پژوهشی پیرامون چهره اولیاءاللهی و عرفانی کاوه آهنگر در روایات عامیانه و نقالی شاهنامه

الموضوعات :

بهزاد اتونی ¹ , بهروز اتونی ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

تاريخ الإرسال : 04 الأربعاء , ذو الحجة, 1442 تاريخ التأكيد : 15 الأربعاء , صفر, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: شاهنامه, کاوه, طومار نقّالی, اولیاءالله, متون عامیانه,

ملخص المقالة :

کاوة آهنگر به عنوان اولین پهلوان شاهنامه، از جمله شخصیت‌هایی است که نامی از او در متون اوستایی و پهلوی نیست و به عقیدة برخی پژوهشگران، چهره‌ای نوظهور در ادب حماسی به شمار می‌آید. تنها خویشکاری‌های کاوه در شاهنامه، یاری رساندن فریدون در قیام علیه ضحاک و ساخت درفشی ملّی برای ایرانیان است. او پس از به انجام رساندن این دو خویشکاری، ناگهان از صحنة داستان کنار می‌رود و گرفتار سرانجامی نامشخص می‌شود، اما در برخی متون نقّالی و عامیانه، داستان این چهرة پهلوانی گونه‌ای دیگر است. شخصیت او در این متون، نه به عنوان پهلوانی ملی، بلکه به عنوان یکی از اولیاءالله که با یاری جستن از نیروهای قدسی و ماورائی، در برابر نیروهای اهریمنی می‌ایستد، نمود یافته است. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بیان مضامین داستانیِ زندگی کاوة آهنگر با توجه به متون عامیانه و نقّالی شاهنامه است. نگارنده بر این باور است که بسیاری از مضامین داستانیِ زندگی کاوة آهنگر در متون عامیانه و نقّالی شاهنامه از قبیلِ: رسیدن به مقام اولیاءاللّهی، ساخت درفش کاویانی به یاری اسماءالله و نقوش و نوشته‌های مینوی، طلسم افکنی بر راهِ شخصیت‌های اهریمنی، منطق‌الطیردانی او، و سرانجامِ زندگیش که با مرگی اختیاری پایان می‌یابد، همگی برگرفته از داستان‌های اولیاءالله، متصوفه و شاهانِ فره‌مندِ ایرانی است.

المصادر:

قرآن

ابن‌اثیر، عزالدین. 1383. تاریخ کامل. ترجمة سیّد حسین روحانی. ج3. چ3. تهران: اساطیر.

ابن‌شهر آشوب، ابوجعفر محمدبن علی. 1379. مناقب آل ابی طالب(ع). ج2. قم: علامه.

افلاکی، شمس‌الدین. 1362. مناقب العارفین. به کوشش تحسین یازیجی. تهران: دنیای کتاب.

الیاده، میرچا. 1383. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمة رؤیا منجّم. چ3. تهران: علم.

ـــــــــــ . 1389. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ـــــــــــ . 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

ـــــــــــ . 1388. شمنیسم. ترجمة محمدکاظم مهاجری. چ2. قم: ادیان.

انجوی شیرازی، ابوالقاسم. 1369. فردوسی‌نامه. ج3. تهران: علمی.

ایونس، ورنیکا. 1385. اساطیر مصر. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

بلعمی، ابوعلی. 1386. تاریخ بلعمی. تصحیح ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: هرمس.

بهار، مهرداد. 1384. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

بیرونی، ابوریحان. 1386. آثار الباقیه. ترجمة اکبر دانا سرشت. چ5. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــ . 1362. تحقیق ماللهند. ترجمة منوچهر صدوقی سها. ج1. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

تفسیر قرآن پاک. 1348 .تصحیح علی روافی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

جامی، عبدالرحمن‌بن احمد. بی‌تا. نفحات الانس من حضرات القدس. تصحیح مهدی توحیدی‌پور. تهران: کتابفروشی محمودی.

جعفری دهقی، محمود و مجید پوراحمد 1393. «گرز گاو سر فریدون و منشاء آن». ادب فارسی. س3. ش2. صص56ـ39.

خوارزمی، ابوعبدالله محمدبن احمد. 1428 ه.ق. مفاتیح العلوم. تحقیق عبدالامیراعسم. بیروت: دارالمناهل.

دریایی، تورج. 1382. «کاوة آهنگر، صنعتگری هندی و ایرانی؟». ترجمة عسگر بهرامی. مجلة معارف. س20. س1. صص84ـ74.

دماوندی، مجتبی. 1388. جادو در اقوام، ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی. سمنان: دانشگاه سمنان.

دوستخواه، جلیل. 1370. «کاوة آهنگر به روایت نقّالان». ایران‌نامه. صص144ـ122.

رضایی، مهدی. 1383. آفرینش و مرگ در اساطیر. چ1. تهران: انتشارات اساطیر.

زرین‌قبانامه. 1393. مقدمه، تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.

سام‌نامه. 1386 . منتسب به خواجوی کرمانی. تصحیح دکتر میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

شاهنامة نقّالان. 1396. نوشتة عباس زریری اصفهانی. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.

ششتمدی، علی و ابراهیم استاجی. 1399. « نقد ساختاری روایت در داستان کاوة آهنگر». دوفصلنامه ادبیات پهلوانی دانشگاه لرستان. ش4. صص159ـ139.

شهرانی اردستانی، محمدحسین. بی‌تا . انوار المجالس، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

شهمردان، رشید. 1354. «درفش کاویان، پرچم شاهنشاهی ایران باستان. نشریة بررسی‌های تاریخی. س10. ش1. صص272ـ251.

صفا، ذبیح الله. 1332. حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

طاهری، محمدمهدی و معصومه خامنه. 1398. «حفاظت تفویضی از شهرهای اسلامی در عجایب نگاری‌های مسلمانان در سده‌های میانه». تاریخ علم. صص291-263.

طومار شاهنامه. 1399. به کوشش سید مصطفی سعیدی. چ3. تهران: خوش‌نگار.

طومار کهن شاهنامة فردوسی. 1395. جمشید صداقت‌نژاد. تهران: دنیای کتاب.

طومار نقالی شاهنامه. 1391. مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به نگار.

فخرالدین رازی، محمدبن عمر. 1396 ه.ق. شرح اسماء الله الحسنی للرازی. القاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.

فرامرزنامة بزرگ. 1394. به کوشش ماریولین فان زوتفِن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر یکم. نیویورک: بیلیوتکا پرسیکا.  

قشیری، ابوالقاسم. 1361. ترجمة رسالة قشیریه، ترجمة حسین‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قمی، عباس. 1390. منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل. تهران: مبین اندیشه.

قندوزی حنفی، سلیمان. بی‌تا. ینابیع المودة. بیروت: مؤسسه الاعلمی لِلمطبوعات.

کاشفی، ملاحسین. 1320. اسرار قاسمی. چاپ سنگی: چاپخانة فتح الکریم.

کاسیرر، ارنست. 1390. فلسفة صورت‌های سمبلیک: اندیشة اسطوره‌ای. ترجمة یدالله موقن. چ3. تهران: هرمس.

کریستن‌سن، آرتور. 1384. کاوة آهنگر و درفش کاویان. ترجمة منیژة اَحَدزادگان آهنی. تهران: طهوری.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش سیّد ضیاءالدین سجادی.تهران: موسسه مطالعات اسلامی.

مجلسی، محمدباقربن محمد تقی. 1386 . بحارالانوار، ج14. دارالکتاب الاسلامیه.

مختاری. 1397. شهریارنامه. تصحیح و تحقیق رضا غفوری. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.

مقدسی، مطهربن طاهر. 1374. آفرینش و تاریخ. ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.

مرزبان فارسی، رفیع الدین. 1399. فرامرزنامة کوچک. تصحیح ابوالفضل خطیبی و رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و انتشارت سخن

مشکین‌نامه. 1386. طومار نقّالی حسین بابا مشکین. به اهتمام داوود فتحعلی بیگی.چ2. تهران: نمایش.

موسوی، سید کاظم و اشرف خسروی. 1388.. «کاوه، آهنگری فرودست یا خدایی فرود آمده». بوستان ادب. س1. ش1. ، صص 160ـ147.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1358. کشف المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی با مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری.

هفت‌لشکر. 1377. مقدمه و تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

یَسنا. 1387 . تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. چ2. تهران، اساطیر.

Holy Quran

Aflaki, Shams al-din . (1983/1362SH). Manāqeb al-Ârefīn. With the Effort of Tahsin Yaziji. Tehran: Donyaye Ketab.

Bahar, Mehrdad. (2005/1384SH). Az Ostūre tā Vāqe’īyat. Tehran: Cheshme.

Bal'amI, Abu Ali. (2007/1386SH).Tārīx-e Bal’amī. Ed. by Mohammad Tghi Bahar & Mohammad Parvin Gonabadi. Tehran: Hermes.

Birouni, Abu Reyhan. (2007/1386SH). Âsār al-Baqīye. Tr. by Akbar Dana seresht. Tehran: AmirKabir.

Biruni, Abu Reyhan. (1983/1362SH). Tahqīq-e Māl al-Hend.  Tr. by Manoucher Sadouqi Sahā. Vol. 1. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.

Cassirer, Ernst. (2011/1390 H). Falsafe-ye Sūrathā-ye Sambolīc (The Philosophy of Symbolic Forms) Tr. by Yadollah Moghen. 3^rded. Tehran: Hermes.

Christensen, Arthur. (2005/1384SH). Kāvah Âhangar Va Derafše Kāvian ) ‎Smeden Kavah og det gamle persiske rigsbanner). Tr. by Manize Ahad Zadegan Ahani. Tehran: Tahoori.

Damavandi, Mojtaba. (2009/1388SH). Jādū dar Aqvām, Adiyān va Bāztāb-e ān dar Adab-e Faesī. Semnan: Semnan University Press.

Daryaee, Touraj. (2003/1382SH). »Kāveh Âhangar, San’at-garī Hendī va Īrānī?« Tr. by Askar Bahrami. Maāref. Year 20. No. 1. Pp. 74-84.

Doostkhah, Jalil.(1991/1370SH). »Kāveh Âhangar ber Revāyat-e Naqqālān«. Īran-nāmeh. No. 37. Pp 122-144.

Ebn-e al-Athir, Ezzoddin. (2004/1383SH). Tarīkh-e Kāmel) . Tr. by Hossein Rohani. Vol. 3. Tehran: Asatir.

Ebn-e Shahr Ashub, Abu Jafar Mohammad ebn-e Ali.. (2000/1379SH). Manāqeb-e Âle Abītāleb. Qom: Allameh Publication.

Eliade, Mircea. (1982/1362SH). Chešmandāzhāy-e Ostūre (Mythicāl Perspectives). Tr. by Jalal Sattari. Tehran: Toos.  

___________. (2004/1383SH). Ostūreh, Ro’yā, Rāz (Myths Dreams and Mysteries). Tr. by Roya Monajjem. 3^rded. Tehran: Elm.

___________. (2009/1388SH). šamasnīsm. Tr. by Mohammad Kazem Mohajeri. Qom: Adiyan.

___________. (2010/1389SH). Resāle dar Tārīx-e Adiyān (Traite d histoire des religions). Tr. by Jalal Sattari. Tehran: Soroosh.

Enjavi  Shirazi, Abol Ghasem .(1984/1369SH). Ferdowsī-nāme. Tehran: Elmi.

Eyounce, Veronika. (2006/1385SH) .Asātīr-e Mesr (Egyptian mythology). Tr. by Mohammad  Hossein Bajelan Farrokhi. Tehran: Asatir.

Fakhr al-din Razi, Mohammad ebn-e-Omar. (1976/1396SH). Šarh-e Asmā-ollāh al-Hosnā lel-Rāzī. Cairo: Al-Azhar Colleges Library.

Faramarz-nāme-ye Bozorg. (2015/1394SH). Ed. by Marjolinjn van Zutphen and Abolfazl Khatibi. Tehran: Sokhan.

Ferdowsi, Abolqasem. (1987/1366SH). Šāh-nāmeh. With the Effort of Jalal Khaleghi-Motlagh. Vol.1. New York: Bibliotheca Persica.

Haft Laškar. (1998/1377SH). Introduction and Edition by Mehran Afshari & Mahdi Madaeni. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

Hojviri, Abu al-Hasan  Alī ebn-e Osman. (1979/1358SH). Kašf al-Mahjūob. Ed. by žokofskī. Introduction by Ghasem Ansari. Tehran: Tahoori.

Jaafari Dehaqi, Mohammad and Majid Pour Ahmad. (2014/1393SH). »Gorz-e Gāv-sar-e Fereydūn va Manša’-e ān« . Persian Literature. Year 3. No. 2 (12). Pp. 39-56.

Jāmī, Abd al- Rahmān ebn-e Ahmad. (n.d.) Nafahāt al-Ons Men Hazarāt al-Qods. Ed. by Mahdi Tohidi Pour. Tehran: Mahmoudi Bookstore Publications.

Kashefi, Molla Hossain. (1941/1320SH). Asrār-e Qasemī. Fath Al-Karīm Printing House.

Khaju Kermani. (2007/1386SH). Sām-nameh. Ed.by Mitra Mehrabadi. Tehran: Donya-ye Ketab.

Khowarazmī, Abou Abdollāh Mohammad ebn-e Ahmad. (2007/1428Q). Mafātīh al-Olūm. Ed. by Abd al-Amīr Asam. Beirut:  Dar al-Manāhel.

Madeh, Ghasem. (2001/1380SH). Jahāngīr-Nameh. With the Effort of Zia-oddin Sajjadi. Tehran: Publications of the Institute of Islamic Studies.

Majlesi, Mohammad Baqer ebn-e Mohammad Taqi. (2007/1386SH). Behār al-Anvār. Vol. 14. Dar al-Ketāb al-Eslamī.

Maqdasi, Motahar ebn-eTaher. (1995/1374SH). Āfarīneš va Tārīx. Tr. by Mohammad Reza  Shafiei Kadkani. Tehran: Aghah.

Marzban Farsi, Rafi al-din. (2020/1399). Faramarz-nāme-ye Kūčak. Ed. by Abolfazl Khatibi & Raza Ghafouri. Tehran: Mahmoud Afshar Publication & Sokhan.

Mokhtari. (2018/1397SH). Šahriyār-nāmeh. Ed. by Reza Ghafouri. Tehran: Mahmoud Afshar Publication & Sokhan.

Moškīn- Nāmeh. (2007/1386SH). Tūmār-e Naqqāli-ye Hossein bābā Meškīn. With the Effort of Davoud Fath Ali Beygi. Tehran:Namayesh.

Mousavi, Seyyed Kazem &Ashraf Khosravi. (2009/1388SH). “Kāve Āhangarī Forūdast yā Xodāeī Forūd Āmade”. Boostan-e Adab. Year1. No. 1. Pp. 147-160.

Poor Davoud. (2008/1387SH). Yasnā. Tehran: Asatir.

Qomi, Abbas. (2011/1390SH). Montahī al-Âmāl fī tavārīx al-Nabī  va al- Âl. Tehran: Mobin Andisheh.

Qondouzi Hanafi, Solaiman. (n.d). Yanābīgh al-Mavaddat. Beirut: Institute of al-ālāmī lel-Matbu’at.

Qushayri. Abol-Qasem. (1982/1361SH). Trjome-ye Resāle-ye Qošeir-ye. Tr. By Hossein ebn-e Ahmad Osmani. Ed. by Badi al-Zaman Forouzanfar. Tehran: Elmi va Farhanghi.

Rezaei, Mahdi. (2004/1383SH). Āfarīneš va Marg dar Asātīr. Tehran: Asatir.

Safa, Zabihollah. (1953/1332SH). Hamāse-soraeī dar Īrān. Tehran: AmirKabir.

 Šāhnāme Naqqālān. (2017/1396SH). Abbas Zariri Isfahani . With the Effort of Jalil Doustkhah. Tehran: Qoqnous.

Shahmardan, Rashid. (1975/1354SH).”Derafš-e Kāviyān, Parčam Šāhanšāhi-ye Īrān Bāstā”. Barresīhāye Tārīxī. Year 10. No. 1. Pp. 251-272.

Shahrani Ardestani, Mohammad Hossain. (n.d) .Anvār al-Majāles. Tehran: Eslamiye.

Sheshtamadi, Ali & Ebrahim Estaji. (2020/1399SH). “Naqd-e Sāxtāri-ye Revāyat dar Dāstān-e Kāve-ye Āhangar”. Do-fasl-nāme Adabiyāt-e Pahlevānī. Lorestan University. No. 4. Pp. 139-159.

Tafsīr-e Qor’ān-e pāk. (2005/1384SH). Tr. by Ali Ravaghi. Tehran: Iran Culture Foundation Publications.

Taheri, Mohammad Mahdi & Masoume Khamaneh. (2019/1398SH). “Hefāzat-e Tafīzī az Šahrhā-ye Eslāmī dar Ajāyeb-negārīhā-ye Mosalmānān dar Sadehā-ye Miyāne”. History of Science. No. 2 (27). Pp. 263-291.

Tūmār-e Kohan-e Šānāmeh. (2016/1395SH). Jamshid. Sedaqat Nejad. Tehran: Donya-ye Ketab.

Tūmār-e Naqqāli-ye Shāhnāmeh. (2012/1391H) Ed. by Sajjad Aydenlou. Tehran :Behnegar.

Tūmār-e Šānāmeh. (2021/1399SH). With the Effort of Seyyed Mostsfa Saeidi. Tehran: Khosh Negar.

Zarrīn qabā-Nāmeh .( 2014/1393SH). Ed. by Sajjad Aydenlou. Tehran: Sokhan.