بررسی پیشینه‌ اساطیر بین‌النهرینی و هندی در منظومه‌ غنایی گل و نوروز خواجوی کرمانی

الموضوعات :

سمانه عباسی ¹ (دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان)
سیدحسن طباطبایی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان)
عصمت اسماعیلی ³ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمنان)

تاريخ الإرسال : 09 الأحد , محرم, 1441 تاريخ التأكيد : 11 الأحد , ربيع الثاني, 1441 تاريخ الإصدار : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441

الکلمات المفتاحية: اسطوره, گل و نوروز, اساطیر بین‌النهرینی, اساطیر هندی, منظومة‌ غنایی,

ملخص المقالة :

خواجوی کرمانی، از شعرای بزرگ قرن هشتم هجری، منظومة گل و نوروز را، که به گفتۀ خود به لفظ هندی بوده است و داستان‌پردازان بابل آن را ترتیب داده‌اند، به درخواست معشوقی می‌سراید و به حامی خود تقدیم می‌کند. با وجود اینکه این منظومه شباهت‌های بسیاری به خسرو و شیرین نظامی دارد، به دلیل وجود چند داستان فرعی عاشقانه، آرایه‌های ادبی بسیار و مضامین حماسی، رزمی و عرفانی به اثری منحصربه‌فرد تبدیل شده است. اما در کنار آن، با استناد به گفتۀ‌ خود خواجو، می‌توان شاهد حضور باورها و روایات اساطیری دو سرزمین هند و بابل در این منظومه نیز بود؛ دو سرزمینی که تأثیر فرهنگ و عقاید و اساطیر‌شان بر باورها و روایات اساطیری، مذهبی و حماسی ایران به اثبات رسیده است. در این مقاله، با نظر به گفتۀ‌ خواجو و چنین تأثیری، با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی پیشینۀ‌ اسطوره‌ای گل و نوروز پرداخته شده است و ارتباط آن با روایت اسطوره‌ای ایندرای هندی و آب‌ها یا گاوهای دربند اهریمن و از سوی دیگر با ایزدبانوی برکت‌بخش بین‌النهرینی و همسر او مشخص شده و صحت گفتۀ خواجو و حضور مضامین اساطیری، در روایات عاشقانه نیز به اثبات رسیده است.

المصادر:

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه (هفت‌گفتار در شاهنامه‌پژوهی). چ2. تهران: سخن.

ادهم، نیما 1392. «بررسی تطبیقی اهریمنان خشکی در شاهنامۀ فردوسی و حماسۀ رامایانا». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32. صص18ـ1.

الیاده، میرچا. 1394. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ5. تهران: سروش.

ایونس، ورونیکا. 1381. اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

بهار، مهرداد. 1385. جستاری در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.

ــــــــــ . 1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگه.

پارساپور، زهرا. 1383. مقایسۀ زبان حماسی و غنایی با تکیه بر خسرو و شیرین و اسکندرنامۀ نظامی. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود، ابراهیم. 1394. یشت‌ها. ج1و2. تهران: نگاه.

جوادی زاویه، سیدمجید و عباس ماهیار. 1395. «نگاهی به تمثیل در «گل و نوروز» خواجوی کرمانی». فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی. س8. ش 30. صص100ـ79.

چراغی، مهدیه و احمد ذاکری. 1394. «سیمای فرهنگ عامه در آیینۀ شعر خواجوی کرمانی». فصلنامۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا). س7. ش23. صص106ـ79.

خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطا. 1350. گل و نوروز. به اهتمام و کوشش کمال عینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ذوالفقاری، حسن. 1394. یکصد منظومۀ عاشقانۀ فارسی. تهران: چرخ.

سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکارشده (گزیدۀ مقالات فارسی). تهران: قطره.

غلامپور دهکی، سکینه و محمد پشت‌دار. 1394. «بررسی تطبیقی کارکردهای پیشگویی در حماسه‌های بزرگ جهان (شاهنامه، ایلیاد، ادیسه)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش41. صص281ـ251.

فرضی، حمیدرضا و فرناز فخیمی فاریابی. 1396. «ریخت‌شناسی منظومۀ گل و نوروز خواجوی کرمانی بر اساس نظریۀ ولادیمیر پراپ». فنون ادبی. س9. ش2. صص132ـ119.

فریزر، جیمز جورج. 1396. شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ10. تهران: آگاه.

کرتیس، وستا سرخوش. 1394. اساطیر ایران. ترجمۀ مهدی باقی و شیرین مختاریان. آبادان: پرسش.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک (بین‌النهرین). ترجمۀ محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

گزیدۀ سرودهای ریگ‌ودا. 1348. ترجمۀ محمدرضا جلالی نائینی. تهران: تابان.

لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار. 1392. شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش از تاریخ و تاریخ. چ5. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مختاریان، بهار. 1392. درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. چ2. تهران: آگه.

مک‌کال، هنریتا. 1396. اسطوره‌های بین‌النهرینی (از مجموعۀ جهان اسطوره‌ها 2). ترجمۀ عباس مخبر. چ4. تهران: مرکز.

میرفندرسکی، مریم و افسانه صحتی گرگانی. 1394. «بررسی منظومه و عناصر داستانی گل و نوروز خواجوی کرمانی». همایش بین‌المللی جستارهای ادبی، زبان و ارتباطات فرهنگی. س1. صص31ـ1.

هوشیاری، بهمن و هادی خدیور. 1393. «جلوه‌های عرفانی در منظومۀ عاشقانۀ گل و نوروز». فصلنامۀ عرفانیات در ادب فارسی. س5. ش19. صص199ـ182.

 

References

Adham, Nīmā. (2013/1392SH). “Barresī-ye tatbīqī-ye ahrīmanān-e xoškī dar šāhnāme-ye ferdowsī va hamāse-ye rāmāyāna”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 9. No. 32. pp. 1-18.

Aydenlū, Sajjād. (2009/1388 SH). Az ostūre tā hamāse. Tehrān: Soxan.

Bahār, Mehrdād. (2006/1385SH). Jostātī dar farhang-e īrān. With the effort of abolqāsem esmā’īlpūr. Tehrān: Ostūre.

^{____________________}. (2012/1391SH). Pažūheŝī Dar asātīr-e īrān. 9^th ed. Tehrān: Āgah.

Čerāqī, mahdīye and Ahmad Zākerī. (2015/1394SH). “Sīmāye farhang-e āmme dar āyīne-ye še’r-e xājū-ye kermānī”. Fasl-nāme-ye Tahlīl va Naqd-e Motūn-e Zabān va Adabīyāt-e Fārsī (Dehxodā), Year 7. No. 23. pp.79-106.

Eliade, Mircea. (2015/1394SH). Resāle dar tārīx-e adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Sorūš.

Farzī, Hamīd Rezā and Farnāz Faxīmī Fāryābī. (2017/1396SH). “Rīxt-šenāsī-ye manzūme-ye gol-o-nowrūz-e xajū-ye kermānī bar asās-e nazarīye-ye Vladimir Propp”. Fonūn-e Adabī. Year 9. No. 2. pp. 119-132.

Frazer, James George. (2017/1396SH). Šaxe-ye zarrīn (The golden bough: a study in religion and magic). Tr. by Kāzem Fīrūzmand. 10^th ed. Tehrān: Āgāh.

Gary, John. (1999/1378SH). Šenāxt-e asātīr-e xāvar-e nazdik (­Recognition of Middle Eastern mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.

Hūšyārī, Bahman and Hādī Xadīvar. (2014/1393SH). “Jelve-hā-ye erfānī dar manzūme-ye āšeqāne-ye gol-o-nowrūz”. Fasl-nāme-ye Erfānīyāt dar Adab-e Fārsī. Year 5. No. 19. pp. 182-199.

Javādī Zāvīye, Seyyed Majīd and Abbās Māhyār. (2016/1395SH). “Negāhī be tamsīl dar gol va nowrūz-e xājū-ye kermānī”. Tahqīqāt-e Ta’līmī va Qenāyī-ye Zabān va Adab-e Fārsī. Year 8. No. 30. pp. 79-100.

kertīs, Vestā Sarxoš (2015/1394SH). Asātīre īrān (Persian Myths). Tr. by Mahdī Bāqī, and Šīrīn Moxtārīyān. Ābadān: Porseš.

Lāhījī, Šahlā and Merangīz Kār. (2013/1392SH). Šenāxt-e hovīyat-e zan-e īrānī dar gostare-ye pīš az tārīx va tārīx. 5^th ed. Tehrān: Rošangarān va Motāle’āt-e Zanān.

McCall, Henrietta. (2017/1396SH). Ostūre-hā-ye Beynonnahreynī (Mesopotamian myths). Tr. by Abbās Moxber. 4^th ed. Tehrān: Markaz.

Mīrfendereskī, Maryam and Afsāne Sehhatī Gorgānī. (2015/1394SH). “Barresī-ye manzūme va anāser-e dāstānī-ye gol-o-nowrūz-e xājū-ye kermānī”. Hamāyeš-e Beynolmelalī-ye Jostār-hā-ye Adabī, Zabān va Ertebātāt-e Farhangī. Year 1. pp. 1-33.

Moxtārīyān, Bahār. (2013/1392SH). Darāmadī bar sāxtār-e ostūrei-ye šāhnāme. 2^nd ed. Tehrān: Āgāh.

Pārsāpūr, zahrā. (2004/1383SH). Moqāyese-ye zabān-e hamāsī va qenāyī bā tekye bar xosrow va šīrīn va eskandar-nāme-ye nezāmī. Tehrān: Tehrān University.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (2015/1394SH). Yašt-hā. 1 & 2 Vol. Tehrān: Negāh.

Sarkārātī, Bahman. (1999/1378SH). Sāye-hā-ye šekār-šode. Tehrān: Qatre.

Gozīde sorūdhā-ye rīgvedā. (1969/1348SH). Tr. by Mohammad Rezā Jalālī nāyīnī. Tehrān: Amīrkabīr.

Qolāmpūr Dehakī, Sakīne anfd Mohammad Potdār. (2015/1394SH). “Barresī-ye tatbīqī-ye kārkard-hā-ye pīšgūyī dar hamāse-hā-ye bozorg-e jahān (šāhnāme, īlīyād, odīse)”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 11. No. 41. pp. 251-281.

Veronica, Ions. (2002/1381SH). Asātīr-e hend (Indian mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Xājū-ye Kermānī, Kamāloddīn. (1971/1350SH). Gol-o-nowrūz. Ed. by Kamāl Eynī. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Zolfaqārī, Hasan. (2015/1394SH). Yeksad manzūme-ye āšeqāne-ye fārsī. Tahrān:Čarx.