بررسی اثرات فرهنگی و اجتماعی گذار از سنت به مدرنیته برساختار کالبدی خانه‌های تاریخی تبریز

الموضوعات :

لیلا فیروزفر ¹ (دانشجوی دکترای معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران)
میرسعید موسوی ² (گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
نیما ولیزاده ³ (استادیار گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران)
اسدالله شفیع زاده ⁴ (استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران)

تاريخ الإرسال : 07 الثلاثاء , محرم, 1445 تاريخ التأكيد : 17 السبت , جمادى الثانية, 1445 تاريخ الإصدار : 03 السبت , ذو القعدة, 1445

الکلمات المفتاحية: جامعه, معماری, سنت و مدرنیته, خانه های تاریخی, تغییرات فرهنگی و اجتماعی,

ملخص المقالة :

خانه، به منزله یکی از مهمترین گونه های ساختمانی، همواره بستر تغییرات اجتماعی و فرهنگی بوده و بخش مهمی از تحولات جامعه را می توان در آن مشاهده کرد. از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، معماری خانه ها در بیشتر شهرها از جمله تبریز تحت تاثیر تحولات اجتماعی و فرهنگی قرار گرفت. با توجه به اینکه اکثر خانه های تاریخی تبریز مربوط به اواخر دوره قاجار و پهلوی هستند، که مصادف با جریان گذار از سنت به مدرنیته در ایران می باشد. در این پژوهش، نحوه اثرپذیری این گذار بر تحول ساختار خانه ها از دید معماران بررسی گردید. راهبرد اصلی این تحقیق، تحلیلی- تاریخی بود و گردآوری اطلاعات به صورت ترکیبی از روش اسنادی، میدانی انجام شد. بدین منظور، پرسشنامه ای برای سنجش میزان تاثیر( گذار از سنت به مدرنیته) در سه مولفه خانه های تاریخی تبریز شامل روابط فضایی، تزئینات داخلی و نمای اصلی به صورت طیف پنج مرحله ای لیکرت تنظیم شده و در اختیار متخصصان معماری که شناخت کافی از خانه های این دوره داشتند قرار گرفت. نتایج در نرم افزار Expert Choice و با تکنیک AHP مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می دهد شاخص تزیینات داخلی در سیر این روند یک رابطه نسبتا معناداری وجود دارد. در شاخص روابط فضایی تغییر معنادار در بناهای منتهی به پهلوی اول مشهود است و در شاخص سوم نمای اصلی این بنا ها رابطه معنادار مشخصی دیده نمی شود. آنچه که قابل تامل است در این سیر تحول بیشترین تاثیر در مساحت عرصه ها می باشد.

نص كامل:



بررسی اثرات فرهنگی و اجتماعی گذار از سنت به مدرنیته برساختار  کالبدی خانه­های تاریخی تبریز

 

 

چکیده

 

خانه، به منزله یکی از مهمترین گونه های ساختمانی، همواره بستر تغییرات اجتماعی و فرهنگی بوده و بخش مهمی از تحولات جامعه را می توان در آن مشاهده کرد. از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، معماری خانه ها در بیشتر شهرها از جمله تبریز تحت تاثیر تحولات اجتماعی و فرهنگی قرار گرفت. با توجه به اینکه اکثر خانه های تاریخی تبریز مربوط به اواخر دوره قاجار و پهلوی هستند، که مصادف با جریان گذار از سنت به مدرنیته در ایران می باشد. در این پژوهش، نحوه اثرپذیری این گذار بر تحول ساختار خانه ها از دید معماران بررسی گردید. راهبرد اصلی این تحقیق، تحلیلی- تاریخی بود و گردآوری اطلاعات به صورت ترکیبی از روش اسنادی، میدانی انجام شد. بدین منظور، پرسشنامه ای برای سنجش میزان تاثیر( گذار از سنت به مدرنیته) در سه مولفه خانه های تاریخی تبریز شامل روابط فضایی، تزئینات داخلی و نمای اصلی به صورت طیف پنج مرحله ای لیکرت تنظیم شده و در اختیار متخصصان معماری که شناخت کافی از خانه های این دوره داشتند قرار گرفت. نتایج در نرم افزار Expert Choice و با تکنیک AHP مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می دهد شاخص تزیینات داخلی در سیر این روند یک رابطه نسبتا معناداری وجود دارد. در شاخص روابط فضایی تغییر معنادار در بناهای منتهی به پهلوی اول مشهود است و در شاخص سوم نمای اصلی این بنا ها رابطه معنادار مشخصی دیده نمی شود. آنچه که قابل تامل است در این سیر تحول بیشترین تاثیر در مساحت عرصه ها می باشد.

 

 

کلیدواژگان: تغییرات فرهنگی و اجتماعی ،خانه های تاریخی، سنت و مدرنیته ، جامعه، معماری.

 

 

 

 

مقدمه

 

درک خانه و جایگاه آن در نظام روابط اجتماعی مردم و جامعه با در نظر گرفتن تمامی وجوه نمادین، نهادین، مادی، زیبایی شناسانه یا همان «فرهنگ خانه» امکانپذیر است. آنچه که فرهنگ خانه نامیده میشود دربردارنده ریشه ها، کارکردها و الگوهای فرهنگی و اجتماعی مسکن در هر جامعه معین است. خانه از دیدگاه اقتصادی نوعی کالا، از دیدگاه هنری نماد، از دیدگاه جامعه شناسانه نهاد، از دیدگاه مهندسی و معماری بنا یا ساختمان، از دیدگاه شهرسازی فضا و از دیدگاه انسان شناختی نوعی فرهنگ است که تمام ابعاد مذکور را در بر دارد (فاضلی،۲۷:۱۳۸۶). ایـران در اوایـل قـرن بیسـتم، مصادف بـا دوره پهلوی اول تغییـرات گسترده ای را از سـرگذراند کـه این تغییرات بـر سـاختار اجتماعـی، روابـط قـدرت و زبـان سیاسـی آن دوره تاثیـر اساسی گذاشـت. نفـوذ روز افـزون اروپائیـان موجـب تضعیـف د ولـت، اقتصاد داخلی و نخبگان سـنتی شـد  و در نتیجه ایـران را در معـرض جریان  پیشـروی سریع نظـام سـرمایه د اری روبـه گسـترش غـرب قـرار د اد. اولیـن جریـان نوگرایـی درسـبک زند گـی ایرانیان، بـه تقلید  از غـرب در اواخـر دوره قاجـار در جامعـه ایـران رخ داد و بیشترین تاثیر را در معماری خانه ها نشان داد (پیتـر آوری، 13۸6: 43).  با ادامه گسـترش روابـط ایـران و غـرب، تجدد طلبـی روز بـه روز فزونی یافت و روشـنفکران بـا ترویـج افـکار و اندیشـه هـای غربـی در قالـب مشـروطه خواهـی پایـه هـای اقتـدار سیاسـی قاجار را تضعیف کردنـد و با حمایـت آنهـا قاجارسـاقط شد و سلسـله پهلـوی ظهور پیدا کرد و بدیـن ترتیـب رضا شـاه مجـری قهاری بـرای اندیشـه متجدد طلبـان در ایران شـد. یکـی از اهـداف عمـده حکومـت پهلـوی، تغییرسـبک زند گـی بـه شـیوه تجـدد غربـی بود. درایـن راسـتا فعالیت هایی نظیرنوسـازی و تجهیـز ارتـش، ایجاد  بروکراسـی و مرکزگرائی، توسـعه نهاد هـای آموزشـی نویـن، تـلاش بـرای حضور بیشـتر زنـان د ر عرصـه عمومی، کشـف حجـاب، متحد الشـکل کـرد ن لبـاس، تـلاش برای تضعیـف نهاد هـا و نیروهای سـنتی و مذهبـی برطبـق تصویرغـرب صـورت گرفـت  و به دنبال آن زمینه های تحول معماری هم آشکار شد (هدایـت نقل شده در ابراهیمی، سلطان زاده و میرشاهزاده، 1396 :506 و اتابکی، ۱۸:۱۳۸۳ (. سیاسـت تجدد گرانـه بـه تریـج فضای سـنتی و اجتماعـی و همیـن طور سیاسـی ایـران ر ا تغییر داد، نهـاد هـای تـازه ای چـون ارتـش منظـم، نظـام پولـی واحـد و برنامه هـای آموزشـی عرفـی بنا گذاشـته شـد و ساخت بناهایی با کاربری جدید و بر اساس الگوی معماری غرب آغاز شد (اتابکـی، 1۸:1۳8۳). با نگرشی کلی به تحولات جامعه ایران در گذار از سنت به مدرنیته، چنین به نظر میرسد که شناخت هویت مفهومی معماری خانه های آن دوره و چگونگی تاثیرپذیری آن از تحولات جامعه با توجه به گذر از سنت به تجدد و با دخیل شدن کلیه عوامل خارجی در آن، مورد توجه معماران و پژوهشگران متعدد بوده است.

علی رغم توجه به خانه های تاریخی تبریز در سالهای اخیر، مطالعات تحلیلی دقیق از چگونگی تغییر ماهیت معماری آنها در اثر تحولات اجتماعی و فرهنگی انجام نشده و بیشتر پژوهش ها به معرفی خانه ها بسنده کرده اند. با توجه به اینکه اکثر خانه های تاریخی موجود در تبریز مربوط به اواخر دوره قاجار و پهلوی هستند (خانه های دوره های قبل در زلزله مهیب سال 1193 ق از بین رفته اند)، که مصادف با جریان گذار از سنت به مدرنیته در ایران است، در این پژوهش، نحوه تاثیر گذاری این گذار بر تحول ماهیت خانه ها در چهار مولفه شامل روابط فضایی، تزئینات داخلی، نمای اصلی، روش ساخت و مصالح از دید معماران بررسی شده و به صورت زوجی مقایسه تطبیقی انجام شده است.

 

تاثیر تحولات فرهنگی و اجتماعی بر تغییر ماهیت خانه

 

نگاهی به تاریخ ایران پس از مشروطه، نشان می دهد که تا اواخر دوران قاجار، در خانه های طبقه متوسط وضع بسان قبل بود؛ هنوز حیاط فضایی مستقل و اصلی بود که در میانه آن حوضی قرار داشت و آب و آسمان و درخت را به خانه هدیه می داد. به تدریج در خانه های اشراف و متمولان، بارقه های مدرنیزاسیون در تزیینات پیدا شد؛ لیکن اسلوب کلی خانه ها بر همان سیاق قبلی بود. رفته رفته این تأثیرپذیری از تزیینات به مبلمان و به عبارتی انتظام فضاها سرایت کرد و سپس به اسلوب خانه نیز راه یافت. آمدن میز و صندلی و لوستر و شومینه و... هرچند در ابتدا معنی ای جز همان تزیینات نداشت، ناخودآگاه عاملی شد بر تحول سبک زندگی (بهشتی، ۱۳۹۵). در ادامه، گونه ای از مسکن رواج یافت که کمتر حالت درون گرایی داشت؛ مانند گذشته به خیابان پشت نکرده و حتی دارای پنجره است. در عین حال، این مسکن دارای دری جدا از درب حیاط است که مستقیما به سرسرای خانه راه دارد و ساکنان بدون نیاز به تردد از حیاط، به داخل فضای خانه راه می‌یافتند. به علاوه، گونه های دیگر مسکن، از جمله خانه باغ ها در شهرهای نفتی، آپارتمان های کوچک در طبقه بالای واحدهای تجاری در خیابان های نوساز پهلوی، خانه های دوبلکسی، کوی ها و آپارتمان های مسکونی با اعتبار دولتی، خانه های سازمانی و... توسط معماران حرفه ای یا بخش دولتی یا سازندگان غیرحرفه ای ساخته شد. در مجموع، عوامل مؤثر بر این تغییرات کالبدی گاه ناشی از اعمال سیاست های جدید حکومت و تغییر سبک‌های معماری بوده که تأثیرات خود را در زمان کوتاه تری نشان داده است؛ و گاهی نیز ناشی از نوخواهی مردم و تغییر در تقاضای جامعه بوده که به تدریج رخ داده است (حق شناس و حناچی، ۱۳۹۹).

از ابتدای قرن حاضر و با شروع دوران پهلوی تحولات وسیعی در عرصه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران به وقوع پیوست. تمرکز روزافزون قدرت و نظام کشوری، جنگ جهانی دوم، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، اجرای برنامه های توسعه و افزایش مبادلات اقتصادی و فرهنگی با غرب نمونه هایی از این تحولات بودند که اثرات جمعیتی، کالبدی و فرهنگی وسیعی بر جای گذاشتند (طالبی، حجت و فرضیان،۲۴:۱۳۹۳). البته شروع برخی از این تحولات را می توان از قرن پیش و در زمان حکومت قاجار جست وجو کرد. حضور مستشاران، مبلغان دینی و متخصصان غربی در ایران و تعامل ایشان با عموم مردم و ارایه سبک متفاوت زندگی، حضور معماران خارجی در ایران و اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور، ساخت شهرک‌های جدید مسکونی توسط شرکت های صنعتی و نفتی، آموزش اصول نوین بهداشت و سبک خانه داری در مدارس و مجلات معماری و نشریات زنان، از جمله عوامل خارجی مؤثر بر تغییر سبک زندگی و معماری خانه هستند (حق شناس و حناچی، ۱۳۹۹).

 

ضرورت تحقیق:

 

تبریز از ابعاد گوناگون همواره به عنوان یکی از تاثیرگذار و تاثیرپذیرترین از شهرهای ایران در تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی این دوره بوده است. به سبب این امر، معماری شهر تبریز دستخوش تغییراتی می گردد. که در معماری خانه ها علاوه بر ادامه روند معماری سنتی، بروز سبک های معماری غربی مشاهده می گردد. امروزه مشاهده می شود در ساخت بناها تاثیرپذیری الگوهای غربی، الگوهای شرقی و یک سری ساختارهایی از هم گسیختگی که از هیچ گونه الگوهایی پیروی نمی کند. آنچه که بدیهی است همواره یک رابطه قوی و تاثیرگذاری دو طرفه بین معماری و ساختارهای فرهنگی و اجتماعی هر جامعه وجود دارد. برای درک این تاثیر و هدایت هوشمندانه و هدفمند آن، نیاز به شناخت سیر تحول در بازه های زمانی تاثیرگذار در محیط پژوهش می باشد.

 

بیان مسئله:

 

پژوهش در باب ماهیت اثر معماری  و تأثیرپذیری آن از زمان، از گذشته‌های دور مورد توجه فیلسوفان و اهل اندیشه از افلاطون و ارسطو تا نیوتن ، لایبنیتس  ، کانت ، هگل ، هایدگر  و... بوده است و هریک فراخور فهم و اقتضای نظام فکری‌شان روایتی از مکاشفات ذهنی خود درباره آن عرضه کرده‌اند (شکری،۱۳۹۵).

 در این میان، عناصر مرتبط با معماری همچون فضا، مکان، فرم و عملکرد و ..... از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.

لینچ در کتاب تئوری شکل شهر، معنای مکان را حاصل رابطه بین عناصر فضا با ساختارهای ذهنی مشاهده گر می‌داند. در این تعریف منظور از عناصر و اجزای فضا، عواملی است که محیط کالبدی به وسیله آنها تعریف می‌شود. الگوهای ذهنی در تعریف لینچ در برگیرنده تمام مفاهیم و ارزش‌هایی است که شامل فرهنگ، منش، موقعیت، تجربه، ساختار اجتماعی  و ... استفاده کنندگان از فضاست (لینچ ،۱۳۸۷: ۷۶).

آموس راپاپورت نقش فرهنگ و ساختار اجتماعی حاکم بر یک جامعه را در شکل گیری معنای محیط، بسیار با اهمیت می‌داند. به اعتقاد وی «مردم به یاری فرهنگ یعنی مجموعه ارزش‌ها، باورها، جهان بینی و نظام‌های نهادی مشترک، به محیط خود معنی داده و فضای بی معنی را به مکان تبدیل می‌کنند. از دیگر سو، او اعتقاد دارد که فرهنگ به گونه‌ای نامستقیم یکی از پایه‌های اصلی زندگی روانی انسان‌هاست و با مطالعه فرهنگ می‌توان به ادراک انسان از محیطی که گرداگرد خود ساخته، پی برد.» به عبارتی واکنش افراد نسبت به محیط‌های مختلف متأثر از معانی است که از آن محیط‌ها ادراک می‌کنند به نوعی که حتی رفتارهای افراد در محیط بسته به معانی است که از محیط دریافت می‌کنند ( Rapaport, 1982: 93 ).

زمینه ایجاد چنین انتخابی بدون تردید، پدیده اجتماعی مدرنیسم (مدرنیته) بود. نگرش‌های جدید، برداشت‌های تازه و تفکرات نوین در کنار نیازهای و خواست‌های جدید که همگی زاییده تفکر مدرنیته بود پشتوانه مناسبی را برای چنین انتخابی فراهم کرده بود. این گفته ویکتور کوزین فیلسوف فرانسوی قرن نوزدهم را که «التقاط گرایی هرگز نمی‌تواند هنر تازهای پدید آورد ولی قادر است به عنوان یک شیوه انتقالی و دوره گذار عمل کند» (کیانی،۱۳۸۶ :۱۵۷).

در حال حاضر شهر تبریز مواجه است با یک سری معماری بی هویت که پیروی از الگوهای نامتعارفی که به شکل نامتعارف تر هم اجرا می شود. این سبک معماری که رایج است و هیچ هویتی را نمی توان تعریف کرد چه سنتی، چه پست مدرن و چه مدرن که با هم هیچ تطبیقی ندارد و با نیازهای اجتماعی و فرهنگی و زیستی روزمره ساکنین نیز مطابقت ندارد. در این راستاها می توان با بررسی معماری گذشته خانه های قدیمی تبریز که ریشه در معماری مکتب تبریز دارد و با فرهنگ و ساختارهای اجتماعی آن  تطبیق داشته است، به یکسری الگوهایی دست پیدا کرد که نوع، نحوه و میزان تاثیر تحولات فرهنگی و اجتماعی در دوره های گذشته را تبیین کرد. در حال حاضر روند معماری و شهرسازی ناهمگون با ترکیب اجتماعی و مولفه های فرهنگی حاکم بر شهر، شهر را می توان از جدی ترین آسیب های اجتماعی موجود برشمرد.

 

هدف و سوال پژوهش:

تبیین تاثیر گذاری تحولات فرهنگی و اجتماعی  در تحول معماری خانه‌های تاریخی تبریز در گذار از سنت به مدرنیته.

آیا الگوی قابل تعمیم در سیر تحول ساخت خانه‌های دوره قاجار تا پهلـوی اول شهر تبریزتحت تاثیر تحولات فرهنگی و اجتماعی این زمان وجود دارد ؟

روش تحقیق:

 

روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، ترکیبی از روش اسنادی، مشاهده و پیمایشی بود. بر اساس مستندات سازمان میراث فرهنگی تبریز در حدود ۵۷۳ باب بنای دارای ارزش معماری وجود دارد که از میان آنها تقریبا ۱۵۴ باب از این بناها مربوط به دوره هدف( دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی اول) می باشد. در این پژوهش با لحاظ پراکنش این بناها در بافت تاریخی ۱۶ باب به عنوان نمونه با بازه زمانی ساخت متفاوت ( از قدیمی ترین تا اواخر قاجار) انتخاب گردیده است. به منظورارزیابی این بناها در راستای اهداف تحقیق، پرسشنامه ای برای سنجش میزان تاثیر و تجلی سنت یا مدرنیته در سه مولفه خانه های تاریخی تبریز شامل روابط فضایی، تزئینات داخلی و نمای اصلی به صورت طیف پنج مرحله ای لیکرت (کاملا سنت گرا، نسبتا سنت گرا، ترکیب برابر، نسبتا مدرن، کاملا مدرن) تنظیم شده و در اختیار 35 نفر از متخصصان معماری که شناخت کافی از ماهیت معماری خانه های این دوره داشتند قرار داده شد. نهایتا تعداد 30 پرسشنامه تکمیل و جمع آوری گردید که یافته های پژوهش بر مبنای نتایج این پرسشنامه ها تدوین شده است. بازه زمانی مد نظر برای پژوهش از اواخر دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی اول می باشد که تعداد 16 خانه مرمت شده و حفاظت شده مربوط به این دوره که قابل بازدید هستند مورد بررسی قرار گرفته است. خلاصه ای از اطلاعات مربوط به خانه های منتخب در جدول شماره 1 آمده است.

 

جدول 1: مشخصات خانه های مورد مطالعه

کد خانه	نام خانه	زمان ساخت	موقعیت	مساحت
1	خانه صحتی	اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی	خيابان شهيد مطهرى (راسته كوچه)، كوچه گوگانى	حدود 844 مترمربع زيربنا و 409 متر مربع مساحت
2	خانه شربت اوغلی	اواخر دوره قاجار	خیابان شهیدثقةاالاسلام، روبه روی مقبره الشهدا (ایرانشناسی) محله قديمى سرخاب	1500 متر مساحت و 1300 متر زيربنا
3	خانه مجتهدی	احتمالا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی	خیابان جمهوری اسلامی، روبروی استانداری	1200مترمربع وسعت
4	خانه رستگار	اوايل حكومت پهلوى	نبش خيابان ارتش جنوبى و باغشمال (فرهنگستان زبان و ادب فارسی)	زیربناي 420 متر مربع
5	خانه کوزه کنانی (مشروطه)	دوره قاجاريه	خيابان استاد مطهرى (راسته كوچه)، روبه روى مسجد جامع	بيش از هزار مترمربع مساحت
6	خانه گنجه ای زاده	بخش شرقى دوره قاجار و بخش غربى اوايل پهلوى	خيابان مقصوديه، جنب مسجدكدخداباشى	سه هزار متر مربع مساحت
7	خانه قدکی	اواسط دوره قاجاريه	خيابان مقصوديه، كوچه مشيردفتر	1340 مترمربع
8	خانه بهنام	اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار	خيابان مقصوديه، كوچه مشيردفتر	حدود 900 مترمربع
9	خانه لاله ای ها	دوره پهلوی اول	خیابان ارتش، كوچه صدر، بن بست فتح اله زاده	حدود 900 مترمربع
10	خانه نیشابوری (مهد قرآن)	اواخر دوره پهلوی اول	خیابان فردوسی، کوچه اردبیلی‌ها روبه روی مسجد استاد شاگرد
11	خانه ساوجبلاغی ها	دوره پهلوی اول	خيابان امام، انتهاى خيابان كهنه، بن بست ساوجبلاغی ها
12	خانه حاج شیخ	دوره قاجار	خيابان ارتش شمالى، بازارچه رنگى، دربند حاج شيخ	600 متر مربع
13	خانه علوی	به اواسط دوره قاجار	شمس تبريزى، ايستگاه گرو، كوچه صرافلار
14	خانه کلانتری	دوره قاجاريه	باغميشه، خيابان شهريار، كوچه هاشمى	6550 متر مربع
15	خانه امیرنظام	دوره قاجاريه	خيابان ششگلان، جنب سازمان صنايع	زیربنای 1500 متر مربع
16	خانه کلکته چی	دوره پهلوی اول	محله‌ راسته کوچه و بن بست کلکته‌چی	حدود 700 متر مربع

 

 

در ادامه پژوهش، سطوح مختلف تاثیرگذاری سنت و مدرنیته بر متغیرها به صورت دو به دو مقایسه شده اند. اما با توجه به اینکه اطلاعات حاصل از پرسشنامه بر مبنای گذار از سنت به مدرنیته و در سطح رتبه­ای جمع­آوری شده است؛ لازم است که نتایج تبدیل به سطح قابل بررسی در مدل AHP گردد. با توجه به اینکه در ساختار سلسله مراتبی گذار از سنت به مدرنیته، گزینه­ی «کاملا مدرن» در بالاترین سطح و گزینه­ی «کاملا سنت­گرا» در پایین ترین سطح قرار دارد چنانچه آنها را در یک طیف رتبه ای دسته بندی کنیم بالاترین امتیاز 5 برای «کاملا مدرن» و پایین ترین امتیاز برای «کاملا سنت­گرا» یعنی یک خواهد بود لذا هرچه میانگین نزدیک به 5 باشد یعنی آن مولفه در ساختار گذار از سنت به مدرنیته متمایل به سطح «کاملا مدرن» است و هرچه متمایل به یک باشد یعنی به سطح «کاملا سنت­گرا» نزدیک است. میان این دو سطح، سه سطح «نسبتا سنت­گرا» با امتیاز 2، «ترکیب برابر» با امتیاز 3 و «نسبتا مدرن» با امتیاز 4 قرار دارد که میانگین مولفه ها جایگاه هریک از مولفه­ها را در این ساختار نشان می­دهد.

 

جدول ۲:شاخص­های توصیفی مولفه­های پژوهش

مولفه­ها	تعداد	کمترین مقدار ممکن	بیشترین مقدار ممکن	میانگین	انحراف استاندارد
روابط فضایی	30	1	5	13/2	47/0
تزئینات داخلی	30	1	5	54/2	52/0
نمای اصلی	30	1	5	50/2	53/0

 

 

روایی و پایایی

 

در این پژوهش به منظور بررسی روایی که مقیاس و محتوای ابزار سنجش (سوالات پرسشنامه) با متغیرهای پژوهش نشان می دهد از شیوه ی روایی صوری (Face Validity) استفاده شده است. همپنین، به منظور اطمینان از پایایی پژوهش از دو روش آلفای کرونباخ و ضریب ناسازگاری به جهت استفاده از تکنیک AHP استفاده شده است. بدین صورت که در ابتدا آلفای کرونباخ برای مجموع مولفه­های پژوهش اندازه­گیری شده که مقدار آن 987/0 بوده و لذا به جهت بالاتر بودن آن از 7/0، پایایی کلی پرسشنامه در سطح مطلوب مورد تایید قرار گرفته است. سپس به منظور اطمینان از مقایسات زوجی و پایایی داده­ها در هریک از مولفه­های پژوهش، ضریب ناسازگاری با استفاده از نرم افزار Expert Choice محاسبه شده که نتایج آن در جدول زیر منعکس شده است.

 

جدول ۳: آزمون پایایی پرسشنامه­ی پژوهش

پایایی پرسشنامه­ به تفکیک مولفه­ها		پایایی کل
مولفه­ها	ضریب ناسازگاری	تعداد سوالات	آلفای کرونباخ
روابط فضایی	024/0	80	987/0
تزئینات داخلی	019/0
نمای اصلی	027/0

 

 

 

توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سن

 

جدول شماره ۴ توزیع فراوانی پاسخگویان را از نظر سن نشان داده است. با توجه به این جدول مشاهده می­شود که سن 50 درصد (معادل 15 نفر) پاسخگویان بین 31 تا 40 سال و سن 50 درصد (معادل 15 نفر) بقیه بین 41 تا 50 سال است.

 

جدول ۴: توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سن

سن	فراوانی	درصد
31 تا 40	15	50
41 تا 50	15	50
جمع	30	100

 

 

توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر تحصیلات

 

جدول شماره ۵ مشخصات پاسخگویان را از نظر تحصیلات نشان داده است. با توجه به این جدول و نمودار مشاهده می­شود که 3/3 درصد (معادل 1 نفر) پاسخگویان دارای مدرک کارشناسی، 30 درصد (معادل 9 نفر) دارای مدرک کارشناسی ارشد و 7/66 درصد (معادل 20 نفر) دارای مدرک دکترا هستند.

 

جدول ۵: توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب تحصیلات

تحصیلات	فراوانی	درصد
کارشناسی	1	3/3
کارشناسی ارشد	9	0/30
دکترا	20	7/66
جمع	.30	100

 

 

 

توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سابقه فعالیت تخصصی در زمینه معماری 

 

جدول شماره ۶ توزیع فراوانی پاسخگویان را از نظر سابقه فعالیت تخصصی در زمینه معماری نشان داده است. با توجه به این جدول و نمودار مشاهده می­شود که سابقه فعالیت 7/6 درصد (معادل 2 نفر) پاسخگویان بین 6 تا 10 سال، 40 درصد (معادل 12 نفر) بین 11 تا 15 سال، 30 درصد (معادل 9 نفر) بین 16 تا 20 سال و سابقه فعالیت 3/23 درصد (معادل 7 نفر) پاسخگویان بالاتر از 20 سال است.

 

جدول ۶: توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سابقه فعالیت

سابقه(سال)	فراوانی	درصد
6 تا 10	2	7/6
11 تا 15	12	0/40
16 تا 20	9	0/30
بیشتر از 20	7	3/23
جمع	30	100

 

 

یافته ها

 

در این مرحله، به منظور تبدیل نتایج حاصل از پرسشنامه­ها در مقایسه­ی زوجی اختلاف میانگین هریک از زوج­ها از یکدیگر محاسبه شده و سپس در گام بعدی نتیجه­ی به دست آمده در اختلاف بین بالاترین امتیاز و کمترین امتیاز در مدل AHP که برابر با 8 خواهد بود ضرب گردید. 

 

جدول ۷: مقایسه­ی زوجی مولفه­های پژوهش

مولفه­ی اول	اختلاف میانگین	اختلاف میانگین*8	امتیاز ارجحیت یا اهمیت	مولفه­ی دوم
روابط فضایی	41/0-	28/3-	8-	تزئینات داخلی
روابط فضایی	37/0-	96/2-	22/7-	نمای اصلی
تزئینات داخلی	04/0	32/0	78/0	نمای اصلی

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

 

بر اساس بررسی های ۱۶ باب خانه انتخاب شده با بازه زمانی از اول دوره قاجار تا اول دوره پهلوی با ۳ مولفه تزیینات داخلی، نمای اصلی و روابط فضایی نتایج حاصل نشان می دهد در این سیر و تحول زمانی در مولفه تزیینات داخلی با گذشت زمان در دوره هدف رابطه معناداری وجود داشته و اثرات سبک های مدرنیته در اجزا و حتی بعضا در کلیات مشاهده می شود. در مولفه نمای اصلی در اکثر بنا های بررسی شده سیر تحول و گرایش به الگوهای مدرن مشهود بوده و بین تحول دوره و عناصر نماهای اصلی به خصوص اجزای زیبا شناختی رابطه معنا دار تا حد قابل توجهی وجود دارد.

در خصوص مولفه روابط فضایی بر خلاف ۲ مولفه قبلی با سیر تحول دوره هدف و تغییرات چشم گیر وجود نداشته و یک روند ثابت را در بر داشته است. با لحاظ وقایع و جریانات شالوده ای در این دوره زمانی از جمله ورود مستشاران نظامی، فرهنگی و سیاسی و گسترش وسیع تجارت با جهان خارج از مرز ها و اعضام افراد زیادی برای ادامه تحصیل به غرب و گسترش زیر ساخت های فرهنگی از جمله مطبوعات و نهضت ترجمه و تبادلات فرهنگی و اجتماعی گسترده به خصوص بعد از جنگ جهانی اول و .... نشان می دهد جامعه ایرانی به خصوص تبریز از لحاظ مولفه های زیبا شناختی و سبک زندگی روزمره تا حدودی از این تحولات تاثیر پذیرفته اما به جهت وجود ریشه های عمیق مذهبی و ایدولوژیکی در روابط اجتماعی و ساختار های فرهنگی متکی به باور های دینی بوده و مفاهیمی چون اشرافیت، محرمیت و مفهوم اندرونی و بیرونی را در محیط زندگی، خود را پایبند نگه داشته است.

 

 

منابع

·       آوری، پیتـر. 1386. تاریـخ معاصر ایـران. ترجمه محمد رفیعـی مهرآبادی، نشـرنو.

·       اتابکـی، تـورج .13۸۳. تجـدد آمرانـه: جامعه و دولت در عصر رضاشاه ، ترجمـه مهدی  حقیقـت خـواه، نشـر ققنوس.

·       بهشتی، سید محمد. ۱۳۹۵. خانه (از آغاز پهلوی اول تا دهه چهل شمسی). دو فصلنامه مطالعات معماری ایران (۱۰):۲۲۹-۲۴۲.

·       کیانی، مصطفی.۱۳۸۶.معماری در دوره پهلوی اول، تهران،. نشر هنر، ص۱۴۴، ص۵۰.

·       حق شناس، محیا و حناچی، پیروز.۱۳۹۹. بررسی عوامل مؤثر بر تحول کالبدی خانه و فرهنگ زندگی در یک قرن اخیر ایران «مورد پژوهشی: تحولات الگوی خانه در شهر تاریخی لار».مطالعات معماری ایران. شماره 17 ـ بهار و تابستان ۹9.

·       شکری، محمد.۱۳۹۵. مکان در پدیدارشناسی اگزیستانسیالیستی مرلوپونتی. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی آینة معرفت،دانشگاه شهید بهشتی. بهار۹۵،کد مقاله ۸۵۷۱.

·       طالبی، حامد، عیسی حجت، و محمد فرضیان. ۱۳۹۳. بررسی نقش حکومت، مردم و معماران در پیدایش کوی های مسکونی کوتاه مرتبه تهران در دوره پهلوی دوم. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی۱۹(۱):۲۳ـ۳۲.

·       لینچ, کوین.۱۳۸۷.تئوری شکل شهر. ترجمه: سید حسین بحرینی. تهران: دانشگاه تهران.

 

·       Rapoport, A. (1982). The meaning of the built environment: a nonverbal communication approach, Arizona: University of Arizona Press.

 

 

 

Investigating the Cultural and Social Effects of the Transition from Tradition to Modernity on the Physical Structure of Historical Houses in Tabriz

 

Abstract

·       The house, as one of the most important types of buildings, has always been a platform for social and cultural changes, and an important part of society's developments can be seen in it. From the end of the Qajar period and the beginning of the Pahlavi period, the architecture of houses in most cities, including Tabriz, was affected by social and cultural developments. Considering that most of the historical houses in Tabriz belong to the late Qajar and Pahlavi period, which coincides with the transition from tradition to modernity in Iran. In this research, the effectiveness of this transition on the evolution of the structure of houses was investigated from the perspective of architects. The main strategy of this research was analytical-historical, and data collection was done in a combination of documentary and field methods. For this purpose, a questionnaire to measure the degree of impact (transition from tradition to modernity) in three components of historical houses of Tabriz, including spatial relationships, interior decorations and the main facade, has been prepared in the form of a five-point Likert spectrum and is available to architectural experts who have sufficient knowledge of The houses of this period were placed. The results were analyzed in Expert Choice software and with AHP technique. The results show that there is a relatively significant relationship with the index of interior decorations in the course of this process. In the index of spatial relationships, a significant change is evident in the buildings leading to the first side, and in the third index of the main view of these buildings, no specific meaningful relationship is seen. What is worthy of consideration in this evolution is the greatest impact on the area of ​​the arenas.

 

 

 

Keywords: Cultural and Social Changes, Historical houses, Tradition and Modernity, Society, Architecture.

 

---