بررسی افکار و باورهای گنوسی ابوالعلاء معرّی و صادق هدایت

الموضوعات :

حمیدرضا اردستانی رستمی ¹

1 - استادیاردانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

تاريخ الإرسال : 06 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ التأكيد : 06 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ الإصدار : 13 السبت , شعبان, 1434

الکلمات المفتاحية: زن, شرّ, ابوالعلاء معرّی, صادق هدایت, گنوسیس, گیاه‌خواری, رنج و زیستن,

ملخص المقالة :

با نگاهی به تاریخ زندگی سخنورانِ اندیشمند، به نام کسانی برمی‌خوریم که زیستن آنها متفاوت از دیگران بوده است و این تفاوتِ برخاسته از پیچیدگی‌های شخصیّتی باعث شده است که هر کس از پندار خود سخنی دربارة آنان بگوید و امکان شناخت حقیقی آنها فراهم نیاید. از جملة این کسان در تاریخ ادب فارسی، صادق هدایت در دورة معاصر است که پرسش‌ها، سرگشتگی‌ها و شوریدگی‌هایِ حاصل از تفکرات خود را در داستان‌هایش بیان کرده است. همانند این اندیشمند در ادب تازی، ابوالعلاء معرّی است که همان پیچیدگی‌های فکری و شخصیّتی را در روزگار گذشته دارا بوده است. ممکن است بخشی از این اندیشه‌ها و باورها تحت تأثیر اندیشه‌های گنوسی (= آمیزه‌ای از عقاید فلسفی – دینیِ یهودی، مصری، بابلی، یونانی، سوری و ایرانی) شکل گرفته باشد. پژوهش کنونی بر آن است که برخی از همین باورهای مشترک فکری برخاسته از اندیشه‌های گنوسی، چون مانویت، مزدکیه و مرقیون، همانندِ دوری جستن از زنان، اجتناب از خوردنِ گوشت و توجّه به گیاه‌خواری، باور به رنجبار بودنِ زیستن و آمیختگی تن و جهان به شرارت را آشکار سازد.

المصادر:

کتابنامه

آموزگار، ژاله و احمد تفضّلی. 1387. زبان پهلوی. چاپ ششم. تهران: معین.

ابن بلخی. 1385. فارسنامه. تصحیح و تحشیة گای لیسترنج و رینولد نیکلسون. تهران: اساطیر.

ابن خلکان، شمس‌الدین احمد بن محمد. 1992. الوفیات الاعیان. بیروت: دارالثقافه.

ابوالقاسمی، محسن. 1387. مانی به روایت ابن ندیم. چاپ سوم. تهران: طهوری.

ــــــــــــــــــ. 1386. تاریخ زبان فارسی. چاپ هشتم. تهران: سمت.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1386. سروده‌های روشنایی. تهران: اسطوره و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

ـــــــــــــــــــــ. 1387الف. اسطوره؛ بیانِ نمادین. چاپ دوم. تهران: سروش.

ـــــــــــــــــــــ.1387ب. اسطورة آفرینش در آیین مانی. چاپ چهارم. تهران: کاروان.

اکبری مفاخر، آرش. 1387. «اهریمن‌پرستی زروانی و نمونه‌های بازمانده از آن»، نامة ایران باستان، سال هشتم. شمارة اول و دوم.

ایرج میرزا. 1339. دیوان. تهران: کتابخانة مظفری.

بنونیست، امیل. 1386. دین ایرانی. ترجمة بهمن سرکاراتی. چاپ سوم. تهران: قطره.

بهار، مهرداد. 1384. ادیان آسیایی. چاپ پنجم. تهران: چشمه.

ــــــــــ.1385. جستاری در فرهنگ ایران. تهران: اسطوره.

بیرونی، ابوریحان. 1389. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.

پورجوادی، نصرالله. 1389. «پرهیز از گوشت‌خواری در تصوف»، نامة فرهنگستان، دورة یازدهم. شمارة دوم.

پیرنیا، حسن. 1387. تاریخ ایران. چاپ دوم. تهران: باران اندیشه.

تدین نجف‌آبادی، مهدی و علی رمضانی.1390. «چهرة انسان، تجلّی‌گاه قرآن در نزد سیدعمادالدین نسیمی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س هفتم. شمارة 24.

حلبی، علی‌اصغر. 1380. تاریخ اندیشه‌های سیاسی در ایران و اسلام. تهران: اساطیر.

ـــــــــــــــ.. 1386. شرح مثنوی. تهران: زوّار.

حموی، یاقوت. بی‌تا. معجم‌الادبا بالارشادالادیب الی معرفه الادیب. بیروت: دارالغرب اسلامی.

دستغیب، عبدالعلی. 1364. نقد آثار هدایت. تهران: سپهر.

دولتشاهی فیروز، مهین. 1379. «دایی‌ام صادق هدایت». شناخت‌نامة صادق هدایت. به کوشش شهرام بهارلوئیان و فتح‌الله اسماعیلی. تهران: قطره. صص 597-593.

رضایی، مهدی و حشمت‌الله آذرمکان. 1390. «مقایسة جاودانگی در اساطیر زردشتی و سامی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س هفتم. شمارة 25.

رید، ایویلین. 1388. مادرسالاری. ترجمة افشنگ مقصودی. تهران: گل آذین.

زبور مانوی. 1388. ترجمه از قبطی سی. آر. سی. آلبری. گزارش فارسی از ابوالقاسم اسماعیل‌پور. ویراست دوم. تهران: اسطوره.

سرّامی، قدمعلی و سیما منصوری. 1390. «هفت زینة مهری در هفت خوان بیژن»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س هفتم. شمارة 23.

شکری فومشی، محمد. 1382. «مبانی عقاید گنوسی در مانویت»، نامة ایران باستان، سال سوم. شمارة اول.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. 2003. الملل و النحل. بیروت: دار و مکتبه الهلال.

صفا، ذبیح‌الله. 1371. تاریخ ادبیات در ایران. ج1. چاپ دوازدهم. تهران: فردوس.

فرّوخ، عمر. 1381. عقاید فلسفی ابوالعلاء معرّی. ترجمة حسین خدیوجم. چاپ دوم. تهران: مروارید.

فروید، زیگموند. 1362. توتم و تابو. ترجمة ایرج باقرپور. تهران: آسیا.

فریزر، جیمز جرج.1387. شاخة زرّین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمة کاظم فیروزمند. چاپ پنجم. تهران: آگاه.

کریستن‌سن، آرتور. 1385. ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. چاپ پنجم. تهران: صدای معاصر.

ـــــــــــــــــ. 1388. مزداپرستی در ایران قدیم. ترجمة ذبیح الله صفا. چاپ ششم. تهران: هیرمند.

کلیما، اوتاکر. 1386. تاریخ جنبش مزدکیان. ترجمة جهانگیر فکری ارشاد. چاپ دوم. تهران: توس.

ـــــــــــــ. 1371. تاریخچة مکتب مزدک. ترجمة جهانگیر فکری ارشاد. تهران: توس.

مردان فرّخ. 2536. گزارش گمان شکن. ترجمة صادق هدایت. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

معرّی، ابوالعلاء. 1999. دیوان اللزومیات، بیروت: مؤسسه علمی مطبوعات.

ــــــــــــــ. 2004. رساله الغفران. بیروت: دار و مکتبه الهلال.

ــــــــــــــ. 1381. شرح دیوان سقط الزند. به کوشش محمود ابراهیمی. سنندج: دانشگاه کردستان.

مقدسی، طاهر بن مطهر. 1386. آفرینش و تاریخ. مقدمه، ترجمه و تعلیقاتِ محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ سوم. تهران: آگاه.

مقدم، محمد. 1349. «یادبودهای من از صادق هدایت» در کتاب صادق هدایت. گردآوریِ محمود کتیرایی. تهران: اشرفی – فرزین. صص 350-349.

میرفخرایی، مهشید. 1387. فرشتة روشنی. چاپ دوم. تهران: ققنوس.

ناصرخسرو، ابومعین. 1384. خوان الاخوان. تصحیح علی‌اکبر قویم. تهران: اساطیر.

ـــــــــــــــــــ. .1385. زادالمسافرین. تصحیح و تحشیة محمد بذل‌الرحمن. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

ویدن گرن، گئو. 1387. مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفای اصفهانی. چاپ سوم. تهران: نشر مرکز.

هالروید، استوارت. 1388. ادبیات گنوسی. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.

هدایت، صادق. 1344. زنده به گور. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــ.. 2536الف. بوف کور. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

ـــــــــــــ. 2536ب. دختر ساسان و اصفهان نصف جهان. چاپ دوم. تهران: جاویدان.

ـــــــــــــ. 1342. فواید گیاه‌خواری. چاپ سوم. تهران: امیر کبیر.

ــــــــــــــــــــــــــ. 1346. سه قطره خون. چاپ سوم. تهران: جاویدان.

هینلز، جان. 1386. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. چاپ دوازدهم. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر. 1376. چون سبوی تشنه. چاپ چهارم. تهران: جامی.

یعقوبی، احمدبن یعقوب. 1387. تاریخ یعقوبی. ترجمة محمدابراهیم آیتی. چاپ دهم. تهران: علمی.

 

English References

Boyce. M. (1975). A Reader In Manichaen Middle Persian And Parthian. Tehran-Liege.

Kent .R. J. (1953). old Persian. Newyork.

Lieu, S. N. C. (1992). Manichaeism In The Later Roman Empire and Medieval china. A Historical Survey. 2nd ed. Tubingen.

Mackenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. Oxford.

Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi. Wiesbaden.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

English References

Boyce. M. (1975). A Reader In Manichaen Middle Persian And Parthian. Tehran-Liege.

Kent .R. J. (1953). old Persian. Newyork.

Lieu, S. N. C. (1992). Manichaeism In The Later Roman Empire and Medieval china. A Historical Survey. 2nd ed. Tubingen.

Mackenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. Oxford.

Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi. Wiesbaden.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Abolqāsemi, Mohsen. (2007/1386SH). Tārikh-e zabān-e Fārsi. 8^th ed. Tehran: Samt.

---------------------------. (2008/1387SH). Māni be revāyat-e Ibn Nadim. 3^rd ed. Tehran: Tahouri.

Akbari Mafākher, Ārash. (2008/1387SH). “Ahriman-parasti-e Zorvāni o nemoune-hā-ye bāzmāndeh az ān”, Nāme-ye Iran-e bāstān. No. 1&2. Pp. 22-39.

Āmouzgār, Zhāleh and Ahmad Tafazzoli. (2009/1387SH). Zabān-e Pahlavi. 6^th ed. Tehran: Mo'ein.

Bahār , Mehrdād. (2005/1384SH). Adyān-e Āsiāei. 5^th ed. Tehran: Cheshmeh.

---------------------. (2006/ 1385H). Jostāri chand dar Farhang-e Iran. 1^st ed. Tehran: Ostoureh.

Benvéniste, Émile . (2007/1386SH). Din-e Irani: bar pāye-ye matn-hā-ye mohemm-e younāni (The Persian Religion: According to the Chief Greek Texts). Tr. By Bahman Sarkārāti. 3^rd ed. Tehran: Qatreh.

Birouni, Abu-rei'hān. (2010/1389SH). Āsār-ol-bāqiyah. Tr. By Akbar Dānāseresht. 6^th ed. Tehran: Amirkabir.

Christensen, Arthur. (2006/1385SH). Iran dar zamān-e Sāsāniān(L'Iran sous les Sassanides). Tr. By Rashid Yāsemi. 5^th ed. Tehran: Sedā-ye Mo'āser.

--------------------------. (2009/1388SH). Mazdā parasti dar Iran-e qadim (Worshiping Mazdā in Ancient Iran). Tr. By Zabi'h-ollah Safā. 6^th ed. Tehran: Hirmand.

Dastgheib, 'Abd-ol-'ali. (1985/1365SH). Naqd-e āsār-e Sādeq Hedāyat. 1^st ed. Tehran: Sepehr.

Dowlatshāhi Firouz, Mahin. (2000/1379SH). “Dāei-am Sādeq Hedāyat” (“My Uncle Sādeq Hedāyat”), in Shenākhtnāme-ye Sādeq Hedāyat. With the Efforts of Shahrām Bahārloueiān & Fat'h-ollāh Esmā'ili. Tehran: Qatreh. Pp 593-597.

Esmā'ilpour, Abu-l-qāsem. (2007/ 1386SH). Soroude-hā-ye rowshnāei. 1^st ed. Tehran: Ostoureh & Pazhouheshgāh-e mirās-e farhangi o gardeshgari.

---------------------------------. (2008/1387SH) a. Ostoureh; bayān-e nemādin. 2^nd ed. Tehran: Soroush.

---------------------------------. (2008/1387SH) b. Ostoureh-ye āfarinesh dar āein-e Māni. 4^th ed. Tehran: Kārevān.

Farroukh, 'Omar. (2002/1381SH). 'Aqāyed-e falsafi-e Abol-'alā'-e Ma'arri (philosophical Ideas of Abol-'alā' Ma'arri). Tr. by Hosein Khadivjam. 2^nd ed. Tehran: Morvārid.

Frazer, James George. (2008/1387SH) Shākhe-ye zarrin: pazhouhesh-i dar jādou o din (The golden bough: a study in religion and magic). Tr. By Kāzem Firouzmand. 5th ed. Tehran: Āgāh.

Freud, Sigmund. (1983/1382SH). Totem o tabou (Totem and tabou). Tr. By Iraj Bāqerpour. 1^st ed. Tehran: Āsiā.

'Halabi, 'Ali Asghar. (2001/1380SH). Tārikh-e andishe-hā-ye siāsi dar Iran o Eslām. 1^st ed. Tehran: Asātir.

--------------------------. (2007/1386SH). Shar'h-e Masnavi. 1^st ed. Tehran: Zavār.

'Hamavi, Yāqout. (?). Mo'jam-ol-odabā bel-ershād-e elā ma'refat-el-adib. Beirut: Dār-ol-gharb Islami.

Hedāyat, Sādeq. (1963/1342SH). Favāyed-e giāhkhāri. 3^rd ed. Tehran: Amirkabir.

--------------------. (1963/1342SH). Se qatreh khiun. 3^rd ed. Tehran: Jāvidān.

--------------------. (1965/1344SH). Zendeh be gour. 7^th ed. Tehran: Amirkabir.

--------------------.  (1977/1356SH).a. Bouf-e kour. 2^nd ed. Tehran: Jāvidān.

--------------------. (1977/1356SH).b. Parvin dokhtar-e Sāsān & Esfahān nesf-e jahān. 2^nd ed. Tehran: Jāvidān.

Holroyd, Stuart. (2009/1388SH). Adabiāt-e Genousi (The elements of Gnosticism). Tr. By Abu-l-qāsem Esmā'ilpour. 1^st ed. Tehran: Ostoureh.

Ibn Balkhi. (2006/1385SH). Fārsnāmeh. Ed. By G. Listrenj and R. A. Nicholson. 1^st ed. Tehran: Asātir.

Ibn Khalakān, Shams-oddin A'hmad ibn Mohammad. (1992). Al-wafayāt-ol-A'yān. Beirut: Dār-ossaqāfah.

Iraj Mirzā. (1960/1339SH). Divān. Tehran: Ketābkhāne-ye Mozaffari.

Jouhn Russel Hinnells. (2007/1386SH). Shenākht-e asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. By Zhāleh Āmouzgār & Ahmad Tafazzoli. 12^th ed. Tehran: cheshmeh.

Klíma, Otakar. (1992/1371SH). Tārikhche-ye maktab-e Mazdak (Beitrage Zur Geschichte des Mazdakismus). Tr. By Jahāngir Fekri Ershād. 1^st ed. Tehran: Tous.

-------------------. (2007/1386SH). Tārikh-e jonbesh-e Mazdak-iān (Mazdak: Geschichte einersozialen Bewegungim Sassanid ischen Persien). Tr. By Jahāngir Fekri Ershād. 2^nd ed. Tehran: Tous.

Ma'arri, Abol-'alā'. (1999). Diwān –ol-lozoumiāt. Beirut: Mo'sesa 'elmi matbu'āt.

----------------------. (2002/1381SH). Shar'h-e divān-e Seqt-ozzand. With the efforts of Ma'hmoud Ebrāhimi. Sanandaj: University of Kordestan.

----------------------. (2004). Resālat-ol-ghofrān. Beirut: Dār wa maktabat-ol-helāl.

Mardān Farrokh. (1977/1356SH). Gozāresh-e gomān-shekan. Tr. By Sādeq Hedāyat. 2^nd ed. Tehran: Jāvidān.

Mirfakhrāei, Mahshid. (2008/1387SH). Fereshte-ye rowshani. 2^nd ed. Tehran: Qoqnous.

Moqaddam, Mohammad. (1970/1349SH). “Yādboud-hā-ye man az Sādeq Hedāyat” In Ketāb-e Sādeq Hedāyat. Collected by Mahmoud Katirāei. Tehran: Ashrafi & Farzin.

Moqaddasi, Tāher ibn Motahar. (2007/1386SH). Āfarinesh o tārikh. Foreword & tr. by M. Rezā Shafi'ei Kadkani. 3^rd ed. Tehran: Āgāh.

Nāser Khosrow, Abumo'ein. (2005/1384SH). Khān-ol-akhawan. Ed. By 'Aliakbar Qavim. 1^st ed. Tehran: Asātir.

-----------------------------------. (2006/1385SH). Zād-ol-mosāferin. Ed by Mohammad Bazl Al-ra'hmān. 2^nd ed. Tehran: Asātir.

Pirniā, Hasan. (2008/1387SH). Tārikh-e Iran. 2^nd ed. Tehran: Bārān-e andisheh.

Pourjavādi, Nasr-ollah. (2010/1389SH). “Parhiz az goushtkhāri dar tasavof”. Nāme-ye farhangestān, Period 11. No. 2. Pp. 37-62.

Reed, Evelyn. (2009/1388SH). Mādar-sālāri (Woman's evolution from matriarchal clan to patriarchal family). Tr. By Afshang Maqsoudi. 1^st ed. Tehran: Golāzin.

Rezāei, Mahdi and Heshmat-ollāh Āzarmakān. (2011/1390SH). “Moqāyese-ye jāvdānegi dar asātir-e Zartoshti o Sāmi”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No. 25. Pp. 85-105.

Safā, Zabi'h-ollah. (1992/1371SH). Tārikh-e adabiāt dar Iran. 12^th ed. Vol. 1. Tehran: Ferdows.

Sarrāmi, Qadam'ali and Simā Mansouri. (2011/1390SH). “Haft zine-ye Mehr-I dar haft-khan-e Rostam”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature. No. 23. Pp. 59-100.

Shahrestāni, Mohammad ibn 'Abd-olkarim. (2003). Al-melal va-nna'hal. Beirut: Dār wa maktabat-el-Helāl.

Shokri Fomashi, Mohammad. (2003/1382SH). “Mabāni-e 'aqāyed-e Genous-i dar Manaviat”, Nāme-ye Iran-e bastān, Year 3. No. 1. Pp. 35-66.

Tadayon Najafābādi Mahdi and 'Ali Ramazāni. (2011/1391SH). “Chehre-ye ensān, tajalligāh-e Quran dar nazd-e Seyed 'Emād-oddin Nasimi”, Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No. 24. Pp. 105-128.

Widengren,Geo. (2008/1387SH). Māni o ta'limāt-e ou (Mani and Manichaeism). Tr. By Nozhat Safā-ye Esfahāni. 3^rd ed. Tehran: Markaz.

Yā'haqi, M. Ja'far. (1997/1376SH). Chon sabou-ye teshneh. 4^th ed. Tehran: Jāmi.

Ya'qoubi, A'hmad ibn Ya'qoub. (2008/1387SH). Tārikh-e Ya'qoubi. Tr. By M. Ebrāhim Āyati. 10^th ed. Tehran: 'Elmi.

Zabour-e Mānavi. (2009/1388SH). Tr. By Abu-l-qāsem Esmā'ilpour. 2^nd ed. Tehran: Ostoureh.