تمایز شیوه‌های اجرایی ترانه و تصنیف دینی از عرفانی

الموضوعات :

محمد امین محمدپور ¹ , علی اصغر بابا صفری ² , غلامرضا ستوده ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 - استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 28 الإثنين , رمضان, 1442 تاريخ التأكيد : 24 الثلاثاء , ذو الحجة, 1442 تاريخ الإصدار : 16 الخميس , صفر, 1443

الکلمات المفتاحية: ترانه, ادبیات عامه, شیوه‌های اجرایی, تصنیف دینی, تصنیف عرفانی,

ملخص المقالة :

در ترانه‌های دینی و عرفانی با‌توجه به ریشة باستانی و عامیانة ترانه‌ها، قدیمی‌ترین شعرهای فارسی یافته شده است. در این جستار به شیوة تحلیلی ـ توصیفی به تمایز ترانه و تصنیف دینی و ترانه و تصنیف عرفانی در شیوه‌های اجرایی پرداخته‌ایم. مشخص کردن دقیق حوزه‌های ترانه‌ها و تصنیف‌های دینی و عرفانی یک از مسائل مهم مباحث سرایش و اجرای این ترانه‌ها است. موضوع پژوهش به‌صورت توصیف و تحلیل فرم، زبان و محتوا بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که درون‌مایه‌های دینی و عرفانی که در دو حوزة متفاوت هستند، بخش قابل‌توجهی از ترانه‌ها را شکل داده‌اند و از ابتدا نیز تفاوت این دو گونه در محتوا و شکل اجرایی مشخص بوده است و سازندگان آنها نیز از ابتدا شناختی نسبت به این دو حوزة اندیشه‌ای داشته‌اند. سازندگان و اجراکنندگان ترانه‌ها و تصنیف‌های دینی، درویش، چاووش‌خوان، تعزیه‌خوان، نوحه‌خوان و شرخون‌ هستند. سازندگان و اجراکنندگان ترانه‌ها و تصنیف‌های عرفانی، عاشیق، سوزخوان، بیت‌خوان و تصنیف‌خوان نامیده می‌شوند. زبان این ترانه‌‌ها و تصنیف‌ها صمیمی است و موسیقی بیشتر بر پایة کلام آنها ساخته شده است.

المصادر:

ابوسعید ابوالخیر. 1366. حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. ج1. تهران آگه.

افتخاری، علیرضا. 1375. «بهشت یاد». نیلوفرانه. نوار صوتی. تهران: ماهور.

افروزی، بایز. 1378. «ادبیات شفاهی کردستان: مروری بر بیت‌های کردی». چیستا. ش167و166. صص540ـ537.     

افروغ، محمد. 1387. «علی در ترانه‌های عامیانه». فرهنگ مردم ایران. ش12. صص138ـ131.  

افشاری، مهران. 1382. فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله). چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامة ادب فارسی. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

باباطاهر همدانی. 1379. دیوان. چ5. تهران: اقبال.

بدیعی، نادره. 1354. تاریخچه‌ای بر ادبیات آهنگین ایران. چ1. تهران: روشنفکر.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. 1376. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمة سیروس ایزدی.‌ چ2. تهران: امیرکبیر.

تفضلی، احمد. 1376. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. چ1. تهران: سخن. 

ــــــــــــ . 1385. «فهلویات». نامة فرهنگستان. ترجمة فریبا شکوهی. ش29. صص130ـ119.  

تهرانی، علی. 1381. ز مهر افروخته: ناگفته‌هایی نغز، همراه کامل‌‌ترین مجموعه اشعار از علامه محمدحسین طباطبایی. چ3. تهران: سروش.

حافظ، شمس الدین محمد. 1399. دیوان. تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، چ7. تهران: ققنوس.

حاکمی، اسماعیل. 1384. سماع در تصوف. چ6. تهران: دانشگاه تهران.

خالقی، روح الله. 1376. سرگذشت موسیقی ایران. چ6. تهران: صفی علیشاه.

ذوالفقاری، حسن و لیلا احمدی کمرپشتی. 1388. «گونه‌شناسی بومی‌سروده‌های ایران».  ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان.  ش8و7. صص170ـ143.

رازی قزوینی، عبدالجلیل. 1358. النقض. چ1. تهران: زر.

راهگانی، روح انگیز. 1377. تاریخ موسیقی ایران. چ2. تهران: پیشرو.      

ریپکا، یان. 1383. تاریخ ادبیات ایران. برگردان عیسی شهابی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

زرشناس، زهره. 1383. «تداوم سنتی کهن در میان اقوام ایرانی». فرهنگ.  ش52 و51. صص74ـ59.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1373. ارزش میراث صوفیه. چ4. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ . 1379. جستجو در تصوف ایران. چ3. تهران: سخن.

ستاری، جلال. 1372. مدخلی بر رمز شناسی عرفانی. چ1. تهران: مرکز.

ستایشگر، مهدی. 1381. واژه‌نامة موسیقی ایران زمین. ج ۱. چ1. تهران: اطلاعات.

سعیدی، سهراب و همکاران. 1398. «آیین چاووش‌خوانی در استان هرمزگان»،  ایران‌شناسی. ش1. صص115ـ99.

سلطانی، منظر و سعید پور عظیمی. 1390. «سماع، موسیقی و معنی‌گریزی در غزل مولوی». پژوهش‌نامة عرفان. س3. ش5. صص56ـ31.

شاه نعمت‌الله ولی. 1375. دیوان. چ24. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1388. موسیقی شعر. چ10. تهران: آگه.

ــــــــــــــــــــــــ . 1392. تازیانه‌های سلوک. چ14. تهران: آگه.

شریفیان، محسن. 1383.  اهل ماتم ( آواها و آیین‌های سوگواری در بوشهر). چ1. بوشهر: دیرین.

فاطمی، ساسان. 1392. پیدایش موسیقی مردم‌پسند در ایران. چ1، تهران: ماهور.

فتاحی قاضی، قادر. 1343. «چند بیت کردی». مجلة دانشکده ادبیات تبریز. دانشگاه تبریز. ش3. صص320ـ307.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1378. سخن و سخنوران. چ8. تهران: زوار.

فولادی، علیرضا. 1387. زبان عرفان. چ3. تهران: فرا گفت.

کاظمی جویباری، محمد. 1377. «تحلیل مردم‌شناسانة ترانه‌های بومی آذربایجان». شعر. ش22. صص126ـ120. 

کاکایی، عبدالجبار. 1390. «نوحه‌ها و سرودها». روزنامة شرق. ش1327. صص15.

گزنفون. 1350. سیرت کورش کبیر. برگردان وحید مازندرانی. چ1. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

محجوب، محمدجعفر. 1387. ادبیات عامیانة ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ4. تهران: چشمه.   

محسن‌پور، احمد. 1376.  گزارش کوتاه موسیقی مازندران، آذربایجان و خراسان. چ1. تهران: آوا.

معین، محمد. 1378. فرهنگ فارسی. ج6. چ14. تهران: امیرکبیر.

محمدبن منور. 1376. اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. چ1. تهران: صفی علیشاه.

محمدی، صابر. 1399. «آتش در کاروان». روزنامة جام جم. ش۵۸۲۶. صص10.

منصوری، حیدر و همکاران. 1397. «سوگ سروده‌ها و مصیبت‌خوانی‌ها در ادبیات استان بوشهر». مطالعات زبان و ادب غنایی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد. ش27. صص87ـ75.

موسوی میرکلایی، مهدی و ایرج مهری. 1388. «تحلیل و بررسی ترانة معاصر فارسی». مطالعات زبان و ادب غنایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد. ش33. صص80ـ71. 

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1376.  کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ14. تهران: امیرکبیر.   

نجم، سهیلا. 1390. هنر نقالی در ایران. چ1. تهران: متن.

نصری اشرفی، جهانگیر. 1377. «نقالی‌های ایران، البرز و نقل امیر و گوهر». مجلة مقام موسیقیایی. تهران: حوزة هنری. ش3. صص101ـ96.

ـــــــــــــــــــــ .  1383. نمایش و موسیقی در ایران. چ1. تهران: ارون.

وجدانی، بهروز. 1376.  فرهنگ موسیقی ایران. چ1. تهران: سازمان میراث فرهنگی.

همایونی، صادق. 1355. تعزیه و تعزیه‌خوانی. چ1. شیراز: جشن هنر.

وزیله، فرشید. 1388. «از حال تا قال». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش17. صص179ـ155.

 

 

 

 

 

Abusa’id Abul-Khayr. (1987/1366SH). Hālāt va Soxanān-e Abusa’id Abul-Khayr. 1^st ed. Tehran: Āgah.

Afroozi, Bayez. (1999/ 1378SH). “Adabiyāt-e Šafāhī-ye Kordestān: Morūrī bar Beythā-ye Kordī”. Čīstā. No. 166 and 167. Pp. 537-540.

Afrough, Mohammad. (2008/1387SH). “Alī dar Tarānehā-ye Āmiyāne”. Farhang-e Mardom-e Īrān. No. 12. Pp. 131-138.

Afshari, Mehran. (2003/ 1382SH).Fotovat-nāmehā va Rasāyel-e Xāksārīye (30 Resāle). 1^st ed. Tehran: Institute of Humanities.

Anousheh, Hassan. (2002/ 1381SH). Farhang-nāme-ye Adab-e Fārsī. Vol. 2. 1^st ed. Tehran: Sāzman-e Čāp va Entešārāt.

Baba Taher Hamedani. (2000/ 1379SH). Dīvān. 5^th ed. Tehran: Eqbāl.

Badiei, Nadereh. (1975/ 1354 SH). Tārīxčeī bar Adabiyāt-e Āhangīn-e Īrān. 1^st ed. Tehran: Rošanfekr.

Bertel's, Evgenii Eduardovich. (1986/ 1376SH). Tasavvof va Adabiyāt-e Tasavvof (Sufism and Sufism Literature). ‌ Tr. by Sirous Izadi. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.

Eftekhari, Alireza. (1996/ 1375SH). “Behešt-e Yād”. Nīlūfarāne. Audio tape. Tehran: Mahoor.

Fatemi, Sasan. (2013/1392SH). Peydāyeš-e Mūsīqī-ye Mardompasand dar Īrān. 1^st ed.  Tehran: Mahour.

Fattahi Ghazi, Qader. (1965/1343SH). “Čan Beyt-e Kordī”.  Tabriz Faculty of Literature. No. 3. Pp. 307 – 320.

Forouzanfar, Badiozzaman. (1999/1378SH). Soxan va Saxnvarān. 8^th ed. Tehran: Zavvar.

Fouladi, Alireza. (2008/1387SH). Zabān-e Erfān. 1^rd ed.  Tehran: Farāgoft.

Hafez, Shamsoddin Mohammad. (2020/1399SH). Dīvān. Ed. by Qasem Ghani and Mohammad Qazvini. 7^th ed. Tehran: Qoqnoos.

Hakemi, Esmaeil. (2005/1384SH). Samā’ dar Tasavvof. 6^th ed. Tehran: University of Tehran.

Homayouni, Sadegh. (1977, 1355SH). Ta’zīiye va  Ta’zīye-xānī. 1^st ed. Shiraz: Jašn-e Honar.

Kakaei, Abdul Jabbar. (2011/1390SH). “Nohehā va Sorūdehā”. Shargh Newspaper. No. 1327, September 23. p.15.

Kazemi Jouybari, Mohammad. (1998/1377SH). “Tahlīl-e Mardom-šenāsāne-ye Tarānehā-ye Būmī-ye Āzarbāyejān”. Še’r. No. 22. Pp. 120-126.

Khaleqi, Ruhollah. (1997/1376SH). Sargozašt-e Mūsīqī-ye Īrān. 6^th ed. Tehran: Safī Alīšā.

Mahjoub, Mohammad Jafar. (2008/1387SH). Adabiyāt-e Āmiyāne-ye Īrān. With Effort of Hasan Zolfaghari. 4^th ed.  Tehran: Cheshmeh.

Mansoori, Haidar et al. (2018/1397SH). “Sūg-sorūdehā va Mosībat-xānīhā dar Adabiyāt-e Ostāne Bushehr”. Studies of Lyrical Language and Literature, Islamic Azad University. Najafabad Branch. No. 27. Pp. 75-87.

Moein, Mohammad. (1999/1378SH). Farhang-e Fārsī. 14^th ed.  Tehran: Amirkabir.

Mohammad ebn-e Monavvar. (1997/1376SH). Asrār al-tohīd fī Maqāmāt-e Šeyx Abū Saeīd.  1^st ed.  Tehran: Safi Alisha.

Mohammadi, Saber. ( 2020/1399SH). “Ātaš dar Kārevān”. Jam-e Jam newspaper. No. 5826. September 2. P. 10.

Mohsenpour, Ahmad. (1997/1376SH). Gozāreš-e Kūtāh-e Mūsīqī-ye Māzandarān, Āzarbāyejān va Xorāsān.  1^rd ed.  Tehran: Ava.

Molavi, Jalal al-din Mohammad. (1997/1376SH). Koliyāt-e Šams-e Tabrīzī. With the Effort of Badiozzaman Forouzanfar. 14^th ed. Tehran: Amirkabir.

Mousavi Mirkalaei, Mahdi and Iraj Mehri. (2010/1388SH). "Tahlīl va Barresī-ye Tarāne-ye Mo’āser-e Fārsī". Studies in Lyrical Language and Literature., Islamic Azad University. Najafabad Branch. No. 33. Pp. 71-80.

Najm, Soheila. (2011/1390SH). Honar-e Naqālī dar Īrān. 1^st ed.  Tehran: Matn.

Nasri Ashrafi, Jahangir.  (2004/1383SH). Namāyeš va Mūsīqī dar Īrān. 1^st ed.  Tehran: Arūn.

___________________. )1998/1377SH). “Naqālīhā-ye Īrān, Alborz va Naqd-e Amīr va Gohar”. Majalle-ye Mqām-e Mūsīqīyāeī. Tehran: Hozeh Honari. No. 3. Pp. 96 - 101.

Rahgani, Rouhangiz. (1998/1377SH). Tārīx-e Mūsīqī-ye Īrān. 2^nd ed. Tehran: Pishro.

Razi Ghazvini, Abdoljalil. (1973/1358SH). Al-naqs. 1^st ed. Tehran: Zar.

Rypka, Jan. ‌ (2003/1383SH). Tārīx-e Adabiyāt-e Īrān (History of Iranian Literature). Tr. by Issa Shahabi. 1^st ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Saeidi, Sohrab.) 2019/1398SH). et al. “Ā’īn-e Čāvoš-xānī dar Ostān-e Hormozgān”. Īrān-šenāsī. No. 1, Pp. 99 - 115.

Sattari, Jalal. (1993/1372SH). Madxalī bar Ramz-šenāsī-ye Erfānī. 1^st ed.  Tehran: Markaz.

Setayeshgar, Mahdi. (2002/ 1376SH). Vāže-nāme-ye Mūsīqī-ye Īrān Zamīn. Vol. 1. 1^st ed.  Tehran: Ettelā’āt.

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2009/1388SH). Mūsīqī-ye Še’r. 10^th ed. Tehran: Āgah.

____________________________. (2013/1392SH). Tāziyānehā-ye Solūk. 14^th ed.. Tehran: Āgah.

Shah Nematullah Vali. (1996/1375SH). Dīvān. 24^th ed. Tehran: Negah.

Sharifian, Mohsen. (2004/1383SH). Ahl-e Mātam (Āvāhā va Ā’īnhā-ye Sūgvārī dar Būšehr).  1^st ed.  Bushehr: Dīrīn.

Soltani, Manzar and Saeid Pour Azimi. (2011/1390SH). “Samā’ Mūsīqī va Ma’nī Gorīzī dar Qazal-e Molavi”.Pažūheš-nāme-ye Erfān. No. 5. Pp. 31-56.

Tafazoli, Ahmad. (1997/ 1376 SH).T History of Pre-Islamic Iranian Literature, First Edition, Tehran: Sokhan.

_____________. )2006/1385SH). “ Fahlaviyāt ”. Nama-i farhangistan. Tr.  by Fariba Shokouhi. No. 29. Pp. 119-130.

Tehrani, Ali. ) 2002/1381SH). Ze Mehr Afrūxteh: Nāgoftehāeī Naqz Hamrāh-e Kāmeltarīn Majmū’e Aš’ār az Allameh Mohammad Hossein Tabatabai. 3^rd ed. Tehran: Soroush.

Vazileh, Farshid. (2009/1388SH). “Az Hāl tā Qāl”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. No. 17. Pp. 155-179.

Vejdani, Behrouz. (1997/1376SH). Farhang-e Mūsīqī-ye Īrān. 1^st ed. Tehran: Cultural Heritage Organization.

Xenophon. (1972/1350SH). Sīrat-e Kūroš-e Kabīr (The biography of Kourosh Kabir). Tr. by Vahid Mazandarani. 1^st ed.  Tehran: Šerkat-e Sahāmī-ye Ketābhā-ye Jībī.

Zarrinkoob, Abdolhossein. (1994/ 1373SH). Arzeš-e Mīrās-e Sūfīye. 4^th ed. Tehran: Amirkabir.

_____________________. )2000/1379SH(. Jost-o-jū dar Tasavvof-e Īrānī. 3^nd ed. Tehran: Sokhan.

Zarshenas, Zohreh. (2004/1383SH). “Tadāvom-e Sonnatī Kohan dar Miyān-e Aqvām-e Īrānī”. Farhang.   No. 51 and 52. Pp. 59 - 74.

Zolfaghari, Hassan and Leila Ahmadi Kamarposhti. (2015/1394SH). “Gūne-šenāsī-ye Būmī Sorūdehā-ye Īrān”. Adab Pazhuhi. Gilan University. No. 24. Pp. 133 - 150.