خلع نعلین در تفسیر عارفان

الموضوعات :

محمدرضا موحدی ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

تاريخ الإرسال : 06 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ التأكيد : 06 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ الإصدار : 20 الأربعاء , رجب, 1432

الکلمات المفتاحية: تأویل, تفسیر عرفانی, سورة طه, خلع نعلین, حضرت موسی,

ملخص المقالة :

در گفت‌وگویی که حضرت موسی(ع) در کوه طور با باری تعالی داشت، خداوند به او امر کرد که فاخلع نعلیک، انّک بالواد المقدس طوی. این دیدار که در سورة طه گزارش شده، از دیرباز در میان مفسران و عارفان مجال بحث یافته است. این بحث‌ها بیشتر بر دو محور جریان داشته است؛ نخست اینکه به‌طور اساسی فلسفة این فرمان مبنی بر خلع نعلین چه بوده است و دیگر آنکه نعلین در این آیه، استعاره از چه مفاهیمی می‌تواند باشد. مفسرانی که مسلک عرفانی داشته‌اند، در چرایی این امر الهی، لطایف و اشاراتی بلند یافته‌اند و نعلین را نیز نمادی از مفاهیمی انتزاعی همچون خوف و رجا، تعلقات کونین، طبیعت و نفس، اسباب تلوین، صفات و افعال، محل الفصل و الوصل، قوة اتصال و انفصال، اشتغال به اهل و ولد، و ... دیده‌اند.در این مقاله، پس از بیان پیشینة داستان که ریشه در عهد عتیق دارد، اصل دیدار براساس قدیمی‌ترین مآخذ تفسیری نقل شده است. سپس درباره فلسفة خلع از منابع کهن، اطلاعاتی ارائه و آن‌گاه به ترتیب موضوعی به تنوع معانی استخراج شده از نعلین پرداخته می‌شود.

المصادر:

کتابنامه 

آتش، سلیمان. 1381. مکتب تفسیر اشاری. ترجمة توفیق سبحانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

الآلوسی، محمود. 1997. روح المعانی فی تفسیر القران. به تصحیح محمدحسین العرب. بیروت: دارالفکر.

ابن‌عربی. 1998. رحمة من الرحمن. تحقیق: محمود غراب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ابوالفتوح رازی. 1368. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. ج 13. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

برگل، یو. ا. 1362. ادبیات فارسی بر مبنای استوری. ترجمة یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، کریم کشاورز. تحریر احمد منزوی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

بروسوی، اسماعیل. 1421. تفسیر روح البیان. به تصحیح شیخ احمد عبید و عنایه. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

التستری، سهل بن عبدالله. 2002. تفسیر التستری. با تعلیقات محمد باسل عیون السود. چ 1. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون.

الثعلبی. 2004. الکشف و البیان. تحقیق: محمدبن عاشور. چ 1. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

جزایری، سیدنعمت الله. 1384. النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین. ترجمة فاطمه مشایخ. چ 2. تهران: فرحان.

الجنابذی، محمد. 1988. تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

الحویزی العروسی، جمعه. 1373. نورالثقلین. قم: مؤسسة اسماعیلیان.

خمینی، روح الله. 1384. تفسیر قران مجید (برگرفته از آثار امام خمینی). با مقدمه، تحقیق و تعلیق سیدمحمدعلی ایازی. تهران: مؤسسة عروج.

رشیدالدین میبدی. 1361. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ 3. تهران: امیرکبیر.

روزبهان بقلی. 2008. عرائس البیان فی حقائق القرآن. تحقیق: الشیخ احمد فرید المزیدی. بیروت: دارالکتب العلمیه.

سلمی، ابی عبدالرحمن. 2001. تفسیر السلمی و هو حقائق التفسیر. تحقیق: سید عمران. چ 1. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون و دارالکتب العلمیه.

ـــــــــــــــــــــ . بی‌تا. حقائق التفسیر. نسخة خطی کتابخانة ینی جامع استامبول. به شمارة 43.

القشیری، ابی‌القاسم. 1420. تفسیر القشیری المسّمی لطائف الاشارات. با تعلیقات عبداللطیف حسن عبدالرحمن. چ 1. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون و دارالکتب العلمیه.

عبدالرزاق، کاشانی. 1422. تفسیر القرآن]منسوب به ابن‌عربی[. تهیه و تنظیم: سمیر مصطفی باب. چ 1. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

کاشفی، کمال‌الدین حسین. 1317. مواهب علیه یا تفسیر حسینی. با تصحیح و مقدمه سید محمدرضا جلالی نائینی. تهران: کتابفروشی اقبال.

کلینی، ابی‌جعفر. 1387 ق. اصول کافی، ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام.

مقاتل بن سلیمان. 2003. تفسیر مقاتل بن سلیمان. تحقیق: احمد فرید. بیروت: منشورات دارالکتب العلمیة.

مکارم شیرازی، ناصر. 1373. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

ملاصدرا. 1376. مثنوی ملاصدرا. به کوشش: مصطفی فیضی. قم: کتابخانة آیت الله مرعشی نجفی.

منزوی، احمد. 1359. فهرست نسخه‌های خطی گنج‌بخش. اسلام‌آباد. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

مینوی، مجتبی. 1384. یادداشت‌های مینوی. به کوشش مهدی قریب، محمدعلی بهبودی. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات.

رشیدالدین میبدی. 1361. کشف الاسرار و عدة الابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ3. تهران: امیرکبیر.

نجم‌الدین رازی. بحرالحقائق و المعانی فی تفسیر السبع المثانی. نسخة خطی کتابخانة مرعشی نجفی به شمارة 822 و 189 و 5288.

نخجوانی، نعمةالله بن محمود. 1325. الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه. قاهره: دار رکابی للنشر.

نیشابوری، نظام‌الدین. 1996. غرائب القرآن. با تنظیم الشیخ زکریا عمرات. بیروت: دارالکتب الاسلامیه.

هجویری، علی بن عثمان. 1383. کشف المحجوب. به تصحیح دکتر محمود عابدی. تهران: سروش.

همدانی، فاضل خان. 1380. ترجمه کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید). تهران: اساطیر.

References

Ātash, Soleimān. (2002/1381H). Maktab-e Tafsir-e Eshāri. Tr. by Towfiq Sobhāni. Tehran: Markaz-e Nashr-e Daneshgāhi.

Abdol Razzāq, Kāshāni. (1422 A.H.). Tafsir ol Qur’an (attributed to Ibn Arabi). Comp. by Samir Mostafa Bāb. 1^st ed. Beirut: Daro Ehya al Taras al Arabi.

Al Sa’labi. (2004/1385H).  Alkashfo val Bayan. Ed. by Muhammad bin Ashur. 1^st ed. Beirut. Daro Ehya el Taras al Arabi.

Al’ālusi, Mahmood. (1997/1376H). Ruhul Ma’āni fi Tafsir el Qur’an. Ed. by Muhammad Hussain al Arab. Beirut: Dar ol Fekr.

Alhoveizi al Orusi, Jum’at. (1994/1373H). Nur al Saqalein. Qom: Esmāeelian Publications.

Aljonabezi, Mohammad. (1988/1367H). Tafsir-e Bayan-es Sa’adat  fi Maqamat-el Ebadat. Beirut: Mo’assesat-el Elmi lel Matbu’aat (Foundation for Research Publications).

 Alqashiri, Abol Qasem. (1420 A.H.). Tafsir al Qashiri al Musamma Latayef ul Isharat (Commentary of Qashiri known as Latayef ul Isharat). f. n. A’bdol Latif Hasan Abdol Rahman. 1^st ed. Beirut: Muhammad Ali Baizun and Dar ol Kotob-el Elmiah Publications.

Altastari, Sahl bin Abdollah. (2002/1381H). Tafsir ol Tastari. f.n.: Muhmmad Basil Oyun al Sud. 1^st ed. Beirut: Manshurat-e Muhammad Ali Baizun.

Bregel, Yuri. A. (1983/1362H). Adabiyāt-e Farsi bar Mabnā-ye Storey. Tr. by Yahiā Āryānpour, Sirus Izadi, Karim Keshāvarz. Written by Ahmad Monzavi. Tehran: Institute of Cultural Studies.

Brosuie Ismail. (1421 A.H.). Tafsir Ruhol Bayan. Ed. by Sheikh Ahmad O’baid and E’naya. Beirut: Daro Ehya el Taras al Arabi.

Hamedāni, Fāzel Khān. (2001/1380H). Tarjome-ye Ketab-e Moqaddas (Ahd-e Atiq va Ahd-e Jadid). Tehran: Asātir.

Hojviri, Ali bin Osman. (2004/1383H). Kashf-ol Mahjub. Ed. by Dr. Mohammad Aabedi. Tehran: Sorush.

Ibn Arabi. (1998/1377H). Rahmato Mena Rahman. Ed. by Mahmood Ghorab. Beirut. Daro Ehya el Taras al Arabi

Jazāyeri, Seyyed Ne’matollah. (2005/1384H). Annurol Mobin fi Qesasel Anbia’e val Morsalin. Tr. by Fatemeh Mashayekh. 2^nd ed. Tehran: Farhān.

Kāshefi, Kamaluoddin Hossein. (1938/1317H). Mavaheb-e Alaih ya Tafsir-e Hosseini. Edited and Intr. by Mohammad Reza Jalali Nā’īni. Tehran: Ketabforushi-e Eqbāl.

Khomeini, Ruhollah. (2005/1384H). Tafsir-e Qur’an-e Majid (Bargerefteh az Āsār-e Emām Khomeini). Introduction, research and annotation by Seyyed Mohammad Ali Ayāzi. Tehran: Moassese-ye Oruj.

Koleini, Abi Ja’far. (1387 A.H.). Osul-e Kafi. Tr. and commentary by Seyyed Hashem Rasuli. Tehran: Farhang-e Ahl-e Beit Publications.

Makārem Shirazi, Nāser. (1994/1373H). Tafisr-e Nemuneh. Tehran: Darol Kotob-el Eslāmiieh (Islamic Publications House).

Maqatel bin Soleiman. (2003/1382H). Tafsir-e Maqatel bin Soleiman.Ed. by Ahmad Farid. Beirut: Darol Kotob el Elmiiah.

Minavi, Mojtabā. (2005/1384H). Yaddāsht-hāye Minavi. With the efforts of Mehdi Qarib and Mohammad Ali Behbudi. 2^nd ed. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

Molla Sadrā. (1997/1376H). Masnavi-ye Molla Sadrā. Ed. by Mostafa Feizi. Qom: Ayatollah Mar’ashi Najafi Library.

Monzavi, Ahmad. (1980/1359H). Manuscript Catalogue of Ganj Bakhsh, Eslamabad. Iran-Pakistan Institute of Persian Studies.

Najmoddin Raazi. Bahrol Haqā’eq val Ma’āni fi Tafsir al Sab’al Masāni. Manuscript of Ayatollah Mar’ashi Najafi Library. Edition no. 189, 822, 5288.

Nakhjavāni, Ne’matollah bin Mahmood. (1946/1325H). Alfavaateh-ol Elahiya val Mafateh-ol Gheibiyyah. Cairo: Daaro Rekabi lel-nashr (Rekabi Publications).

Neishaburi, Nezamoddin. (1996/1375H). Ghara’eb ol Qur’an. Comp. by Sheikh Zakaria Omraat. Beirut: Darol Kotob el Eslamiiah.

Rashidoddin, Meibodi. (1982/1361H). Kashf-ol Asrār va Eddat-ol Abrār. With the efforts of Ali Asghar Hekmat. 3^rd ed. Tehran: Amir Kabir.

Ruzbahān Baqli. (2008/1387H). Araes-al Bayan fi Haqaa’eq-al Qur’an. Research by Ahmad Farid Al Mazidi. Beirut: Dar ol Kotob-el Elmiah.

Salma, Abi Abdol Rahman. (2001/1380H). Tafsir ol Salma va Hova Haqaa’eq-ol Tafsir. Research by Seyyed  Emraan. 1^st ed. Beirut:Muhammad Ali Baizun and Dar ol Kotob-el Elmiah Publications.

--------. (n.d.). Haqaeq-ol Tafsir. Manuscript of Yani Library, Istanbul University. No. 43.