بررسی تحلیلی پیوند ضحاک ماردوش با نهوشه

الموضوعات :

علی فرزانه قصرالدشتی ¹ , محمود رضایی دشت ارژنه ² , فرخ حاجیانی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش حماسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
3 - دانشیار فرهنگ و زبان ایران باستان دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

تاريخ الإرسال : 02 الإثنين , جمادى الأولى, 1443 تاريخ التأكيد : 05 الثلاثاء , شعبان, 1443 تاريخ الإصدار : 23 الأربعاء , ذو القعدة, 1443

الکلمات المفتاحية: شاهنامه, ضحاک, جمشید, مهابهارت, نهوشه,

ملخص المقالة :

حماسه‌ها و اساطیر ایران و هند به دلیل ریشه‌های مشترک، همسانی‌های بسیاری دارند. یکی از شخصیت‌های حماسه‌های ایرانی که خویشکاری‌های او در هند بسیار تکرار شده،‌ ضحاک است. پژوهش‌گران ویشوه‌روپه را به دلیل سه‌سر بودن و وریتره را به دلیل ارتباط با خشکسالی هم‌سان هندی ضحاک می‌دانند، اما داستان گناه ایندرا و رسیدن حکومت او به نهوشه همسانی‌های بسیاری با داستان گناه جمشید و رسیدن ضحاک به پادشاهی دارد. در روایت‌های هند و ایرانی ایندرا و جمشید از نمونة گناه‌کارانی هستند که فرة خود را از دست می‌دهند، اما ضحاک و نهوشه به عنوان جانشینان ایشان، پس از انجام بزه‌هایی همسان چون چشم‌داشت به همسران پادشاه پیشین، خوارداشت روحانیون و ایجاد بدعت در دین و اجتماع، خود از پادشاهی خلع شده و در مکان‌هایی که جهان زیرین هستند، اسیر می‌شوند. در این جستار به بررسی تحلیلی و تطبیقی اشتراکات این داستان‌ها در شاهنامه، مهابهارت و دیگر روایت‌های هند و ایرانی پرداخته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بر خلاف نظر بسیاری از پژوهش‌گران که ضحاک را با ویشوه‌روپه یا وریتره تطبیق می‌دهند، در روایت‌های هندی نهوشه تطابق بیشتری با ضحاک دارد.

المصادر:

ادهم، نیما. 1392. «بررسی تطبیقی اهریمنان خشکی در شاهنامه فردوسی و حماسة رامایانا»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. صص18ـ1. 

الیاده، میرچا. 1388. شمنیسم؛ فنون خلسة کهن. ترجمة محمد کاظم مهاجری. چ 2. تهران: ادیان.

ـــــــــــ . 1390. اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ 3. تهران: طهوری.

ـــــــــــ . 1397. خدای ناپدید شونده. ترجمة مانی صالحی علامه. چ 1. تهران: نیلوفر.

اوستا. 1385. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ ۱. تهران: دنیای کتاب.

جعفری دهقی، محمود و دشتبان، زهرا. 1392. «بررسی سرانجام جمشید، پادشاه اساطیری در مآخذ گوناگون»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، ش31. صص54ـ39. 

جلالی نائینی، محمدرضا. 1363. توضیحات پنچاکیانه. ترجمة مصطفی خالقداد، چ1. تهران: اقبال.

جلالیان چالشتری، محمدحسن. 1393. «از توشتر ودایی تا مرداس شاهنامه»، ایران‌شناسی. ش2. صص32ـ13.

دومزیل، ژرژ. 1383الف. سرنوشت جنگ‌جو. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه. ‌

ــــــــــــ . 1383ب. سرنوشت شهریار. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.

ــــــــــــ . 1384. بررسی اسطورة کاووس در اساطیر ایرانی و هندی. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.

دیکسون‌کندی، مایک. 1390. دانشنامة اساطیر یونان و روم. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: طهوری.

ذکرگو، امیرحسین. 1377. اسرار اساطیر هند. چ۱. تهران: فکر روز.

ذکرگو، امیرحسین. 1394. اسطوره‌شناسی و هنر هند. چ1. تهران: فرهنگستان هنر.

راوندی، مرتضی. ۱۳۶۲. تاریخ اجتماعی ایران. چ1. تهران: امیرکبیر.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش16. صص138ـ111.

رضی، هاشم. 1384. متون شرقی و سنتی زرتشتی. چ1. تهران: بهجت.

روایت پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. چ1. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سرکاراتی، بهمن. 1393. سایه‌های شکار‌ شده. چ3. تهران: طهوری.

عبدلی‌فرد، فریدون. ۱۳۹۵. قوم‌های ایرانی پیش از آریاییان و آریاییان. چ 1. تهران: هیرمند.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چ1. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

قائمی، فرزاد. 1394. «تحلیل تطبیقی اسطورة ضحاک ماردوش»، پژوهش‌نامه ادب حماسی. ش19. صص65₋27.

قلی‌زاده، خسرو. 1392. فرهنگ اساطیر ایرانی. چ3. تهران: پارسه.

کریستین‌سن، آرتور. 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ4. تهران: چشمه.

گزیده‌های ریگ‌ودا. 1385. ترجمة محمدرضا جلالی نائینی. چ۱. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 

گری، جان. 1390. اساطیر خاور نزدیک. ترجمة باجلام فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

مختاریان، بهار. ۱۳۷۷. «اسطورة فریدون و ضحاک». مجلة ایران‌شناسی. س۱. ش۲. صص371ـ360.

مظفری، علی‌رضا و علی‌اصغر زارعی. 1392. «ضحاک و بین‌النهرین». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش33. صص115‌₋‌85.

مهابهارت. 1358. ترجمة نقیب‌خان. تصحیح محمدرضا جلالی نائینی. چ1. تهران: طهوری.

مهاجرانی‌، عطاءالله. 1369. «اسطورة ضحاک». ادبستان. ش12. صص65ـ62.

مینوی‌خرد. 1385. ترجمة احمد تفضلی. چ4. تهران: توس.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

هنری‌هوک، ساموئل. 1391. اساطیر خاورمیانه. ترجمة علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. چ4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

هینلز، جان‌راسل. 1385. اساطیر ایران. ترجمة باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر

یارشاطر، احسان. 1331. «ایندرا». یغما. ش46. صص13ـ2. 

یشت‌ها. ۱۳۷۷. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر.

 

English sources

Macdonell, Arthur A. (1917). A Vedic Reader for Students. London and O.P. Oxford University Press.

Rig Veda. (2020). Translated by R. T. H. Griffith. Retrieved from https://en.wikisource.org/wiki/The_Rig_Veda

West, M. L. Indo₋European Poetry and Myth. New York, U. S. Oxford University Press.

Abdolī-fard, Fereydūn. (2016/1395SH). Qowmhā-ye Īrānī-ye Pīš az Ārīyāyīyān va Ārīyāyīyān. 1^st ed. Tehrān: Hīrmand.

Adham, Nīmā. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Ahrīmanāne Xoškī dar Šah-nāme-ye Ferdowsī va Hemāse-ye Rāmāyānā”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 32. Pp.1-18.

Avestā. (20061385SH). Tr. by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. 1^st ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Christensen, Arthur. (2010/1389SH). Nemūnehā-ye Noxostīne Ensān va Noxostīne Šahrīyār dar Tārīxe Afsānehī-ye Īrānīyān (Les Types du Premier Homme et du Premier Roi Dans I'historie Legendaire des Iraniens). Tr. by Žāle Āmūzegār and Ahmad Tafazzolī. 4^th ed. Tehrān: Češme.

Dixon-Kennedy, Mike. (2011/1390SH). Dāneš-nāme-ye Asātīre Yūnān va Rom (Encyclopedia of Greco-Roma Mythology). Tr. by Roqayyeh Behzādī. 2^nd ed. Tehrān: Tahūrī.

Dumezil, Georges. (2005/1384SH). Barrasī-ye Ostūre-ye Kāwūs dar Asātīre Īrānī va Hendī (The Plight of a Sorcerer). Tr. by Šīrīn Moxtārīyān and Mahdī Bāqī. 1^st ed. Tehrān: Qesse.

Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte Jang-jū (The Desting of the Warrior). Tr. by Šīrīn Moxtārīyān and Mahdī Bāqī. 1^st ed. Tehrān: Qesse.

Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte Šahrīyār (The Desting of a King). Tr. by Šīrīn Moxtārīyān and Mahdī Bāqī. 1^st ed. Tehrān: Qesse.

Eliade, Mircea. (2009/1388SH). Šomanīsm: Fonūne Xalse-ye Kohan (Shamanism, Archaic Teqniques of Ecstasy). Tr. by Mohammad Kāzem Mohājerī. 2^nd ed. Tehrān: Adyān. 

Eliade, Mircea. (2011/1390SH). Ostūre-ye Bāzgašte Jāvedāne (The Myth of Eternal Return).Tr. by Bahman Sarkārātī. 3^rd ed. Tehrān: Tahūrī. 

Eliade, Mircea. (2018/1397SH). Xodā-ye Nāpadīd Šavande (The Vanishing God). Tr. by Mānī Sālehī Allāme. 1^st ed. Tehrān: Nīlūfar.

Fā’ezī, Farzād. (2015/1394SH). “Tahlīle Tatbīqī-ye Ostūre-ye Zahhāke Mār-dūš”. Journal of Epic Literature. No. 19. Pp. 27-65.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2007/1386SH). Šāh-nāme. Ed. by Jallāl Xāleqī Motlaq. 1^st ed. Tehrān: Markaze Dāyerato al-ma'ārefe Bozorge Eslāmī.

Gray, John. (2011/1390SH). Asātīre Xāvare Nazdīk (Near Eastern mythology).Tr. by Bajelān Farroxī. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Gozīdehā-ye Rīg-vedā. (2006/1385SH). Tr. by Mohammad-rezā Jalāllī Nā’īnī. 1^st ed. Tehrān: Vezārate Farhang va Eršāde Eslāmī.

Hooke, Samuel Henry. (2012/1391SH). Asātīre Xāvare-mīyāne (‎Middle Eastern mythology). Tr. by Alī-asqar Bahrāmī and Farangīs Mazdā-pūr. 4^th ed. Tehrān: Rowšangarān va Motāle’āte Zanān.

‏‫‎Hinnells, John R. (2006/1385SH). Asātīre Īrān. Tr. by Bājlān Farroxī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Ja’farī Dahaqī, Mahmūd and Zahrā Daštbān. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Sar-anjāme Jamšīd, Pādešāhe Asātīrī dar Ma'āxeze Gūnāgūn”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 31. Pp. 39-54.

Jallālī Na’īnī, Mohammad-rezā. (1984/1363SH). Pančā-kīyānā. Tr. by Mostafā  Xaleq-dād 1^st ed. Tehrān: Eqbāl.

Jallālīyān Čāleštarī, Mohammad-hasan. (2014/1393SH). “az Tūštar Vedāyī tā Mardāse Šāh-nāme”. Irān-šenāsī. No. 2. Pp. 13-32.

‎ Moxtārīyān, Bahār. (1998/1377SH). “Ostūre-ye Fereydūn va Zahhāk”. Journal of Iranian Studies. 1^st Year. No. 2. Pp. 360-371.

Mozaffarī, Alī-rezā and Zāre’ī, Alī-asqar. (2013/1392SH). “Zahhak va Beyno al-nahreyn”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 33. Pp. 87-115.  

Mahābehārāt. (1979/1358SH). Tr. by Naqīb-xān. Ed. by Mohammad-rezā Jallālī Na’īnī. 1^st ed. Tehrān: Tahūrī.

Mohājerānī, Atā’o al-llāh. (1990/1369SH). “Ostūre-ye Zahhak”. Adabestān. No. 12. Pp 62-65.

Mīnū-ye Xerad. (2006/1385SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. 4^th ed. Tehrān. Tūs.

‏‫‏‎Nyberg, Henrik Samuel. (2004/1383SH). Dīnhā-ye Īrāne Bāstān (Die Religionen des alten Iran).Tr. by Seyfo al-ddīn Najm-ābādī. 1^st ed. Kermān: Shahid Bahonar University.

Qolī-zāde, Xosrow. (2013/1392SH). Farhange Asātīrī-ye Īrānī. 3^rd ed. Tehrān: Pārse.

Rāvandī, Mortezā. (1983/1362SH). Tārīxe Ejtemā’ī-ye Īrān. 1^st ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Ravāyate Pahlavī. (1988/1367SH). Tr. by Mahšīd Mīr-faxrāyī. 1^st ed. Tehrān: Motāle'āt va Tahqīqāte Farhangī. 

Razī, Hāšem. (2005/1384SH). Motūne Šarqī va Sonnatī-ye Zartoštī. 1^st ed. Tehrān: Bahjat.

Rezāyī Dašt-aržane, Mahmūd. (2009/1388SH). “Bāztābe Namādīne Āb dar Gostare-ye Asātīr”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 16. Pp. 111-138.

Sarkārātī, Bahman. (2014/1393SH). Sāyehā-ye Šekār Šode. 3^rd ed. Tehrān. Tahūrī.

Yār-šāter, Ehsān. (1952/1331SH). “Indrā”, Yaqmā. No. 46. Pp. 2-13.

Yašthā. (1998/1377SH). Tr. by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Zekr-gū, Amīr-hoseyn. (1998/1377SH). Asrāre Asātīre Hend. 1^st ed. Tehrān: Fekre Rūz.

Zekr-gū, Amīr-hoseyn. (2015/1394SH). Ostūre-šenāsī va Honare Hend. 1^st ed. Tehrān: Farhangestāne Hon