تحلیل جایگاه جهرم در شاهنامة فردوسی در مقایسه با تواریخ اسلامی، فرهنگ و روایات محلی

الموضوعات :

فاطمه تسلیم جهرمی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جهرم)

تاريخ الإرسال : 20 الأحد , ذو القعدة, 1443 تاريخ التأكيد : 08 الأحد , صفر, 1444 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: اسطوره, شاهنامه, حماسه, فردوسی, جهرم,

ملخص المقالة :

در شاهنامة فردوسی و به‌ویژه در بخش تاریخی آن، اسامی مکان‌ها و نام‌جای‌های بسیاری از جمله شهر جهرم آمده است. بنای شهر جهرم در سرزمین پارس را به چهر‌ه‌هایی اسطوره‌ای چون بهمن‌ پسر اسفندیار نسبت‌ داده‌اند؛ قهرمانانی چون: بُناک، مهرک نوشزاد و دختر مهرک، بهرام گور و باربُد، از چهر‌ه‌های معروف شهر جهرم در شاهنامه، روایات عامیانه و برخی تواریخ اولیه اسلامی‌ هستند. نام جهرم در نسخ مختلف شاهنامه بین ۸ تا ۱۷بار تکرار شده و محل وقوع برخی از اتفاقات مهم این حماسة ملی است. هدف از پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، تأیید اصیل‌بودن نام جهرم در شاهنامه و تحلیل جایگاه استراتژیک و نظامی در گذشتة تاریخی و اساطیری آن است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، وجود قوای نظامی، وجود قلعه‌ها و ولیعهد‌نشینی این شهر از دلایل تکرار نام آن در شاهنامه است. روایات ملی و شخصیت‌های شاهنامه در فرهنگ محلی جهرم به صورت نامگذاری بر اماکن جغرافیایی چون: قلعة مهرک و شاپورآباد، بازآفرینی روایات شاهنامه، نام‌های خانوادگی و... حفظ شده‌اند. باقی‌ماندن نام‌ها یا شهرت‌های خانوادگی مرتبط با پهلوانان و خاندان‌ شاهی در شاهنامه، بناها و نام‌جای‌ها به نام شاهان و پهلوانان از دیگر نشانه‌های تاریخ حماسی این شهر در روزگار حاضر است. داده‌های محلی این مقاله نیز به کمک پژوهش‌های میدانی جمع‌آوری شده است.

المصادر:

اطهری، علی. ۱۳۹۳. جهرم؛ زیباشهر فارس. بونیز: جهرم.

ابن‌بلخی. 13۷۴. فارسنامه. تصحیح لسترنج و آلن نیکلسون، تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ابن‌مسکویه، احمد بن محمد.۱۳۷۶. تجارب‌الامم. ترجمة علینقی منزوی. 6ج. تهران: توس.

اخباری همدانی، ابوبکر شهاب‌الدین(ابن‌فقیه). ۱۴۱۶ق، اخبارالبلدان. ج35. بیروت: عالم‌الکتب.

استخری، ابواسحاق ابراهیم.1373. ممالک و مسالک، ترجمة محمد بن اسعدبن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: موقوفات محمود افشار یزدی.

اشراق، کریم. 1369. شاخه‌های گل؛ تبارنامه خاندان اشراق. جزوة تایپی. لاهه.

اصفهانی، حمزه‌بن الحسن. ۱۳۴۶. سنی الملوک الارض و الانبیاء(تاریخ پیامبران و شاهان). ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

بدلیسی، امیرشرف‌خان. ۱۳۶۴. شرفنامه‌(تاریخ‌ مفصل‌ کُردستان‌). به‌ کوشش‌ محمد محمدی‌لو عباسی‌، تهران: علمی‌.

بلعمی، ابوالفضل. ۱۳۵۳. تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار به کوشش محمد پروین گنابادی. ج2. تهران: زوّار.

تاریخ شاهان قراختائیان. ۱۳۵۳. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

زندهومن یشت و کارنامة اردشیر پاپکان. ۱۳۱۸. ترجمه صادق هدایت. چ ۳. تهران: امیرکبیر.

بیهقی، اب‍وال‍ح‍س‍ن‌‌ب‍ن‌ زی‍د. ۱۳۴۸. تاریخ بیهق. ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌‌ اح‍م‍د ب‍ه‍م‍ن‍ی‍ار‌. تهران: کتابفروشی فروغی.

پورشعبانیان، زهرا و محمد مرتضایی. ۱۴۰۰. «اهمیت بهره‌گیری از متون جغرافیای تاریخی و سفرنامه‌ها برای شناخت جایگاه شهر همدان در دوران اسلامی». پژوهش در آموزش تاریخ. س۲. ش 5، صص۲۳ـ۷.

جنیدی، فریدون. ۱۳۸۸. «نیمی از شاهنامه سرودة فردوسی نیست(2)». مصاحبه‌کننده: حسین جاوید. ماهنامة فردوسی. تیرماه. ش78. صص39ـ26.  

حافظ ابرو، عبدالله‌بن لطف‌الله. ۱۳۷۸.جغرافیای حافظ ابرو. ج۲. تصحیح محمدصادق سجادی. تهران: مرکز پژوهش میراث مکتوب.

حمدالله مستوفی.۱۳۸۱. نزهه‌القلوب، تصحیح محمد دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز.

خطیب بغدادی، احمدبن علی .1417ق. تاریخ بغداد، ج24. بیروت: دارالکتب العلمیه.

دارمسستر، جیمز. ۱۳۸۴. وندیداد. ترجمة موسی جوان. چ۲. تهران: دنیای کتاب.

دهخدا، علی اکبر.(۱۳۷۷). لغتنامه. ج ۸. تهران: مؤسسة لغت‌نامه دانشگاه تهران.

دریایی، تورج. 1381. سقوط ساسانیان. ترجمه منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی. چ۲. تهران: تاریخ ایران.

_________. 1387. شاهنشاهی ساسانی. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. چ۴. تهران: ققنوس.

زارع حسینی، سیده فاطمه و وحیده ابهری مارشک. ۱۳۹۹. « چهره سیستان در آینه باورها و اساطیر زرتشتی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش۶۱. صص ۱۹۴ـ۱۶۳.

سروقدی، محمدجعفر.۱۳۷۴. «شهر قم در سفرنامه‌ها و متون تاریخی». وقف میراث جاودان. ش۱۰. صص ۱۴۸-۱۴۰.

شاردن، ژان. بی‌تا. میکروفیلم ترجمۀ سفرنامۀ شاردن. مسودۀ مترجم، مترجم سیدمحمد. ش4535. تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بخش دیجیتال.

شمیسا، سیروس. ۱۳۹۶.  شاهِ نامه‌ها. تهران: هرمس.

صداقت‌کیش، جمشید. 1389. جهرم در پویۀ تاریخ، شیراز: فرهنگ پارس؛ بنیاد فارس‌شناسی.

ــــــــــــــــــــ . 1381.  کردان پارس و کرمان، تهران: صلاح‌الدین ایوبی.

طبری، محمدبن‌جریر. 1362. تاریخ الرسل والملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده. ج۲. چ ۲. تهران: اساطیر.

طوفان، جلال. 1380. شهرستان جهرم. چ۳. شیراز: کوشامهر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1384. شاهنامه، به تصحیح سعید حمیدیان. ج4. تهران: قطره.

ـــــــــــــــــ.. ۱۳۸۷. شاهنامه. به تصحیح فریدون جنیدی. ج6. تهران: بنیاد نیشابور؛ بلخ.

ـــــــــــــــــ.. ۱۳۹۳. شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. ج2. تهران: سخن.

فره‌وشی، بهرام. ۱۳۸۱. فرهنگ فارسی به پهلوی. چ3. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

فروزش، سینا. ۱۳۸۹.‌ «مازندران در سفرنامه‌ها و متون جغرافیایی عصر قاجار». مسکویه. س۵. ش۱۳. صص۱۰۲ـ۷۵.

کارنامه‌ اردشیر بابکان. 1354. با متن‌ پهلوی‌، آوانویسی‌، ترجمة‌ فارسی‌ و واژه‌نامه، تصحیح بهرام‌ فره‌وشی‌. تهران‌: دانشگاه‌ تهران.

کارنامه‌ اردشیر بابکان. 1369. تصحیح محمدجواد مشکور. تهران: دنیای کتاب.

کریستین سن، آرتور امانوئل. 1351.  ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. تهران: ابن‌سینا.

گودرزی‌،‌ کوروش، محسن حسینی مؤخر و محمدرضا روزبه. ۱۳۹۵. «بررسی و تحلیل تجلّی زمان و مکان مقدّس اساطیری در عرفان (با توجّه به متون برگزیده، نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری)». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نهران جنوب. س۱۲. ش۴۵. صص۲۴۸ـ۲۱۷.

لسترنج، گای. 1364. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.

ماهیار، عباس. ۱۳۸۸. «تبریز، شعشعة عرش، فرّ فردوسی (تحلیل یک بیت از مثنوی مولوی)». نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی. س۱۷. ش66. صص۱۸ـ۹.

مجدی، محمد الحسینی.1362. زینت‌المجالس. تهران: سنایی.

مجمل التواریخ و القصص.۱۳۱۸. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلاله خاور.

مسعودی، علی‌بن‌الحسین. ۱۳۸۲. مروّج‌الذهب. ترجمة ابوالقاسم پاینده. ج2. چ۷. تهران: علمی و فرهنگی.

مصطفوی، محمدتقی. 1343.  اقلیم پارس. تهران: انجمن آثار ملی.

نوبان، مهرالزمان‌‌. 1376.  نام‌ مکان‌های‌ جغرافیایی‌ در بستر زمان‌، تهران: ما.

نیّرشیرازی، عبدالرسول.۱۳۸۲، تحفة نیّر، با تصحیح و توضیح محمدیوسف نیّری. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.

واندنبرگ، لویی. ۱۳۴۸، باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. تهران: دانشگاه تهران.

وحدتی‌نسب، حامد و شاهین آریامنش. ۱۳۹۴، باستان‌شناسی پارینه‌سنگی ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگی و گردشگری.

یارشاطر، احسان. 1380. تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان (از مجموعه کمبریج). گردآورنده جان بویل. ترجمة حسن انوشه. قسمت اول و دوم. تهران: امیرکبیر.

یاسمی، رشید. بی‌تا.  کرد و پیوستگی‌های نژادی و تاریخی او. تهران: ابن‌سینا.

 

English Sources

Wolff, Frit .1935, ossar zu Firdosis Schahname, Berlin: ‎Gedruckt in der Reichsdruckerei.

References

Axbārī Hamedānī, Abū Bakr Šahābo al-ddīn (Ebne Faqīh). (1995/1416AH). Axbāro al-boldān. 35^th Vol. Beyrūt: Alamo al-kotob.

Bal'amī, Abo al-fazl. (1974/1353SH). Tārīxe Bal’amī (History of Bal'ami). Ed. by Mohammad Taqī Bahār. With the Effort of Mohammad Parvīn Gonābādī. 2^nd Vol. Tehrān: Zavvār.

Bayhaqī, Abo al-hasan Ebne Zayd. (1969/1348SH). Tārīxe Beyhaq (History of Bayhaqi). Ed. by Ahmad Bahman-yār. Tehrān: Ketāb-forūšī-ye Forūqī.

Bina. (Bita). Majma’o al-tavārīx va al-qesas (a collection of histories and stories). Ed. by Mohammad Taqī Bahār. Tehrān: Kalāleh Xāvar.

Bina. (1976/1355SH). Tārīxe Šāhāne Qarāxtā’īyān (History of the Qarakhtaean Kings). Ed. by Mohammad Ebrāhīm Bāstānī Pārīzī. Tehrān: Iranian Culture Foundation.

‎ Chardin, Jean. Bita. Mīkro-fīlme Tarjome-ye Safar-nāme-ye Chardin. Mosavade-ye Motarjem. Tr. by Seyyed Mohammad. No. 4535. Tehrān: Central Library and Document Center of Tehran University, Digital Department.

Christensen, Arthur Emanuel. (1972/1351SH). Īrān dar Zamāne Sāsānīyān (Iran during the Sassanids). Tr. by Rašīd Yāsemī. Tehrān: Ebne Sīnā.

Darmster, James. (2005/1384SH). Vandīdād (Vandidad). Tr. by Mūsā Javān. 2^nd ed. Tehrān: Book World.

Daryāyī, Tūraj, (2002/1381SH).  Soqūte Sāsānīyān (The Fall of the Sassanids). Tr. by Mansūreh Etehādīyeh and Farahnāz Amīr-xānī. 2^nd ed. Tehrān: Publication of Iranian History.

Daryāyī, Tūraj. (2008/1387SH). Šāhan-šāhī-ye Sāsānī (Sasanid Empire). Tr. by Mortezā Sāqeb-far. 4^th ed. Tehrān: Qoqnūs.

Ebne Balxī. (1995/1374SH). Fārs-nāmeh.  Ed. by ‎ Guy Le Strange and Reynold Alleyne Nicholson. Ed. by Mansūr Rastegār Fasāyī. Tehrān: Printing and Publishing Organization of the Ministry of Culture and Islamic Guidance.

Estaxrī, Abū Eshāq Ebrāhīm. (1994/1373SH). Mamālek va Masālek. Tr. by Mohammad Ebne As’ad Ebne Abdo al-llāh Testarī. With the Effort of Īraj Afšār. Tehrān: Endowments of Dr. Mohmūd Afšār Yazdī.

Ešrāq, Karīm. (1990/13689SH). Šāxehā-ye Gol: Tabār-nāme-ye Xāndāne Ešrāq. Jozve Tāypī. Lāhe.

Farah-vašī, Bahrām. (2002/1381SH). Farhange Fārsī be Pahlavī (Persian to Pahlavi Culture). 3^rd ed. Tehrān: Tehran University Printing and Publishing Institute.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2005/1384SH). Šāh-nāmeh. Ed. by Sa’īd Hamīdīyān. 4^th ed. Tehrān: Qatreh.

Hamdo al-llāh Mostowfī. (2002/1381SH). Nozhato al-qolūb. Ed. by Mohammad Dabīr Sīyāqī. Qazvīn: Hadīse Emrūz.

Joneydī, Fereydūn. (2009/1388SH). “Nīmī az Šāh-nāme Sorūde-ye Ferdowsī Nīst (2)” ("Half of the Shahnameh is not a poem by Ferdowsi (2)"). Interviewer: Hoseyn Jāvīd,  Ferdowsi Monthly. July. No. 78. Pp. 26-39.

Kār-nāme Ardešīre Bābakān. (1975/1354SH). Bā Matne Pahlavī, Āvā-nevīsī. Persian translation and glossary, corrected by Bahrām Farah-vašī. Tehrān: University of Tehran.

Kār-nāme Ardešīre Bābakān. (1980/1369SH). Ed. by Mohammad-javād Maškūr. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Le Strange, Guy. (1985/1364SH).  Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Sarzamīnhā-ye Xelāfate Šarqī (‎The lands of the eastern caliphate). Tr. by Mahmūd Erfān. Tehrān: Book Publishing and Translation Company.

Majdī, Mohammado al-Hoseynī. (1983/1362SH). Zīnato al-Majāles. Tehrān: Sanāyī.

Mas’ūdī, Alī Ebne al-Hoseyn. (2003/1382SH). Moravvejo al-zahab (The Promoter of Gold). Tr. by Abo al-qāsem Pāyande. 2^nd Vol. 7^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Mostafavī, Mohammad-taqī. (1964/1343SH). Eqlīme Pārs (Pars Climate). Tehrān: Anjomane Āsāre Mellī.

Nayyer-šīrāzī, Abdo al-rasūl. (2003/1382SH). Tohfe-ye Nayyer (The Gift of Neyr). With the Eddition and explanation of Mohammad Yūsef Neyyerī. Šīrāz: Persian Studies Foundation.

Nowbān, Mehro al-zamān. (1997/1376SH). Nāme Makānhā-ye Joqrāfīyā-yī dar Bastare Zamān (Letter of Geographical Locations in the Bed of Time). Tehrān: Mā.

Šamīsā, Sīrūs. (2017/1396SH). Šāhe-nāmehā. Tehrān: Hermes.

Sedāqat-kīš, Jamšīd. (2010/1389SH). Jahrom dar Pūye-ye Tārīx (Jahrom in the Pouyeh of History). Šīrāz: Farhange Pārs; Persian Studies Foundation.

Sedāqat-kīš, Jamšīd. (20021381SH). Kordāne Pārs va Kermān (Kordan Pars and Kerman). Tehrān: Salāho al-ddīn Ayyūbī.

Tabarī, Mohammad Ebne Jarīr. (1983/1362SH). Tārīxo al-rosol va al-molūk (History of the Messenger and the Kings). Tr. by Abo al-qāsem Pāyande. 2^nd Vol. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Tūfān, Jallāl. (2001/1380SH). Šahrestāne Jahrom (Jahrom city). 3^rd ed. Šīrāz: Kūšā-mehr.

Vahdatī-nasab, Hāmed and Ārīyā-maneš, Šāhīn. (2015/1394SH). Bāstān-šenāsī-ye Pārīne Sangī-ye Īrān (Paleolithic Archeology of Iran). Tehrān: Cultural and Tourism Research Institute.

Vandenberghe, Louis. (1969/1348SH). Bāstān-šenāsī-ye Īrāne Bāstān (Archeology of Ancient Iran). Tr. by Īsā Behnām. Tehrān: University of Tehran.

Yarshater, Ehsan. (2001/1380SH). Tārīxe Īrān: az Solūkīyān tā Forū-pāšī-ye Dowlate Sāsānīyān (az Majmū’e Kambrīdj) (History of Iran; From the Seleucids to the Collapse of the Sassanid State (from the Cambridge Collection)). compiled by John Boyle. Tr. by Hasan Anūšeh. 1^st and 2^nd Vol. Tehrān: Amīr-kabīr.

Yāsemī, Rašīd. (Bita). Kord va Peyvastegīhā-ye Nežādī va Tārīxī-ye Ū (Kurds and His Racial and Historical Connections). Tehrān: Ebne Sīnā.

Xatīb Baqdādī, Ahmad Ebne Alī. (1996/1417AH). Tārīxe Baqdād (History of Baghdad). 24^th Vol. Beyrūt: Dāro al-Kotobe al-‘elmīye.