تأملی بر شاخص‌های مکانمندی در گونه‌های معاصر مسکن اقلیم گرم و خشک

الموضوعات : مطالعات میان فرهنگی

حسنا ورمقانی ¹

1 - استادیار گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

تاريخ الإرسال : 13 الجمعة , صفر, 1444 تاريخ التأكيد : 21 السبت , جمادى الثانية, 1444 تاريخ الإصدار : 06 الخميس , ربيع الأول, 1445

الکلمات المفتاحية: مکان, نحو فضا, مسکن معاصر, مکانمندی, دل‌بستگی,

ملخص المقالة :

مکانمندی از وجوه پراهمیت در ایجاد علاقه به محیط سکونت، حس تعلق و هویت نسبت به آن و راحتی و آسایش ساکنان است که به پدیداری حس و روح مکان در خانه می‌انجامد. مکان به‌عنوان یکی از مفاهیم پایه در معماری، ساحتی برای سکنی گزیدن، تسکین و آرامش است؛ به عبارتی، انسان در مکان و از طریق مکان سکنی می‌گزیند. از سویی، دل‌بستگی به مسکن نیز پیوند عاطفی میان انسان و مسکن بوده که احساس اعتماد، امنیت و رضایت را در پی دارد. مفهوم مکان و ابعاد شکل‌دهی به آن عمدتاً در تحلیل مسکن سنتی مورد توجه پژوهشگران واقع بوده و یافته‌ها در خصوص مسکن معاصر، محدود به خلأ تحقیقاتی است؛ از این ‌رو مکانمندی مسکن، موضوع پژوهش حاضر است که باهدف بازاندیشی در مفهوم سکونت و ارتقای تجربه دل‌بستگی در خانه‌های معاصر، به ارزیابی مؤلفه‌های شکل‌دهنده مکانمندی و رویکردهای کالبدی مؤثر بر آن در نمونه‌های مطالعاتی می‌پردازد. سوال تحقیق این است که کدام رویکردهای کالبدی در ایجاد مکانمندی خانه‌های معاصر ایرانی نقش دارد؟ و مؤلفه‌های شکل‌دهنده مکانمندی در خانه‌های معاصر ایرانی چگونه ارزیابی می‌شود؟ روش تحقیق شامل ترکیبی از رویکرد کیفی به‌صورت تحلیل و تفسیر اطلاعات کتابخانه‌ای پیرامون نظریات مکانمندی و دل‌بستگی به مکان و نیز رویکرد کمی و کیفی و نرم‌افزاری بر مبنای نمونه موردی است که به‌صورت مشاهده و تحلیل با شبیه‌ساز رایانه‌ای دپت‌مپ جهت بررسی چیدمان فضایی پنج گونه مسکن معاصر در شهرهای اقلیم گرم ‌و خشک، انجام گرفته است. نمونه‌ها شامل ده بنای مسکونی شاخص از پنج گونه‌ ویلاباغ، تک‌واحدی متصل، چندواحدی متصل، آپارتمانی و مجتمع مسکونی در چهار شهر با اقلیم گرم ‌و خشک است که از طریق بررسی تطبیقی نمونه‌ها و روش استدلال منطقی، عوامل مؤثر بر مکانمندی مسکن معاصر ارزیابی و استنتاج شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که نحوه پیکربندی پلان و شکل‌گیری و مکان‌یابی عناصر فیزیکی و فضایی در مساکن معاصر می‌تواند کیفیات مثبت و منفی مکان و سطح دل‌بستگی به مسکن را تحت تأثیر قرار دهد. شناخت نتایج قابلیت نمود شاخص‌های مکانمندی در کالبد به تصحیح فضایی عملکردی طرح‌های مسکن معاصر یاری خواهد رساند.

المصادر:

 بل، سایمون (1387). عناصر طراحی بصری در منظر، ترجمه محمدرضا مثنوی، تهران: دانشگاه تهران.
 پاکزاد، جهانشاه؛ بزرگ، حمیده (1394). الفبای روانشناسی محیط برای طراحان، تهران: آرمان‌شهر.
 پرتوی، پروین (1392). پدیدارشناسی مکان، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
 تقی‌زاده، علیرضا؛ تقوایی، ویدا (1398). محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‌های سنتی شوشتر (مطالعه موردی: خانه امین‌زاده و خانه گازر)، هویت شهر، 40(13): 91-108.
 چرمایف، سرج؛ الکساندر، کریستوفر (1395). عرصه‌های زندگی خصوصی و زندگی جمعی به‌جانب یک معماری انسانی، ترجمه منوچهر مزینی، تهران: دانشگاه تهران.
 حبیبی، امین؛ فلاحی، الهام؛ کرمی‌راد، سینا (1398). آموختن از گذشته، کاربست نحو فضای خانه عطروش و محتشم شیراز در تداوم حس تعلق مکان ویلاهای معاصر، نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، 7 (10): 227- 249.
 حجت، عیسی؛ مظفر، فرهنگ؛ سعادتی، سیده پوران دخت (1396). تبیین صفات تأثیرگذار خانه در شکل‌گیری دل‌بستگی انسان به آن (ارائه یک مدل فرآیند علی)، هنرهای زیبا، (22)2: 51- 62.
حق‌پرست، فرزین؛ آصفی، مازیار؛ ابیزاده، الناز (1398). تأثیر مؤلفه‌های هویت مکان بر حس تعلق به مکان؛ مطالعه بازار تاریخی تبریز، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 34 (3): 304- 312.
خامنه‌زاده، حنانه (1396). مفهوم خلوت و چگونگی تحقق آن در زیست-جهان خانه ایرانی (مطالعه تطبیقی آن در خانه ایرانی ماقبل مدرن و خانه مدرن ایرانی)، باغ نظر، 14 (49): 31- 42.
دانشپور، سید عبدالهادی؛ علی‌الحسابی، مهران؛ حسینی کومله، مصطفی (1399). پدیدارشناسی دگرگونی، پیوستگی و پایایی مفهوم شهر و خاطره در مرکز تاریخی تهران از منظر معماران، مورخان و اصحاب هنر، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 15 (44): 51-76.
ذاکرزاده، امیرحسین؛ قربانی‌نیا، انیسه (1401). تزئینات خانه‌های دوره قاجاریه و تأثیر آن در ایجاد حس مکان (نمونه موردی: خانه‌های مشیرالدوله، مؤتمن الاطباء و اعلم‌السلطنه)، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 17 (52): 127- 154.
ذاکرزاده، امیرحسین؛ قربانی‌نیا، انیسه (1400). بررسی ابعاد اصالت تزئینات به‌کار رفته در خانه‌های قاجاری و بررسی تأثیر آن بر ارزش فرهنگی این مکان‌ها (نمونه موردی: خانه‌های امام‌جمعه، وثوق‌الدوله و مستوفی‌الممالک شهر تهران)، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 16 (48): 67-94.
راپاپورت، آموس (1399). انسان‌شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، تهران: کتابکده کسری.
رشید کلویر، حجت‌الله؛ عباس‌زاده، فاطمه؛ اکبری، حسن؛ شاهرودی، مرضیه (1398). بررسی حس تعلق به مکان از منظر شاخص‌های کالبدی و غیرکالبدی در خانه‌های مستقل و مجتمع‌های آپارتمانی (مطالعه موردی: شهر تبریز)، جغرافیا و توسعه فضای شهری، (6)2: 195- 215.
رلف، ادوارد (1397). مکان و بی‌مکانی، ترجمه محمدرضا نقصان محمدی، کاظم مندگاری و ظهیر متکی، تهران: آرمان‌شهر.
سلطانی، یزدان؛ فیضی، محسن؛ فلامکی، محمد منصور؛ محمودی زرندی، مهناز (1398). تبیین الگوی طراحی مسکن، بر مبنای معیارهای عینی حس تعلق به مکان از دیدگاه کاربران و طراحان (مطالعه موردی: شهر کرمانشاه)، هفت حصار، (30)8: 5-16.
سیمون، دیوید (1399). نگاهی پدیدارشناسانه به زندگی و مکان: رویداد زندگی نیازمند مکان است، ترجمه‌ سارا امیری‌ریگی و محمد صابر باقریان، قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره).
ـ شیرازی، محمدرضا (1391). معماری حواس و پدیدارشناسی ظریف یوهانی پالاسما، تهران: رخداد نو.
ـ میرزامحمدی، احمد؛ باقرزاده کثیری، شهره؛ زینالی عظیم، علی (1399). تحلیل طراحی و معماری مجتمع مسکونی پایدار با تأکید بر روان شناسی محیطی از بعد حس تعلق به مکان (مطالعه موردی: برج‌های آسمان تبریز)، اندیشه معماری، (4)8: 105-119.
نوربرگ شولتز، کریستیان (1392). روح مکان: به‌سوی پدیدارشناسی معماری، ترجمه محمدرضا شیرازی، تهران: رخداد نو.
ورمقانی، حسنا (1401). جستجوی مفهوم خانه ایرانی با تکیه ‌بر انطباق توصیفات تاریخی و ساختار کالبدی (مطالعه خانه‌های یزد و اصفهان)، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 7 (1): 173- 191.
یوسفی، فرحناز (1401). تأثیر مدرنیته در تغییر سبک زندگی خانواده‌های بلوچ، فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی، 17(50): 145-173.

Altman, I. & Low, S. M. (2012). Place Attachment. Volume 12 of Human Behavior and Environment. Springer Science & Business Media.
Cheung, L.T.O. & Hui, D.L.H. (2018). Influence of residents’ place attachment on heritage forest conservation awareness in a peri-urban area of Guangzhou, China. Urban Forestry and Urban Greening, 33: 37-45.
Gibson, James J. (2014). The Ecological Approach to Visual Perception. Classic Edition (Psychology Press & Routledge Classic Editions). New York: Psychology Press.
Haq, S. U. (2001). Complex Architectural Setting: an investigation of spatial and cognitive variable through way finding behavior, Doctoral Dissertation, Atlanta: Georgia Institute of Technology.
Hillier, B. & Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press.
Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T. & Xu, J. (1993). Natural movement: Or, configuration and attraction in urban pedestrian movement, Environment and Planning B, 20: 29-66.
Montello, D. (2007). The Contribution of Space Syntax to a Comprehensive Therory of Enviromental Psychology. The 6th International Space Syntax Symposium. Istanbul. 1- 12.
Proshansky, H. M. (1978). The city and self-identity. Environment and Behavior, 169–147.
Punter, J. (2007). Developing Urban Design as Public Policy: Best Practice Principles for Design Review and Development Management. Journal of Urban Design, 12(2): 167-202.
Castello, L. (2016). Rethinking the Meaning of Place Conceiving Place in Architecture-Urbanism. Routledge.
Counted, V. (2016). Making Sense of Place Attachment: Towards a Holistic Understanding of People-place Relationships and Experiences. In T.R.E. Paddock and C.P Heidkamp (Eds.), Environment, Space, Place, 8(1), 7-32. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press
Sakurai, R., Kobori, H., Nakamura, M. & Kikuchi, T. (2015). Factors influencing public participation in conservation activities in urban areas: A case study in Yokohama. Japan. Biological Conservation, 184: 424-430.
Scannell, L. & Gifford, R. (2017). Place Attachment Enhances Psychological Need Satisfaction. Environment and Behavior, 1-13. DOI: 10.1177/0013916516637648.
Stedman, R. C., Masterson, V. A., Enqvist, J., Tengö, M., Giusti, M., Wahl, D. & Svedin, U. (2017). The contribution of sense of place to social-ecological systems research: a review and research agenda. Ecology and Society. 22(1): 49-64.
Steele, F. (1981). The Sense of Place. Boston: CBI Publishing Company.
Ujang, N. & Zakariya, K. (2015). The Notion of Place, Place Meaning and Identity in Urban Regeneration. Procedia - Social and Behavioral Sciences. 170: 709-717.