کارکرد اصطلاحات موسیقی در اشعار شیخ بهایی و میرداماد
الموضوعات :
مجتبی اصغرنسب
1
,
ایوب کوشان
2
*
,
حمید رضا فرضی
3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد تبریز،دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز-ایران
الکلمات المفتاحية: اصطلاحات موسیقی, شعر, سبک هندی, شیخ بهایی, میان‌رشته‌ای, میرداماد.,
ملخص المقالة :
شاعران سبک هندی برای خلق مضامین تازه در آثار خود، از اصطلاحات علوم و فنون مختلفی بهره برده‌اند. شیخ بهایی و میرداماد نیز دو دانشمند نامدار عصر صفوی هستند که ردپای ایشان در شئون مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن روزگار دیده می‌شود و از این حیث بررسی جنبه‌های مختلف احوال و افکار ایشان برای اهل تتبع، از جذابیت قابل تأملی برخوردار است. در این پژوهش با بررسی اشعار این دو شاعر متأله، ابیات شاهد را گزینه کرده و به تحلیل کارکرد اصطلاحات موسیقایی موجود در آن‌ها پرداخته‌ایم تا به نقش این واژه‌ها در خلق مضامین تازه و چگونگی پرورش افکار شیخ بهایی و میرداماد با استفاده از آن پی ببریم. اگر چه کاربرد این واژه‌ها نتوانسته به سبک و مختصات زبانی ایشان تبدیل شود، اما ذهن باریک‌اندیش شیخ بهایی و میرداماد از لطافت این اصطلاحات هنری در تبیین مفاهیم آیینی و رشد مکتب فکری مورد نظرشان، بهره برده است.
1- قرآن کریم.
2- آزاده¬فر، محمدرضا، (1399)، اطلاعات عمومی موسیقی، چاپ نهم، تهران: نشر نی.
3- اطرائی، ارفع، (1360)، فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران: انتشارات کانون چنگ.
4- ارموی، عبدالمؤمن بن یوسف، (1380)، الادوار فی موسیقی (ترجمة فارسی به انضمام متن عربی آن)، به اهتمام آریو رستمی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
5- پورتراب، مصطفی¬کمال، (1384)، تئوری موسیقی، چاپ سی¬ام، تهران: نشر چشمه.
6- تفضلی، ابوالقاسم، (1398)، سماع، چاپ دوم، تهران: نشر علم.
7- ثابت¬زاده، منصوره، (1399)، سه رساله موسیقی قدیم ایران: رساله نجم¬الدین کوکبی بخارایی، رساله عبدالرحمن بن سیف غزنوی، رساله گمنام در موسیقی دوازده مقام و منظومه¬ای در موسیقی، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
8- حاکمی، اسماعیل، (1373)، سماع در تصوّف، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
9- حدادی، نصرت¬الله، (1376)، فرهنگنامه موسیقی ایران، تهران: نشر توتیا.
10- خلف تبریزی، محمدحسین، (1342)، برهان قاطع؛ به اهتمام دکتر محمّد معین، مقدمه¬ها به قلم: علی¬اکبر دهخدا، ابراهیم پورداود، علی¬اصغر حکمت و سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران: کتابفروشی ابن¬سینا.
11- درویشی، محمدرضا، (1392)، دایره¬المعارف سازهای ایران (جلد دوم)، چاپ دوم، تهران: مؤسسة فرهنگی-هنری ماهور.
12- دهخدا، علی¬اکبر، (1377)، لغت¬نامة دهخدا، زیر نظر دکتر محمّد معین و دکتر سیدجعفر شهیدی، چاپ دوم از دورة جدید، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
13- زمانی، کریم، (1398)، شرح¬جامع¬مثنوی¬معنوی (دفتر اول)، چاپ¬پنجاه¬وسوم، تهران: انتشارات اطلاعات.
14- ستایشگر، مهدی، (1391)، واژه¬نامه موسیقی ایران زمین؛ 2جلدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
15- ـــــــــــــــ ، (1399)، رباب رومی (مولانا و موسیقی): گشتی در رفتار و آثار موسیقایی جمال¬آفرین جلال¬الدین محمد بلخی (مولوی)، چاپ ششم، تهران: انتشارات هنر موسیقی.
16- سپنتا، ساسان، (1382)، چشم¬انداز موسیقی ایران، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور.
17- سریر، محمد و بهروز وجدانی، (1387)، سازشناسی موسیقی ایران، تهران: انتشارات دایره.
18- سعدی، مصلح¬بن¬عبدالله، (1389)، کلیات سعدی، مصحح بهاءالدین خرمشاهی، چاپ ششم، تهران: انتشارات دوستان.
19- شیخ بهایی، (1392)، کلیات اشعار و آثار فارسی به همراه گزیدة کشکول شیخ بهایی، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی؛ به کوشش و ویرایش کاظم عابدینی مطلق، قم: نشر توسعة قلم.
20- صفری، سونیا، (1398)، اصطلاحات موسیقی و صور شعری و معنایی آن¬ها، تهران: نشر سورة مهر.
21- طائری، محمدحسن، (1398)، صائب و شاعران طرز تازه، چاپ دوم، تهران: انتشارت نسل آفتاب.
22- علاء¬الدّوله سمنانی، احمدبن محمّد، (1393)، سرّ سماع؛ با مقدمه، تصحیح و توضیح کاظم محمدی، چاپ دوم، تهران: انتشارات نجم کبری.
23- فارابی، ابونصر محمدبن محمدبن طرخان، (1391)، کتاب موسیقی کبیر، ترجمة آذرتاش آذرنوش، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
24- کوپر، جی.سی، (1386)، فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی؛ ترجمة ملیحه کرباسیان، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ نشر نو.
25- مراغی، عبدالقادربن غیبی حافظ، (1356)، مقاصد الالحان، به اهتمام تقی بینش؛ زیر نظر احسان یارشاطر، چاپ دوم، تهران: انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
26- ملاح، حسینعلی، (1351)، حافظ و موسیقی، تهران: انتشارات¬فرهنگ¬وهنر ادارة¬ کلّ نگارش.
27- ـــــــــــــــ، (1363)، منوچهری دامغانی و موسیقی، تهران: انتشارات هنر و فرهنگ.
28- منصوری، پرویز، (1400)، سازشناسی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات زوّار.
29- میثمی، سیدحسین، (1397)، موسیقی عصر صفوی، چاپ دوم، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران؛ مؤسسة تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
30- میرداماد، محمدباقر بن محمد، (1385)، دیوان اشراق، پیشگفتار جویا جهانبخش؛ به کوشش سمیرا پوستین¬دوز، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
31- نفری، بهرام، (1389)، اطلاعات جامع موسیقی، چاپ دهم، تهران: انتشارات مارلیک.
32- وجدانی، بهروز، (1400)، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، تهران: انتشارات دایره.
مقالات
1- شریف، زهرا و جوادی، محسن، (1388)، «معقول ثانی فلسفی در فلسفة مشایی-اشراقی (از خواجه نصیر تا میرداماد)»، نشریه معرفت فلسفی، دورة 7، شمارة 1(25)، صص79-37.
2- عدل¬پرور، لیلا و رحمانیان، زینب، (1399)، «موسیقی کناری در رباعیات شیخ بهائی»، نشریة نقد، تحلیل و زیبایی¬شناسی متون، دورة 3، شمارة 4(9)، صص 108-91.
3- کمالی، محمدمهدی؛ موسوی بایگی، سیدمحمد و کمالی، محمدهادی (1396)، «لوازم معنایی اصالت وجود و نقش آن در تمایز اندیشه¬های میرداماد و ملاصدرا»، دوفصلنامة پژوهش¬های هستی شناختی، دورة 6، شمارة 11، صص 84-63.
4- کی¬منش، عباس، (1388)، «شیخ بهایی و هنر شاعری وی در جاذبه موسیقی کلام»، نشریة تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، شمارة 2، صص 188-161.
5- نادیا، سامانی؛ جدیدالاسلامی، حبیب و رومیانی، بهروز، (1400)، «مقایسۀ اصطلاحات فلسفی و عرفانی در اشعار میرداماد، ملاصدرا و شیخ‌بهایی با تکیه بر پربسامدترین واژه ها در اشعار سه شاعر»، ماهنامة سبک¬شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورة 14، شمارة 2(60)، صص 77-55.
