی‌فضا باشند. آنچه درخصوص منظر لمسی فضا حائز اهمیت است، اختلاط مناسب صفات متضاد در کنار یکدیگر و ایجاد تنوع در محیط است. ابعاد حرارتی و لمسی از این نظر بسیار مشابه هم بوده با این تفاوت که محرک‌های لمسی اغلب ثابت و محرک‌های حرارتی تابع شرایط آب و هوایی هستند. آنچه در خصوص دمای محیط و محرک‌های حرارتی مطرح است، حفظ آسایش اقلیمی محیط است. هم افزايي حسي به وسيله حواس پنج‌گانه در بازارهای سنتی سبب مي‌شود، غناي حسي در مخاطب‌شكل بگيرد؛ سپس به واسطه ويژگي‌هاي فردي و عوامل محيطي و با تاكيد بر خاطره انگيزي و ايجاد حس تداعي، تصويري‌ذهني در مخاطب به‌وجود مي آيد و در نهايت، باعث ايجاد حس تعلق به مكان در مخاطب مي شود و در نتيجه، به ادراك چندحسي مخاطب در اين مكان مي‌انجامد. در نهایت پاسخ به سوالات مطرح شده در پژوهش را می‌توان چنین پاسخگو بود؛ تداوم فضایی از طریق تولید معنا بر ادراک حسی فرد حاضر در مسیر بازار کفاش‌‌ها تأثیر می‌گذارد و تمامی حواس را فعال کرده و تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. ابعاد عملکردی هر یک از مولفه‌ها، فقط در گستره تحت نفوذ خود نیست و با دیگر مولفه‌ها نیز می‌تواند هم‌پوشانی داشته باشد. هر کدام از عوامل تداوم فضایی، در شناخت نقش فضاها، تاثیری مستقیم یا غیر‌مستقیم دارند. به عنوان مثال؛ پویایی حرکت افقی در مسیر بازار کفاش‌ها تحت تاثیر نظام فضایی-حرکتی و محرکه‌های حسی و بصری می‌باشد که به ترتیب تحت تاثیر خصوصیات  بصری، جداره‌های مسیر، صوت، پوشش کف، تحرک رفتاری و تعاملات انسانی قابل دسته‌بندی است. همچنین انزوای حواس ما در شهرها و فضاهای معماری باعث شده که قابلیت حواس ما در زندگی روزمره نیز به فراموشی سپرده شود و به‌مرور نقش خود را در حیات اجتماعی فضاهای شهری نیز از دست دهد. وجود نمادهای حسی شاید بیش‌ترین اثر را بر جنبه‌های ادراکی فضا داشته باشد ولی نمی‌توان از تأثیر ابعاد حسی فضا بر ابعاد اجتماعی، انسانی و زیبایی‌شناسی چشم‌پوشی کرد. شاید نمونه بارز آن را بتوان در حس تعلق ایجاد در بازارهای تاریخی در مقایسه با مراکز نوین تجاری مشاهده کرد.

 

پی‌نوشت‌ها

1.علوم اعصاب یا نوروساینس (به انگلیسی: Neuroscience) دانش مطالعه دستگاه یا سامانه عصبی و زیرشاخه‌ای چندرشته‌ای از زیست‌شناسی است.

2.Cochran formula

3.Freeman test

4.برای درک بهتر محور می‌توان به مسیر آب در باغ‌ها اشاره نمود که همان محور افقی می‌باشد و یا پلکان، گنبد و مناره می‌تواند مثالی باشد برای محور عمودی.

5.برای درک بهتر ایوان در معماری ایرانی و پیلوت در معماری مدرن به عنوان نمونه هستند. برخی منابع فضای بینابین را به عنوان حدفاصل فضای داخل و خارج یاد می‌کنند.

6.Longman

7.در پژوهش حاضر مسیر بازار کفاش‌های تهران به لحاظ پوشش سقف، متریال کف‌سازی و طراحی جداره‌ها به سه قسمت، تقسیم‌شده است. 3/1 قسمت اولیه بازار می‌باشد (ورودی از سبزه‌میدان)، 3/2 قسمت میانی بازار و 3/3 قسمت انتهای بازار کفاش‌ها می‌باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع ومآخذ

1)       اهلرز، اکارت(1373). شهر شرق اسلامی، مدل و واقعیت، ترجمه و تحریر محمدحسین ضیا توانا و مصطفی مؤمنی، فصل‌نامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 32.

2)       خان محمدی، اکبر(1386). بازار در ادب فارسی. نشریه هفت شهر. شماره 20.

3)       جهاد دانشگاهی(1392). بازار ایرانی، تهران، نشر جهاد دانشگاهی.

4)       شبانه، رحیم(1395). بازار و بازاریان در تمدن اسلامی. فصل‌نامه پارسه. شماره 16.

5)       فروتن، منوچهر، عراقچیان، محمدرضا، وصنعتگرخاکی، مریم(1392). نقش بازارهای سنتی در ساختار فضایی شهرهای اسلامی_ایرانی. پایان نامه ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی همدان.

6)       فلامکی، محمد منصور(1371). شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب. نشر فضا.

7)       عباسی، زهرا، مختابادامرایی، سیدمصطفی، وحبیب، فرح(1394). تدوین اصول و معیارهای ادراک فضایی در معماری بازارهای سنتی، فصل‌نامه مدیریت شهری، شماره 39، 291-316.

8)       قمشه، پیمان، ومیرزایی، وحید(1393). بررسی عناصر و ساختار کالبدی بازارهای سنتی در شکل‌گیری روابط اجتماعی و تعاملات شهروندی (نمونه موردی بازار اراک در دوره قاجار). سومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری؛ شهرسازی و مدیریت شهری.

9)       کیهانی، یوسف(1394). بازار در شهرهای ایرانی از مجموعه شهرهای ایران. انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

10)       محمد مرادی، اصغر، وبهمنی اسکویی، فرشته(1389). بازار سنتی؛ تبلور آرمان‌های شهرسازی معاصر، فصل‌نامه طراح. شماره 2.

11)       مشهدیزاده دهاقانی، ناصر(1374). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهري در ایران. چاپ چهارم.  انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران.

12)       موسویان، سمیه، امین‌زاده گوهرریزی، بهناز، وشاه‌چراغی، آزاده(1398). تبیین مدل مفهومی مؤلفه‌های مؤثر در شکل‌گیری  تجربه معماری. دو فصلنامۀ اندیشۀ معماری، سال سوم. شمارة 6.

13)       میراحمدی، احمد، وهاشم‌پور، پریسا(1399). تبیین سطوح، شاخصه‌ها و مراتب شفافیت در فضای معماری (موردپژوهش: خانه رسولیان یزد). نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی،  دوره 25 شماره 1.

14)       نصرت‌پور، دریا، سلطان زاده، حسین، وقدوسی‌فر، سیدهادی(1395). مقایسه تطبیقی بازارهای ایرانی و بازارهای کشورهای اسلامی، نمونه موردی: بازار یزد در ایران و بازار استانبول در ترکیه. نشریه مدیریت شهری، شماره 44، 125-138.

15)       Dehkhodā A.A(2000). Dehkhoda's Dictionary. 16th Volume. 1stEdition. Tehran: University of Tehran; 2000.

16)       Gifford R.(1997). Environmental psychology: Principles and practice. Boston: Allyn & Bacon.

17)       Longman., P.(2009). Longman Dictionary of Contemporary English. 4th Edition. London: Pearson Longman.

18)       Moin., M.(2011). Moin encyclopedic dictionary. 1st Edition. Tehran.

19)       Sahin, M. R,(2014). Analysis of urban morphology in squatter transformation areas, m.s thesis, middle east technical university.

20)        Hebbert ., M,(2016). figure ground: history and practice of a planning technique, journal town planning review, 87(6), 705-728.