«ذهن و عین» در فلسفه فارابی

الموضوعات :  پژوهشهای معرفت شناختی

مهدی عباس زاده ¹ (عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)

تاريخ الإرسال : 12 الجمعة , صفر, 1441 تاريخ التأكيد : 28 الأربعاء , ربيع الثاني, 1441 تاريخ الإصدار : 07 الأربعاء , جمادى الثانية, 1442

الکلمات المفتاحية: فارابی, قصدمندی ذهن, نسبت ذهن و عین, معقولات ثانیه,

ملخص المقالة :

بحث از ذهن و عین و نسبت میان این‌دو، گذشته از رواج آن در فلسفة متقدم به‌ویژه فلسفة اسلامی، از مباحث جدید در فلسفه و معرفت‌شناسی نیز می‌باشد. در نوشتار حاضر، در ذیل این مبحث، به مسائل مهم و کلیدی همچون قصدمندی ذهن، نسبت ذهن و عین، و نهایتاً معقولات یا مفاهیم ثانیه از منظر فارابی پرداخته خواهد شد. فارابی در آثار و متون مختلف خویش، کمابیش به بحث از مسائل فوق توجه داشته است. می‌توان از آثار و متون وی چنین استنباط کرد که او در بحث از قصدمندی ذهن، معرفت (ذهن) را ناظر به متعلَّق آن (عین) دانسته؛ همچنین تبیین قابل توجهی از نسبت ذهن و عین یا به تعبیری عالِم و معلوم به دست داده؛ و برای نخستین بار در فلسفة اسلامی به معقولات ثانیه توجه کرده و آشکارا آنها را از معقولات اولیه تفکیک نموده است؛ هرچند متعرض معقولات ثانیة فلسفی که نزد فلاسفة اسلامیِ بعدی خلاء ذهن و عین را پُرمی‌کنند، نشده است. فارابی در عمدة این مباحث، نقش اِعداد و زمینه‌سازی داشته، از این جهت بر فلاسفة اسلامیِ بعدی ازجمله ابن‌سینا، نصیرالدین طوسی و صدرالمتألهین تأثیر گذاشته است.

المصادر:

اکبری، فتحعلی .(1390). ترجمة تعلیقات فارابی، چاپ اول، آبادان: نشر پرسش.

بوخنسکی، ای. م.(1352). فلسفة معاصر اروپایی، ترجمه شرف‌الدین خراسانی شرف، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.

حسن‌زادة آملی، حسن .(1365). نصوص الحکم بر فصوص الحکم، چاپ اول، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.

خراسانی شرف، شرف‌الدین .(1354). از برونو تا هگل طرحی از برجسته‌ترین چهره‌های فلسفی دوران‌های جدید، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.

ژیلسون، اتین .(1402). نقد تفکر فلسفی غرب از قرون وسطی تا اوائل قرن حاضر، چاپ سوم، تهران: انتشارات حکمت.

عباس‌زاده، مهدی .(1395). تأثیر ابن‌سینا بر فلسفة دنس اسکوتوس، چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

همو .(1396). نظام معرفت‌شناسی اشراقی سهروردی، چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

فارابی، ابونصر .(1986). الحروف، مقدمه و تحقیق و تعلیق از محسن مهدى، الطبعه الأولی، بیروت: دارالمشرق.

همو .(1995). تحصیل السعادهًْ، مقدمه و تعلیق و شرح از علی بوملحم، الطبعه الأولی، بیروت: دار و مکتبهًْ الهلال.

همو .(1408 الف). " شرایط الیقین"‏‏، المنطقیات للفارابى‏، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، ج 1، چاپ اول، قم: مکتبهًْ آیهًْ الله المرعشى‏.

همو .(1405 الف). فصوص الحکم، تحقیق از شیخ محمد حسن آل یاسین‏‏‏، چاپ دوم، قم: ‌انتشارات بیدار‏‏.

همو .(1405 ب). فصول منتزعهًْ، تحقیق و تصحیح و تعلیق: فوزى نجار، چاپ دوم، تهران: المکتبهًْ الزهراء (ع).

همو .(2008).  " فی التعلیقات"، رسائل فارابی، تحقیق: موفق فوزی الجبر، الطبعه الثانیه، دمشق: دار الینابیع.

همو .(1408 ب). " قاطاغوریاس أی المقولات"، المنطقیات للفارابى‏، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، جلد اول، چاپ اول، قم: مکتبهًْ آیهًْ الله المرعشى‏.

همو .(1408 ج). " کتاب البرهان"، المنطقیات للفارابى‏، تحقیق و مقدمه از محمدتقى دانش‌پژوه‏، جلد اول، قم: چاپ اول، مکتبهًْ آیهًْ الله المرعشى‏.

قوام صفری، مهدی .(1388). مابعدالطبیعه چگونه ممکن است، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی‏.

گیسلر، نُرمن .(1384). فلسفة دین، ترجمة حمیدرضا آیت اللهی، چاپ اول، تهران: انتشارات حکمت‏.

مجتهدی، کریم .(1380). فلسفه و غرب (مجموعه مقالات)، چاپ اول، تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر‏.

مصباح یزدی، محمدتقی .(1386). آموزش فلسفه، جلد اول، چاپ هفتم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی (شرکت چاپ و نشر بین‌الملل).

مطهری، مرتضی .(1372). آشنایی با علوم اسلامی- کلیات فلسفه، مجموعة آثار، جلد پنجم، چاپ، چهارم تهران: انتشارات صدرا.

همو .(1386). شرح منظومه، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات صدرا.

نقیب‌زاده، میرعبدالحسین .(1374). فلسفة کانت بیداری از خواب دگماتیسم، چاپ سوم، تهران: انتشارات آگاه.

هوسرل، ادموند .(1372). ایدة پدیده‌شناسی، ترجمة عبدالکریم رشیدیان، چاپ اول، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

همو .(1388). بحران علوم اروپایی و پدیدارشناسی استعلایی، ترجمة غلام‌عباس جمالی، چاپ اول، تهران: گام نو.

یزدان‌پناه، سیدیدالله .(1389). حکمت اشراق- گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، جلد اول، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

Kant, Immanuel, Critique of Pure Reason, (1998), Translated and edited by: Paul Guyer & Allen W. Wood, Cambridge, Cambridge University Press, First published.