تقابل ادبیات اعتراضی با ادبیات عرفانی

الموضوعات :

علی آسمند جونقانی ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

تاريخ الإرسال : 28 السبت , شعبان, 1442 تاريخ التأكيد : 24 الثلاثاء , ذو الحجة, 1442 تاريخ الإصدار : 16 الخميس , صفر, 1443

الکلمات المفتاحية: عرفان, تصوف, اشعار عرفانی, ادبیات اعتراضی, تقابل و تعامل,

ملخص المقالة :

در طبقه‌بندی‌های موضوعی شعر فارسی با نوع ادبی خاصی که به مبارزه علیه ظلم و بیداد حاکمان و صاحبان قدرت می‌پردازد روبه‌رو می‌شویم. این نوع در موضوعات و گونه‌های مختلف ادبی نمود و بروز دارد و در دورة اخیر از آن با عنوان ادبیات اعتراضی ـ انتقادی یاد می‌کنیم. ادبیات اعتراضی-انتقادی در شعر عرفانی به شکل متمایز از دیگر گونه‌های ادبی مشاهده می‌شود و تاکنون به چگونگی ارتباط آن با ادبیات عرفانی پرداخته نشده است. بنابراین، هدف از این جستار با رویکرد توصیفی-تحلیلی نخست دسته‌بندی شاعران عارف و صوفی از منظر اعتراضی و سپس بیان علل تقابل ادبیات اعتراضی با شعر عرفانی و نمود و بروز ریشه‌های آن در دوره‌های مختلف است. در نهایت این نتیجه به دست آمد که شعر عرفانی به علت روح درون‌گرایی، تسامح و تساهل عمیق عرفانی، زمینة مناسبی برای عرضة اعتراض و انتقاد نبوده و علی‌رغم وجود نمونه‌های انگشت‌شمار، بیشتر شاعران عرفانی تمایلی به پرداختن به مضامین اعتراضی نداشته‌اند. همچنین نتیجة تحقیق بیانگر آن است که ادبیات عرفانی به سبب مبانی فکری و نگاه جبرگرایانه و توکل صرف و روحیة تسلیم، رضا و گاه ترس از سخت‌گیری‌های حاکمان و یا تعامل با اهل قدرت، در تقابل با اعتراض بوده است.

المصادر:

آقایاری، رضا و زهرا نوری. 1398. «بررسی ادب اعتراض در شعر سیاسی مولوی با تأکید بر اعتراض‎های اجتماعی». دو فصلنامة علمی تخصصی زبان و ادبیات فارسی. شفای دل. س۲. ش۴. صص24ـ1.

آملی، شمس‌الدین محمد. 1377. نفائس الفنون فی عرائس العیون. با مقدمه و تصحیح حاج میرزا ابوالحسن شعرانی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.

ابن جوزی، ابوالفرج. 1368. تلبیس ابلیس. ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

افلاکی، شمس‌الدین احمد. 1362. مناقب العارفین. با تصحیح و حواشی و تعلیقات تحسین یازیچی. ج 1. انقره: انجمن تاریخ ترک.

بصیری، محمّدصادق. 1387. نامة پایداری، مجموعه مقالات اولین کنگرة ادبیات پایداری. به ‌کوشش احمد امیری خراسانی. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.

پتروشفسکی، ایلیا پاولویچ.1357. کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول. ج۲. ترجمة کریم کشاورز. تهران: نیل.

ـــــــــــــــــــــــــ 1363. اسلام در ایران. ترجمة کریم کشاورز. تهران: پیام.

پشت‌دار، محمدعلی. 138۹. «چشم‌انداز آزادگی و ادب اعتراض در شعر فارسی». دوفصلنامة تخصصی علوم ادبی. ش ۵.  صص 156- 180.

پورممتاز، علیرضا. 1372. فرهنگ جامع چاپ و نشر. تهران: مؤسسة نمایشگاه‌های فرهنگی.

تابنده، سلطان حسین. 1384. نابغة علم و عرفان. تهران: چاپ تابان.

تابنده، علی. 1377. خورشید تابنده. تهران: حقیقت.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1382. دیوان. تصحیح انجوی شیرازی. تهران: شهاب ثاقب.

حقیقت، عبدالرفیع. 1377. تاریخ جنبش‌های مذهبی در ایران. ج 3. تهران: کومش.

ــــــــــــــ.. 1388. تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کومش.

درگاهی، محمود. 1373. طلایه‌دار طریقت. تهران: تکامل ستارگان.

رائین، اسماعیل. 1347. حقوق‌بگیران انگلیس در ایران. تهران: جاویدان.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1357. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ. 1353. نه شرقی نه غربی انسانی. تهران: امیرکبیر.

سجادی راد، صدیقه و ذاکری، احمد. 1398. «اعتراض در مثنوی مولانا». فصلنامة علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسـی (دهخدا). دورة 11. ش 42. صص ۱۰۵-۱۳۲.

سجادی، سیدمحمود. 1380. «موج اعتراض در شعر عرفان». کیهان فرهنگی. ش 181. صص 67-65.

سلطانی‌فرگی، مرتضی. 1388. بررسی شعر اعتراض در ادبیات معاصر پارسی از سال 1332 تا 1357. به راهنمایی ابوالقاسم رحیمی و مشاوره مهیار علوی مقدم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سبزوار.

سنایی، مجدودابن آدم. 1387. حدیقة‌الحقیقه و شریعةالطریقه. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــ. 1388. دیوان قصاید. تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتابخانه سنایی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1380. تازیانه‌های سلوک؛ نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی. چ۳. تهران: آگاه.

صفا، ذبیح‌الله. 1369. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.

عصار تبریزی، شمس‌الدین محمد بن احمد. 1375. مهر و مشتری. تصحیح رضا مصطفوی. تهران: علامه طباطبایی.

عطار، فریدالدین. 1348. منطق‌الطیر. تصحیح سید صادق گوهرین. چ ۲. تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

ـــــــــــــــــ. 1385. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق محقق. 1407. کافی. مصحح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. ج 2. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مباشری، محبوبه. 1389. فرهنگ اجتماعی عصر مولانا. تهران: سروش.

محقق، مهدی و لاریجانی، آرزو.1390. «بررسی تأثیر حکومت‌های مغول و تیموری بر گسترده شدن اندیشه‌های عرفانی». فصلنامة پژوهشی تحقیقات زبان فارسی و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر. ش 4. پیاپی 7 . صص176ـ159.  

محمدزاده، مریم.1382. بررسی انتقادات اجتماعی و سیاسی در قصاید سنایی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

مستوفی، حمدالله. 1339. تاریخ گزیده. به‌کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال الدین محمد. 1381. فیه مافیه. به تصحیح و حواشی فروزانفر. تهران: نگارستان کتاب.
ـــــــــــــــــــــــ.1363.مثنوی. بر اساس نسخه تصحیح رینولد نیکلسون. چ ۵. تهران: ققنوس.

میبدی، احمد بن محمد.1371. کشف‌الاسرار و عدةالابرار خواجه عبدالله انصاری. ج1. تهران: امیرکبیر.

 واحدی، سید تقی صالح علیشاه. 1375.از کوی صوفیان تا حضور عارفان. تهران: ناشر مؤلف.

Aflaki. Shamsodin Ahmad. (1983/1362SH). Manāqeb al-ārefīn. Edition and Explanation By Tahsin Yaziji. Vol. 1. Ankara: Anjoman-e Tārīx-e Tork.

Aghayari, Reza and Zahra Noori. (2019/1398SH). “Barresī-ye Adab-e E’terāz dar Še’r-e Siyāsī-ye Molavī bā Ta’kīd bar E’terāzhā-ye Ejtemā’ī”. Do-fasl-nāme-ye Elmī Taxassosī-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. Šafā-ye Del. Year 2. No. 4. Pp. 1-24.

Amoli, Shamsodin Mohammad. (1998/1377SH). Nafā’es al-fonūn fī Arā’es al-oyūn. Introduction and Edition by Haj Mirza Abolhasan Sharani. Tehran: Ketāb-forūšī-ye Eslāmīye.

Assar Tabrizi, Shamsodin Mohammad ebn-e Ahmad. (1996/1375SH). Mehr-o-moštarī. Ed. By Reza Mostafavi. Tehran: Allāme Tabātabāeī.

Attar, Fariddodin. (1969/1348SH). Manteq al-teyr. Ed By Seyyed Sadegh Goharin. 2^nd ed. Tehran: Bongāh-e Tarjome va Našr.

______________. (2006/1385SH). Tazkeratol oliyā. Ed. By Mohammad Estelami. Tehran: Zavvār.

Basiri, Mohammad Sadegh. (2008/1387SH). Nāme-ye Pāydārī, Majmū’e Maqālāt-e Avvalīn Kongere-e Adabiyāte- Pāydāri. With the Effort of Ahmad Amiri Khorasani. Tehran: Bonyād-e Hefz-e Āsār va Arzešhā-ye Defā’-e Moqaddas.

Dargahi, Mahmoud. (1994/1373SH). Talāyedār-e Tarīqat. Tehran: Takāmol-e Setāregān.

Ebne Jozi, Abolfaraj. (1988/1368SH). Tablīs-e Eblīs. Tr. By Ali Reza Zekavati Gharaghozlo. Tehran: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Hafez, Shamsodin Mohammad. (2003/1382SH). Dīvān. Ed By Enjavi Shirazi. Tehran: Šahāb-e Sāqeb.

Haghighat, Abdolrafi. (1998/1377SH). Tārīx-e Jonbešhā-e Mazhabī dar īrān. Vol. 3. Tehran: Kūmeš.

_________________. (2009/1388SH). Tārīx-e Erfān va Ārefān-e īrānī. Tehran: Kūmeš.

Koleyni. Mohammad ebn-e Yaghoub ebn-e Eshagh Mohaghegh. (1986/1365SH). Kāfī. Ed. By Aliakbar Ghaffari and Mohammad Akhoundi. Vol. 2. Tehran: Dār al-kotob al-eslāmīye.

Meybodi, Ahmad ebn-e Mohammad. (1992/1371SH). Kašf al-asrār va Odat al-abrār-e Xāje Abdollāh Ansārī. Vol. 1. Tehran: Amirkabir.

Mobasheri, Mahboube. (2010/1389SH). Farhang-e Ejtemā’ī-ye Asr-e Molānā. Tehran: Soroush.

Mohaghegh, Mahdi and Arezoo Larijani. (2011/1390SH). “Barresī-ye Ta’sīr-e Hokūmathā-ye Moqol va Teymūrī bar Gostarde Šodan-e Andīšehā-ye Erfānī”. Fasl-nāme-ye Pažūhešī-ye Tahqīqāt-e Zabān-e Fārsī va Adab-e Fārsī-ye Dānešgāh-e Āzād-e Eslāmī Vāhed-e Bushehr. No. 4. Pp. 159-176.  

Mohammadzade, Maryam. (2003/1382SH). Barresī-ye Enteqādāt-e Ejtemā’ī va Siyāsī dar Qasāyed-e Sanāeī. Tabriz: Tabriz University.

Molavi, Jalalodin Mohammad. (1984/1363SH). Masnavī. Based on Reynold Nicholson ed. 5^th ed. Tehran: Qognoos.

________________________. (2002/1381SH). Fīh-e māfīh. Ed. By. Forouzanfar. Tehran: Negārestān-e Adab.

Mostofi, Hamdollah. (1960/1339SH). Tārīx-e Gozīde. With the Effort of Abdolhossein Navaei. Tehran: Amirkabir.

Petrushevskiii, Ilya Pavlovich. (1972/1357SH). Kešāvarzī va Monāsebāt-e Arzī dar īrān-e Ahd-e Moqol. Vol. 2. Tr. By Karim Keshavarz. Tehran: Nil.

________________________. (1984/1363SH). Eslām dar īrān. Tr. By Karim Keshavarz. Tehran: Payam. 

Poormomtaz, Alireza. (1993/1372SH). Farhang-e Jāme’-e Čāp va Našr. Tehran: Mo’assese-ye Namāyešgāhhā-ye Farhangī.

Poshtdar, Mohammad Ali. (2010/1389SH). “Češm-andāz-e Āzādegī va Adab-e E’terāz dar Še’r-e Fārsī”. Do-fasl-nāme-ye Taxassosī-ye Olūm-e Adabī. No. 5. Pp. 156-180.

Raein, Esmaeil. (1968/1347SH). Hoqūq-begīrān-e Engelīs dar Īrān. Tehran: Javidan.

Safa, Zabihollah. (1989/1369SH). Tārīx-e Adabiyāt dar Īrān. Tehran: Ferdows.

Sajjadi Rad Sedighe and Ahmad Zakeri. (2019/1398SH). “E’terāz dar Masnavī-ye Molānā”. Fasl-nāme-ye Elmī-ye Tafsīr va Tahlīl-e Motūn-e Zabān va Adabiyāt-e Fārsī (Dohxodā). Year 11. No. 42. Pp. 105-132.

Sajjadi, Seyyes Mahmoud. (2001/1380SH). “Moj-e E’terāz dar Še’r-e Erfān”. Keyhān-e Farhangī. No. 181. Pp. 65-67.

Sanaei, Majdood ebn-e Adam. (2008/1387SH). Hadīqat al-haqīqat va Šarī’at al-tarīqat. Ed By Modarres Razavi. Tehran: Tehran University.

________________________. (2009/1388SH). Dīvān-e Qasāyed. Ed By Modarres Razavi. Tehran: Ketāb-xāne-ye Sanāeī. 

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2001/1380SH). Tāziyānehā-ye Solūk; Naqd va Tahlīl-e Čand Qasīde az Hakīm Sanāeī. 3^rd ed. Tehran: Āgāh.

Soltanifargi, Morteza. (2009/1388SH). Barresī-ye Še’r-e E’terāz dar Adabiyāt-e Mo’āser-e Pārsī as Sāl-e 1332 tā 1357. Ma Thesis. Sabzevar University.

Tabande, Ali. (1998/1377SH).  Xoršīd-e Tābande. Tehran: Haqīqat.

Tabande, Soltan Hossein. (2005/1384SH). Nābeqe-ye Elm va Erfān. Tehran: Čāp-e Tābān.

Vahedi, Seyyed Taghi Saleh Alishah. (1996/1375SH). Az kū-ye Sūfiyān tā Hozūr-e Ārefān. Tehran: Self-publishing.
Zarrinkoob, Abdolhossein. (1972/1357SH). Jost-o-jū dar Tasavvof-e Īrān. Tehran: Amirkabir.

_____________________. (1974/1353SH). Na šarqī na Qarbī Ensānī. Tehran: Amirkabir.