نمادهای اسطوره‌ای در سایه نور عرفانی در هفت‌پیکر نظامی

خائفی, عباس; هوشیار کلویر, بهاره

رقم المقالة : 515966 زيارة : 265 الصفحة: 165 - 207

20.1001.1.20084420.1394.11.40.6.8

نوع المخطوط: ابحاث

نمادهای اسطوره‌ای در سایه نور عرفانی در هفت‌پیکر نظامی

الموضوعات :

عباس خائفی ¹ , بهاره هوشیار کلویر ²

1 - دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه گیلان
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان

تاريخ الإرسال : 21 الثلاثاء , محرم, 1437 تاريخ التأكيد : 21 الثلاثاء , محرم, 1437 تاريخ الإصدار : 10 الأربعاء , ذو الحجة, 1436

الکلمات المفتاحية: نماد, اسطوره, عرفان, هفت‌پیکر, نورالانوار,

ملخص المقالة :

هفت‌پیکر متنی سرشار از آموزه‌ها، اسطوره‌ها، آیین‌ها و حکمت‌های کهن است؛ حکمت‌هایی که در پوشش رمز و نماد، معنایی روحانی برای عروج انسان و ناشناختگی مرگ در خود دارند. در این جستار، نمادهای این اثر به لحاظ اسطوره‌ای یا عرفانی بودن بررسی می‌شوند. این نمادها نشانه‌هایی از دوران تکامل اسطوره و حضور آن در حماسه‌های عرفانی هستند؛ همچنین شخصیت بهرام از این منظر تحلیل می‌شود. این شخصیت پیش از هفت داستان میانی، از چند راهنمای بیرونی و درونی یاری می‌گیرد تا پذیرای آزمون خودشناسی (غار نخست) شود و پس از گذر از پوشش نور نادیدنی (گنبدهای میانی) با عروج به گنبد هشتم (غار پایانی) با طیف نوری "نورٌ علی نور" به جاودانگی روحی برسد.

المصادر:

قرآن مجید.

آذرمکان، حشمت‏الله. 1382. «تحلیلی نو از متنی کهن». فرهنگ و هنر ادبیات داستانی. ش72.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. 1364. شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی. تهران: حکمت.

اتونی، بهروز. 1389. «رمزگشایی اسطوره‌شناختی از ناسوزندگی سیاوش بر بنیاد اسطوره‌شناسی»، ادب‌پژوهی. ش12.

افراسیاب‌پور، علی‌اکبر. 1388. «ریشه‌های عرفانی در اساطیر»، فصلنامه تخصصی عرفان. س6. ش24.

الهام‌بخش، سیّد‌محمود و نازگل مژگانیه. 1387. «تأملی در اندیشه‌های زاهدانه و دینی نظامی گنجوی»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهرکرد. ش9- 8.

الیاده، میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستّاری. تهران: سروش.

ــــــــــــ.1387. شمنیسم: فنون کهن خلسه. ترجمة محمدکاظم مهاجری. قم: ادیان.

باستید، روژه. 1370. دانش اساطیر. ترجمه جلال ستاری. تهران: توس.

بری، مایکل.1385. تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی. ترجمة جلال علوی‌نیا. تهران: نی.

بهاء‏ولد، محمدبن حسین خطیبی بلخی. 1352. معارف. به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر. ج1. تهران: طهوری.

بهار، مهرداد. 1387. از اسطوره تا تاریخ. چ6. تهران: چشمه.

پشت‌دار، علی‌محمد و محمدرضا عباس‌پور خرمالو. 1388. «کرامت از دیدگاه عرفان اسلامی و نظریه روان‌شناختی یونگ»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختیدانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش16.

پورنامداریان، تقی.1380. در سایه آفتاب. تهران: سخن.

ـــــــــــــ‌. 1388. «عالم مثل افلاطون، ناخودآگاهی جمعی یونگ و عالم دل مولوی»، همایش بین‌المللی اندیشه جهانی مولاجلال‌الدین بلخی.

چلکوفسکی، پیتر.1370. «آیا اپرای توراندوت پوچینی براساس کوشک سرخ‌پیکر نظامی است؟»، ایران‌شناسی. ش12.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد.1375. دیوان. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: عرفان.

حسن‌لی، کاووس و لیلا احمدیان. 1386. «کارکرد رنگ در شاهنامه فردوسی»، مجله ادب‌پژوهی. ش2.

حسینی، مریم.1388. «رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌های مولوی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختیدانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش15.

دلاشو، م. لوفر. 1366. زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمة جلال ستّاری. تهران: توس.

دوبوکور، مونیک. 1373. رمزهای زنده جان. جلال ستّاری، تهران: مرکز.

دیباجی، سیّد‌محمدعلی. 1390. «جایگاه نور در حکمت اشراق»، فصلنامه اندیشه دینی دانشکدة شیراز. ش39.

رستگار فسایی، منصور. 1388. پیکرگردانی در اساطیر. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضی، هاشم. 1371. گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان. تهران: بهجت.

ـــــــــــ. 1384. حکمت خسروانی. چ3. تهران: بهجت.

ستّاری، جلال. 1385. حالات عشق مجنون. چ2. تهران: توس.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی‌بن حبش.1380 .مجموعةآثارفارسیشیخ‌اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمة سیّدحسین نصر با مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن. ج3 . چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1382. فرهنگ نمادها. ج3و4. ترجمة سودابه فاضلی. تهران: جیحون.

شیمل، آن‌ماری. 1382. شکوه شمس. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

صرفی، محمدرضا. 1380. «آزمون آتش»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش9 و8.

عباسی، سکینه. 1384. «بررسی قصه‌های ماهان از هفت‌پیکر نظامی»، نامه پارسی. س10. ش4.

ـــــــــــــ. 1389. «نقد و بررسی قصه‌های گنبد سپید»، فصلنامه کاوش‌نامه. س11. ش2.

علی‌اکبری، نسرین و سیّد‌امیرمهرداد حجازی. 1390. «رنگ و تحلیل زمینه‌های تأویل رمزی آن در هفت‌پیکر»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ش2.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1373. شرح مثنوی شریف. تهران: علمی و فرهنگی.

کاکایی، قاسم. 1382. وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایتسر اکهارت. چ2. تهران: هرمس.

کروتکف، جورج. 1384. «رنگ و عدد در هفت‌پیکر»، ترجمة هاشم بناء‌پور. خیال. ش16.

کزّازی، میرجلال‌الدین. 1372. رؤیا، حماسه و اسطوره. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــــ. 1379. نامهباستان. ج1. تهران: سمت.

متحدین، ژاله. 1371. «اژدها در شعر فارسی»، مجله ایران‌شناسی. ش16.

محرمی، رامین. 1388. «غیب‌اندیشی مولوی در مثنوی معنوی»، مجله ادب‌پژوهی. ش9.

موسوی، سیّدرسول. 1388. «تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطوره مهر»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شاختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش14.

‌موسوی ‌گیلانی، سیدرضی و مریم مولوی. 1390. «اعتقاد به منجی براساس ضمیر ناخودآگاه یونگ با بررسی اسطوره کهن سیمرغ و تبیین اسطوره مدرن بشقاب‌پرنده»، شرق موعود. ش17.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1391. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام رینولد الین نیکلسون. چ18. تهران: امیرکبیر.

نصر اصفهانی، محمدرضا و حافظ حاتمی. 1388. «رمز و رمزگرایی با تکیه بر ادبیات منظوم عرفانی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شاختیدانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16.

نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. 1388.هفت‌پیکر. به کوشش وحید دستگردی. چ6. تهران: قطره.

ــــــــــــ. 1385. مخزن‌الاسرار. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

نورایی، الیاس.1392. «پیوند اسطوره و عرفان؛ برداشت‌های عرفانی سهروردی از شاهنامه فردوسی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شاختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش32.

همدانی، امید. 1388. «حماسه، اسطوره و تجربه عرفانی خوانش سهروردی از شاهنامه»، فصلنامه نقد ادبی. دوره 2. ش7.

یاحقی، محمدجعفر و سمیرا بامشکی. 1388. «تحلیل نماد غار در هفت‏پیکر». پژوهش‏های زبان و ادب فارسی. ش4.

یاحقی، محمدجعفر و فرزاد قائمی. 1386. «نقد اساطیری شخصیت جمشید از منظر اوستا و شاهنامه»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهیدباهنر کرمان. ش21.

References

The Holy Quran

’Ali Akbari, Nasrin and Seyyed Amir Mehrdād Hejāzi. (2011/1390SH). “rang va tahlil-e zamineh-hā-ye ta’vil-e ramzi-ye ān dar haft peykar”. Pazhouhehs-hā-ye zabān va adabiyāt-e fārsi-ye dāneshkadeh-ye adabiyāt va ’oloum-e ensāni-ye Esfahān. Pp. 9-30.

Afrāsiyāb-pour, ’Ali Akbar. (2009/1388SH). “risheh-hā-ye ’Erf āni dar asātir”. Fasl-nāmeh takhassosi-ye ’Erf ān. Year 6. No. 24. Pp. 14-32.

Atouni, Behrouz. (2010/1389SH). “ramz-goshāei-ye ostoureh-shenākhti az nā-souzandegi-ye Siyāvash bar bonyād-e ostoureh-shenāsi”. Adab Pazhouhi. pp. 53-68.

Āzarmakān, Heshmat-ollah. (2003/1382SH). “Tahlili now az matni kohan”, adabiyāt-e dāstāni Journal, No. 72.

Bahār, Mehrdād. (2008/1387SH). Az ostoureh tā tārikh. 6^th ed. Tehran: Cheshmeh.

Barry, Michael (2006/1385SH). Tafsir-e Michael barry bar Haft-peykar-e Nezāmi (Le pavillon des sept princesses).Tr. by Jalāl ’Alaviniyā. Tehran: Ney.

Bastide, Roger. (1999/1370SH). Dānesh Asātir (La Mythologie). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: tous.

Chevalier Jean & Alain Guerbrant. (2003/1382SH). Farhang-e Nemād-hā (Dictionary of symbols). Tr. by Soudābe Fazā’eli. Tehran: Jeyhoun.

De Beaucorps, Monique. (1997/1376SH). Ramz-hā-ye zendeh-ye jān (Les symboles vivants). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: Markaz.

Delachaux, M. Loeffer. (1987/1366SH). Zabān-e ramzi-ye ghesse-hā-ye parivār (Le Symbolisme des Legendes). Tr. by Jalāl Sattāri. 1^st ed. Tehran: Tous.

Dibāji, Seyyed Mohammad ’Ali. (2011/1390SH). “jāyegāh-e nour dar hekmat-e eshrāgh”. Faslnāmeh-ye andisheh-ye dini-ye dāneshkadeh-ye Shirāz. Pp. 1-20.

Ebrāhimi Dināni, Gholām-hossein. (2001/1379SH). Sho'ā'-e andisheh va shohoud dar falsafeh-ye Sohravardi. Tehran: Hekmat.

Elhām-bakhsh, Seyyed Mahmoud And Nāz-gol Mozhgāniyeh. (2008/1387SH). “ta’ammoli dar andisheh-hā-ye zāhedāneh va dini-ye Nezāmi Ganjavi”. Fasl-nāmeh-ye dāneshkadeh-ye adabiyāt va ’oloum-e ensāni. No. 8-9. Pp. 11-31.

Eliad, Mircea. (1997/1376SH). Resāleh dar tārikh-e adyān (Traited'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: Soroush.

------------------. (2008/1387SH). Shamanism, Fonoun-e kohan-e khalseh (shamanism:archaic technigues of ecstasy). Tr. by Mohammad Kāzem Mohājeri. Qom: Adyān.

Forouzānfar, Badi’-ozzamān. (2005/1384SH). Sharh-e masnavi-ye sharif. Tehran: Enteshārt-e ’Elmi va Farhangi.

Haddādi, Elhām and Mohsen Zolfaghāri. (2010/1389SH). Tasvir-e este’āri-ye kohan-olgou-ye khorshid dar nākhodāgāh-e ghowmi-e Khāghāni o Nezāmi”. Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 6. No. 20. Pp. 66-83.

Hāfez, Shams-oddin Mohammad. (1996/1375SH). Divān-e Hāfez-e Shirāzi. Ed. by Mohammad Qazvini. ’Erf ān.

Hamedāni, Omid. (2009/1388SH). “hemāseh, ostoureh va tajrobeh-ye ’erf āni-ye khānesh-e Sohravardi az shāhnāmeh”. Faslnāmeh-ye naghd-e adabi.

Hasanli, Kāvous and Leilā Ahmadiyān. (2007/1386SH). “kārkard-e rang dar Shāhnāmeh-ye Ferdowsi”. Adab-pazhouhi. No. 2. Pp. 143-156.

Hosseini, Maryam. (2009/1388SH). “ramz-pardāzi-ye qār dar farhang-e melal va yār-e qār dar qazal-hā-ye Mowlavi”. Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 15. Pp. 35-53.

Kākāei, Ghāsem. (2003/1382SH). Vahdat-e vojoud be revāyat-e Ebn-e’Arabi & Ekhārt. 2^nd ed. Tehran: Hermes.

Kazzāzi, Mir-jalal-oddin. (1993/1372SH). Ro’yā, Hamaseh, Ostoureh. Tehran: Nashr-e Markaz.

--------------------------------. (2000/1379SH). Nāmeh-ye bāstān. 1^st ed. Vol. 1. Tehran: SAMT.

Khatibi, Mohammad ibn Hasan. (1973/1352SH). Ma'āref Bahā’e Valad. With the effort of Badi'-ozzamān Frouzānfar. Vol. 1. Tehran: Tahouri.

Krotkoff, George. (2005/1384SH). “Rang o ’adad dar Haft-peykar” Tr. by Hāshem Banā-pour. Quarterly Journal of Khiyāl. Winter. No. 16. Pp. 38-71.

Moharrami, Rāmin. (2009/1388SH). “ qeib-andishi-ye Mowlavi dar masnavi-ye ma’navi”. Adab-pazhouhi. Autumn. Pp. 107-127.

Mottahedin, Zhāleh. (1992/1371SH). “ezhdahā dar she’r-e Fārsi”. Majaleh-ye Irān-shenāsi. No. 16. Pp. 713-733.

Mousavi, Seyyed Rasoul. (2009/1388SH). “tasāvir-e balāqi-ye khorshid dar Shāhnāmeh va bāztāb-e ostoureh mehr”. Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 5. No. 14.

Mousavi-e Guilani, S. Razi and Maryam Mowlavi. (2011/1392SH). “E’teqād be monji bar asās-e zamir-e nākhodāgāh-e Young bā barrasi-e ostoure-ye kohan-e Simorgh o tabyin-e ostoure-ye modern-e boshghab-parandeh”, Shraq-e mow’oud Mag. No. 17.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1993/1372SH). Masnavi-ye Ma'navi. Narm-afzār-e tahghighāt-e kāmpioteri-ye ’oloum-e eslāmi-ye nour.

Nasr Esfahāni, Mohammad Rezā and Hāfez Hātami. (2009/1388SH). “Ramz o ramzgerāei bā tekyeh bar adabiyāt-e manzoum-e ’erfāni”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 5. No. 16. Pp. 166-196.

Nezāmi Ganjavi, Elyās ibn Yousef. (2006/1385SH). Makhzan-ol-asrār. With the effort of Sa’eid Hamidiyān. 9^th ed.Tehran: Ghatreh.

--------------------------------------------. (2009/1388SH). Haft peykar. With the effort of Hasan vahid dastgerdi.8^th ed. Tehran: Qatreh.

Nourāei, Elyās. (2013/1392SH). “peyvand-e ostoureh va ’erfān; bardāsht-hā-ye ’erf āni-ye Sohravardi az shāhnāmeh Ferdowsi”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 4. No. 32. Pp. 234-259.

Poshtdār, Mohammad ’Ali & Mohammad Reza’Abbas-pour Khormā-lou. (2009/1388H). “Keramat az didgāh-e ’erfān-e eslāmi va nazariyeh-ye ravān-shenakhti-ye Young”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. No. 16. Pp. 60-84.

Pour-nāmdāriyān, Taghi. (2001/1380SH). Dar Sāyeh Āftāb. Tehran: Sokhan.

Pour-nāmdāriyān, Taghi. (2009/1388SH). “’ālam masal-e aflātoun, nākhod-āgāhi-ye jam’i-ye Young va ’ālam-e del-e Mowlavi”. Hamāyesh-e beinolmelali-ye andisheh-ye jabāni-ye Mowlānā Halāl-oddin Balkhi. Pp. 52-68.

Rastgār Fasāei, Mansour. (2009/1388SH). Peykargardāni dar asātir. 2^nd ed. Tehran: Pazhouheshgāh-e ’Olum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Razi Mousavi Gilāni and Maryam Mowlavi. (2011/1390SH). “e’teghād be monji bar asās-e zamir-e nā-khodāgāh-e Young bā Barresi-ye ostoureh-ye kohan-e simorq va tabyin-e ostoureh-ye modern-e boshghāb parandeh”. Shargh-e Mo’oud. No. 17. Pp. 143-171.

Razi, Hāshem. (1992/1371SH). Gāh-shomāri va jashn-hā-ye Iran-e bāstān. Tehran: Bahjat.

--------------------. (2001/1380SH). Hekmat-e khosrowāni. 3^rded. Tehran: Bahjat.

Sarfi, Mohammad Rezā. (2001/1380SH). “āzmoun-e ātash”. Nashriyeh-ye dāneshkadeh-ye adabiyāt va ’oloum-e ensāni-ye shahid Bāhonar-e Kermān. No. 8 & 9. Pp. 31-57.

Sattāri, Jalāl. (2006/1385SH). Hālāt-e eshgh-e Majnoun. 2^nd ed. Tehran: Tous.

Schimmel, Anne-Marie. (2003/1382SH). Shokouh-e Shams (The Triumphal Sun: A Study of the Works of Jalaluddin Rumi). Tr. by Hassan Lāhouti. Tehran: Enteshārt-e ’Elmi va Farhangi.

Sohravardi, Shahāb oddin yahyā. (2001/1380GH). Majmou’eh-ye mosnnafāt-e Sheikh-e Eshrāgh. Ed. by Henri Corbin & Seyyed Hossein-e Nasr. 3^rd ed. vol. 3. Pazhouheshgāh-e ’Oloum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Tchaikovsky, Pyotr Ilyich. (1991/1370SH). “āyā operā-ye tourāndout-e Pouchini bar asās-e koushl-e sorkh-peykar-e Nezāmi ast?” (If Turandot opera of Puccini is based on Nezami’s Kushk-i Sorkh Peykar. Irān-shenāsi. Winter. No. 12. Pp. 714-722.

Toqyāni, Eshāgh and Tayyebeh Ja’fari. (2008/1387SH). “sodā-ye soud; rouykardi ravān-shenākhti be gonbad-e panjom-e haft peykar-e Nezāmi”. Literature and Humanities Faculty. Pp. 213-230.

Yāhaghi, Mohammad Ja’far and Farzād Qā’emi. (2007/1386SH). “Naghd-e asātiri-ye shakhsiyat-e Jamshid az manzar-e Avestā va Shāhnāmeh”. Literature and Humanities Fuculty of Kerman University. Pp. 273-305.

Yāhaghi, Mohammad Ja’far and Samirā Bāmeshki. (2009/1388SH). “Tahlil-e namād-e dar Haft-peykar”, Pazhouhesh-hā-ye zabān o adab-e Farsi. No. 4.

_||_