بررسی و تحلیل مضامین اخلاقی «تواضع و تکبّر» دردیوان صائب تبریزی
الموضوعات : مطالعات نقد ادبیاحمد رنجبر 1 , محمد صادق خادمی 2
1 - استاد دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
الکلمات المفتاحية: اخلاق, صائب تبریزی, تواضع, تکبّر, آموزه های قرآنی و دینی,
ملخص المقالة :
اخلاق، علم تهذیب نَفس و یکی از شُعَب حکمت عملی است که به انسان می آموزد تا در عمل و با ارادﮤ خویش و به دور از هرگونه هوی و هوس و تقلید کورکورانه، به راه مستقیم قدم گذارد و سعادت خویش را تضمین نماید1. هدف اصلی علم اخلاق این است که انسان بتواند با عمـل به فضایل اخلاقی و پرهیز از رذایل اخلاقی ، از حضیض مرتبـﺔبهایم به اوج مقام انسانی خویش یعنی ، اشرف مخلوقات نایل شود. تواضع یکی از صفات پسندیدﺓ اخلاقی است که در آیات ، احادیـث و متون نظم و نثر ادب فارسی ، به رعایت آن ، بسیار سفارش شده و نیز صفت مقابل آن یعنی تکبّر بسیار مورد نکوهش واقع شده است. اهمّیّت و جایگاه تواضع و تکبّر در آموزه های اخلاقی و دینی ، مسلمان بودن و تأثیر پذیری شعـر صائب از قرآن و معـارف اسلامی، ضـرورت انجام این مقـاله را آشکار می سازد . محمّد علی صائب تبریزی ، در دیوان اشعار خود ، ابیاتی را با ظرافتی خاصّ و مضامینی بدیع و زیبـا برای تبیین دو صفت تواضـع و تکبّر می آورد . نگارندﺓ مقـاله ، ضمن تعریف واژه های تواضع و تکبّر و بیان جایگاه آن ها در آموزه های دینی ، به بررسی هر یـک از صفات مذکور در اشعـار صائب می پردازد و میزان توجّه شـاعر به این صفات اخلاقی را نشان می دهد. این پژوهش در صدد پاسخ به این پرسش است که آموزه های اخلاقی تواضع و تکبّر چه جایگاه و کاربردی در دیوان صائب دارند ونیز شاعر در تبیین دو صفت اخلاقی مذکور ،تاچه اندازه از آموزه های قرآنی و دینی تـﺄثیر پذیرفته است ؟
قرآن کریم
آمدی، عبدالواحد. (1427). غررالحکم و دُرر الکَلِم ، قم: تصحیح مهدی رجایی، انتشارات دارالکتاب الاسلامی.
اسلامی ندوشن، محمّد علی. (1355). جام جهان بین ، توس.
انوری، حسن. (1370). مقدّمة گزیدة اشعار صائب تبریزی، انتخاب و شرح جعفر شعار و زین العابدین مـﺆتمن، تهران: نشر بنیاد.
حافظ شیرازی، شمس الدّین محمّد.(1371). دیوان اشعار،به کوشش خلیل خطیب رهبر، ، تهران: صفی علیشاه.
حلبی ، علی اصغر.(1381). ترجمه وتصحیح تهذیب الاخلاق ابن مسکویه رازی ،تهران: اساطیر.
دریا گشت ، محمّد رسول. (1371). صائب و سبک هندی در گسترة تحقیقات ادبی، تهران: قطره.
دشتی، علی. (1386 ). ترجمـﺔ نهج البلاغه ، تهران: پیام عدالت .
همو .(1355). نگاهی به صائب ، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا ، علی اکبر. (1373). لغت نامه ،تهران: مـﺆسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران .
سعدی ،مصلح بن عبدالله. (1375). بوستان،شرح محمّد خزائلی، تهران: جاویدان.
همو. (1366). کلیات سعدی،تهران: انتشارات امیر کبیر.
شمیسا ، سیروس. (1377). فرهنگ اشارات ادبیات فارسی ، 2 جلدی ، انتشارات فردوسی.
صائب تبریزی ، محمّد علی. (1387). دیوان اشعار ، به کوشش محمّد قهرمان ، انتشارات علمی و فرهنگی.
صفا ، ذبیح الله. (1364). تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش2، تهران: فردوس.
طوسی،خواجه نصیرالدین.(1377 ). اخلاق ناصری ، تصحیح مجتبی مینوی ، علیرضا حیدری ، تهران: خوارزمی.
فانی کشمیری ، محسن. (1361). اخلاق عالم آرا « اخلاق محسنی » ، تصحیح خ جاویدی ، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان .
فیض کاشانی، محسن. (1369). اخلاق حسنه ، ترجمة محمّد باقر ساعدی، تهران: انتشارات پیام آزادی.
گلچین معانی ، احمد. (1381). فرهنگ اشعار صائب ، دو جلدی ، تهران: امیر کبیر .
مجتبوی،سیّدجلال الدین. (1366). علم اخلاق اسلامی ، چهار جلدی،ترجمـﺔ جامع السّعادات نراقی، تهران: حکمت.
محمّدی ، محمّد حسین. (1374). بیگانه مثل معنی ، نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی ، تهران: میترا .
مصطفوی ، حسن. (1360). مصباح الشّریعه ، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران .
مطهّری ، مرتضی. (1376).آشنایی با علوم اسلامی ،ج2 ،قم: انتشارات صدرا.
نراقی ، محمّد مهدی. (1417). جامع السّعادات ،قم: دارالتّفسیر .
نراقی ، ملا احمد. (1388 ). معراج السّعاده، مشهد: بارش.
نعمانی هندی ، شبلی. (1368 ). شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران ، 5 جلدی ، ترجمـﺔ سیّد محمّد تقی فخر داعی گیلانی ، تهران: دنیای کتاب.
