بررسی تطبیقی مفهوم خوف و رجا در دوزخ کمدی الهی دانته و عرفان اسلامی

الموضوعات :

محمد ابراهیم مالمیر ¹ , سودابه فرهادی ² , ایوب امیدی ³

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان
3 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

تاريخ الإرسال : 10 الأربعاء , رمضان, 1440 تاريخ التأكيد : 10 الأربعاء , رمضان, 1440 تاريخ الإصدار : 16 الأحد , شعبان, 1440

الکلمات المفتاحية: عرفان اسلامی, دانته, کمدی الهی, خوف, رجا,

ملخص المقالة :

با مقایسۀ میان سروده‌های کمدی الهی و مبانی قرآنی، عرفانی، برهانی و ادبی، و با پرده برداشتن از زبان تأویلی و رازآلود آن، می‌توان به اشتراکات بسیاری میان مبانی معرفت‌شناسانۀ اثر گرانقدر دانته و عرفان اسلامی پی برد. در مقالۀ پیش رو، با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی به بررسی حال و مقام خوف و رجا در مقدمۀ بخش دوزخ این کتاب و مقایسۀ آن با مبانی عرفان اسلامی پرداخته شده است. نتایج به دست آمده بیان‌گر این نکته‌اند که در سروده‌های این بخش، علی‌رغم مشابهت‌هایی در لزوم هادی و پیر در سفر تصعیدی ارتقایی و پی‌سپاری در طرق حصول معرفت عقلانی در آغاز سلوک، ادامه دادن راه با پیر عشق، پس از قصور و واماندگی و عدم توان عقل در ادامة راه، خوف و ترس رهبانی ترسایی بسیار تبلور دارد و کمتر نشانی از عشق و محبّت دیده می‌شود و خوف عقوبت، بسیار برجسته‌تر از خوف مکر است و این مسائل به دلیل تأثیرپذیری دانته از تعالیم کلیسا و نگاه خائفانه و شریعت‌مدارانۀ او در ارتباط با پروردگار است.

المصادر:

قرآن کریم.

کتاب مقدس. 1987. چ2. تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.

آشتیانى، سیّدجلال‏الدین. ‏1381. شرح بر زادالمسافر. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.

ابن‌حبان، أبوحاتم محمد‌بن حبان‌بن أحمد. 1393. الثقات. الطبعة الأولى. بیروت: الکتب الثقافیة.

ابن‌عجیبه، احمدالحسنى. 1419. البحرالمدید. تصحیح احمد عبدالله قرشى‏. الطبعة الأولى. قاهره: حسن عباس زکى‏.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد. بی‌تا. الفتوحات المکیة. الطبعة الأولى. بیروت: دار الصادر.

ابن‌عساکر، علی‌بن الحسن. 1415. تاریخ مدینة دمشق. تحقیق علی شیری. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

اسیرى لاهیجى، شمس‌الدین محمّد. 1368. أسرارالشهود فى معرفة الحقّ المعبود. تصحیح سیّدعلی آل داود. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

باقلانی، قاضی أبوبکر محمدبن الطیب. 1414. تمهیدالأوائل وتلخیص الدلائل. تحقیق الشیخ عمادالدین أحمد حیدر. چ3. بیروت: الکتب الثقافیة.

بخاری، أبوعبدالله محمدبن إسماعیل. 1401. صحیح‌البخاری. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع.

بقلى شیرازى، روزبهان. 1374. شرح شطحیات. تحقیق و تصحیح هانرى کربن. چ3. تهران: طهورى.

تهانوى، ‏محمّدعلى. 1996. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. الطبعة الأولى. بیروت‏: مکتبة لبنان ناشرون‏.

جرجانى، میر سید شریف. على‌بن محمد. 1370. کتاب التعریفات. چ4. تهران: ناصرخسرو.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1362. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. چ4. تهران: زوّار.

خوارزمی، الموفق‌بن أحمد. 1414. المناقب. تحقیق‌الشیخ مالک المحمودی. الطبعةالثانیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

خوارزمى، تاج‌الدین حسین. ‏1379. شرح فصوص‌الحکم. تصحیح علامه حسن‌زاده آملى. چ2. قم: بوستان کتاب.

دانته آلیگیری. 1386. کمدی الهی (ج1: دوزخ). ترجمة شجاع‌الدین شفا. چ16. تهران: امیرکبیر.

دغیم، سمیح. 2001‏. موسوعة مصطلحات الامام فخرالدین الرازى‏. الطبعةالأولی. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

زرّین‌کوب، عبد‌الحسین. 1361.نقد ادبی. تهران: اساطیر.

سلطان ولد. 1376. انتها نامه‏. به کوشش محمدعلى خزانه‌دار لو. چ1. تهران‏: روزنه‏.

سنایی، مجدود بن آدم. 1383. حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة. تصحیح محمدتقی مدرس رضوى. چ 6. تهران: دانشگاه تهران‏‏.

شاه نعمت الله ولى کرمانی. 1380. دیوان. تصحیح عباس خیاط‌زاده. چ1. کرمان: خانقاه نعمت اللهى.

شیخ صدوق، أبی‌جعفر محمد‌بن یعقوب‌بن إسحاق. 1368. ثواب الأعمال. به کوشش سیّدمحمد مهدی السید حسن الخرسان. الطبعةالثانیة. قم: منشورات الشریف الرضی.

شیخ طوسی، أبوجعفر محمدبن الحسن. 1409. التبیان فی‌ تفسیر القرآن. به کوشش أحمد حبیب قصیر العاملی. الطبعةالأولى. مکتب الإعلام الإسلامی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1414. الأمالی. الطبعةالأولى. قم: دار الثقافة.

شیخ مفید، محمدبن محمدبن النعمان. 1414. الاختصاص. تحقیق علی‌أکبر الغفاری. و السیّدمحمود الزرندی. الطبعةالثانیة. بیروت: دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع.

ع‍زال‍دی‍ن کاش‍ان‍ی، محمود. ‌۱۳8۷. م‍ص‍ب‍اح‌‌‌ال‍ه‍دای‍ة ‌و م‍ف‍ت‍اح‌ال‍ک‍ف‍ایة‌. ب‍ه‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ ه‍م‍ای‍ی. ت‍ه‍ران‌: ه‍م‍ا‏.

عزلتى خلخالى، ادهم. 1381. رسائل فارسى ادهم خلخالى. تحقیق و تصحیح عبدالله نورانى. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.

عطار نیشابوری، فرید الدین. 1323‏. مظهرالعجائب و مظهرالاسرار. تهران‏: بى‌نا.

ــــــــــــــــــــــــــ . ‏1376. لسان‌الغیب‏. تصحیح حسین حیدرخانى‏. چ1. تهران‏: سنائى‏.

عین‌القضات همدانى. 1341. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــ . 1385. دفاعیات (شکوى الغریب).ترجمة قاسم انصارى. تهران: منوچهرى.

غزنوى، سدیدالدین محمد. 1384. مقامات ژنده پیل. تصحیح حشمت مؤید. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فیض کاشانی، محمدمحسن. ‌1372.راه روشن. به کوشش سیّدمحمد صادق عارف. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــــــــــــــ . 1381. دیوان. تصحیح مصطفى فیض کاشانى. چ2. ‏قم‏: اسوه‏.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالأنوار. تحقیق عبدالرحیم الربانی. الطبعة‌الثالثة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

محمودی، محمد باقر. 1385. نهج‌السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغة. الطبعةالأولى. بیروت: مؤسسة التضامن الفکری.

مطهری، مرتضى. ۱۳۷۱.یادداشت‌ها. تهران: صدرا.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1363. کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ10. تهران: امیرکبیر

ـــــــــــــــــــــــــ . ‌‌1386. مثنوی معنوی. به کوشش و اهتمام رینولد نیکلسون. ‌چ13. تهران: شهزاد.

هاکس، جیمز. 1349. قاموس کتاب مقدس. تهران: طهوری و نور جهان.

هجویرى، ابو الحسن على. 1384. کشف‌المحجوب. به کوشش محمود عابدی. چ2. تهران: سروش.

References

Holy Qor’ān.

Ketāb-e Moqaddas. (1987). 2^nd ed.  Tehrān: Anjoman-e Ketābe Moqaddas-e Īrān.

Asīrī Lāhījī. Šams al-dīn Mohammad. (1989/1368SH). Asrār al-šohūd fī ma’rafat al-haq al-ma’būd. Ed. by Seyyed Alī Āle Dāvūd. Tehrān: Mo’asseseye Motāle’āt va Tahqīqāt-e Farhangī.

Āštiyānī, Seyyed Jalāl al-dīn. (2002/1381SH). Šarh bar zād al-mosāferīn. Qom: Daftar-e Tablīqāt-e Eslāmī.   

Attār-e Neyšābūrī, Farīd al-dīn. (1944/1323SH). Mazhar al-ajāyeb va mazhar al-asrār. Tehrān: No Publisher.

_________________________. (1997/1376SH). Lesān al-qeyb. Ed. by Hossein Heydar Xānī. 1^st ed. Tehrān: Sanāeī.

Bāqelānī, Qāzī Abūbakr ebn-e Esmā’īl. (1414). Tamhīd al-aval va talxīs al-dalāyel. With The effort of Al-šeyx Emād al-dīn Ahmad Heydar. 3^rd ed. Beirūt: Al-kotob al-seqāfīyat.

Baqlī Šīrāzī, Rūzbahān. (1995/1374SH). Šarh-e šathiyāt. Ed. by Henry Corbin. 3^rd ed.  Tehrān: Tahūrī.

Boxārī, Abū Abdollāh Mohammad ebn-e Esmā’īl. (1401). Sahīh-e boxārī. Beirūt: Dār al-fekr leltebā’at va al-našr va al-tozī’. 

Dante Alighieri. (2007/1386SH). Komedī elāhī (‎La Divina Commedia). Vol. 1. Tr. by Šojā’ al-dīn Šafž. 16^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Deqīm. Samīh. (2001/1380SH). Mosū’āt mostalahā al-emām faxr al-dīn al-rāzī, 1^st ed.  Beirūt: Lebanon Nāšerūn. 

Ebn-e Ajība, Ahmad al-hasanī. (1419). Al-bahr al-madīd. Ed. by Ahmad Abdollāh Qarašī. 1^st ed. Cairo: Hasan Abbās Zakī.

Ebn-e Arabī, Mohī al-dīn Mohammad. (no date). Al-fotūhāt al-makīyat. 1^st ed. Beirūt:  Dār al-sāder.

Ebn-e Asāker. Alī ebn-e al-hasan. (1994/1415AH). Tārīx-a madīne-ye damešq. With The effort of Alī Bašīrī. Beirūt: Dār al-fekr leltebā’at va al-našr va al-tozī’. 

Ebn-e Habbān, Abū Hātam Mohammad ebn-e Habbān ebn-e Ahmad. (2014/1393SH). Al-seqāt. 1^st ed. Beirūt: Al-kotob al-seqāfat.

Eynolqozzāt Hamedānī. (1962/1341SH). Tamhīdāte. Ed. by Afīf Oseyrān. 1^st ed. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

__________________. (2006/1385SH). Defā’iyāt (Šekvā al-qarīb). Tr. by Qāsem Ansārī. Tehrān: Manūčehrī.

Ezzoddīn Kāšānī. (2008/1387SH). Mesbāh al-hedāyat va meftāh al-kefāyat. Ed. by Jalāl al-dīn Homāeī. Tehrān: Homā.

Feyz Kāšānī, Mohammad Mohsen. (1993/1372SH). Rāh-e rowšan. With the Effort of Seyyed Mohammad Sādeq Āref. Mashhad: Āstān-e Qods-e Razavī.

____________________________. (2002/1381SH). Dīvān. Ed. by Mostafā Feyz Kāšānī. 2^nd ed.  Qom: Osve.

Hāfez, Šams al-dīn Mohammad. (1983/1362SH). Dīvān. With The effort of Mohammad Qzvīnī & Qāsem Qanī. 4^th ed. Tehrān: Zavvār.

Hawkes, James. (1970/1349SH). Qāmūs-e ketāb-e moqaddas. Tehrān: Tahūrī & Nūrjahān.

Hojvīrī, Abolhasan Alī. (2005/1384SH). Kašf al-mahjūb. With the effort of Mahmūd Ābedī. 2^nd ed.  Tehrān: Sorūš.

Jorjānī, Mīr Seyyed Šarīf, Alī ebn-e Mohammad. (1997/1370SH). Ketāb al-ta’rīfāt. 4^th ed. Tehrān: Nāser Xosrow.

Mahmūdī, Mohammad Bāqer. (2006/1385SH). Nahj al-sa’ādat fī mosdadrak nahj al-balāqat. Beirūt: Mo’assesat al-tazāmen al-fekrī.

Majlesī, Mohamad Bāqer. (1983/1403AH). Behār al-anvār. With the effort of Abdolrahīm al-rabbānī. 3^rd ed.   Beirūt: Dāre Ehyā-ye Torās al-arabī.

Molavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1984/1363SH). Koliyāt-e šams-e tabrīzī. Ed. by Badī’ al-zamān Forūzānfar. 10^th ed.  Tehrān: Amīrkabīr.

__________________________. (2007/1386SH). Masnavī-ye ma’navī. With the effort of Reynold Nikolson. 13^th ed.  Tehrān:  Šahrzād.

Motaharī, Mortezā. (1992/1371SH). Yād-dāšt-hā. Tehrān: Sadrā.

Ozlatī Xalxālī, Adham. (2002/1381SH). Rasā’el-e fārsī-ye adham xalxālī. With the Effort of Abdollāh Nūrānī. ^1st ed. Tehrān: Anjoman.

Qaznavī, Sadīddodīn Mohammad. (2005/1384SH). Maqāmāt-e žende pīl. Ed. by Hešmat Mo’ayyed Zāde. 3^rd ed. Tehrān: Elmī Farhangī.

Šāh ne’matollāh Valī Kermānī. (2001/1380SH). Dīvān. Ed. by Abbās Xayyāt Zāde. 1^st ed.  Kerman: Xāneqāh-e Nematollāhī.

Sanāeī, Majdūd ebn-e Ādam. (2004/1383SH). Hadīgat al-haqīqat va šarī’at al-tarīqat.  Ed. by Mohammad Taqī Moddarres Razavī. 6^th ed. Tehrān: Dānešgah-e Tehrān.

Šeyx Mofīd, Mohammad ebn-e Mohammad ebn-e al-no’mān. (1989/1368SH). Al-extesās. With the Effort of Alīakbar Qaffārī & al-seyyed Mahmūd al-zarandī. 2^nd ed.  Beirūt: Dār al-mofīd Leltebā’at va al-našr va al-tozī’.  

Šeyx Sadūq, Abī Ja’far Mohammad ebn-e Ya’qūb ebn-e Eshāq. (1989/1368SH). Savāb al-a’māl. With the Effort of Seyyed Mohammad Mahdī al-seyyed Hasan Al-xorāsān. 2^nd ed.   Qom: Manšūrāt al-šarīf al-razī.

Šeyx Tūsī, Abū Ja’far Mohammad ebn-e Hasan. (1988/1409 AH). Al-tebiyān fī tafsīr-e al-qor’ān. With the Effort of Ahmad Habīb Qasīr al-āmolī. 1^st ed.  Maktab al-a’lām al-eslāmī.

_______________________________________. (1993/1414AH). Al-amālī. 1^st ed.  Qom: Dār al-seqāfat.

Soltān Valad. (1997/1376SH). Entehā-nāme. With the Effort of Mohammad Alī Xazānedārlū. 1^st ed.  Tehrān: Rozane.

Tahānavī, Mohammad Alī. (1996/1417AH). Kašāf-e estelāhāt al-fonūn va al-olūm. 1^st ed. Beirūt: Lebanon Nāšerūn.

Xārazmī, Al-Movafaq e­bn-e Ahmad. (1993/1414AH). Al-Mināhqīb. Research Al-Šayx Mālek al-Mahmūdī. 2^nd ed. Qom: Našr al-eslāmī.

Xārazmī, Tājoddīn Hossein. (2000/1379SH). Šarh-e fosūs al-hekam. Ed. by Allāmeh Hasanzādeh Āmolī. 2^nd ed. Qom: Būstān-e Ketāb.

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (1982/1361SH).  Naqd-e adabī. Tehrān: Asātīr.