تأثیر آموزه‌های جنید بغدادی در لقب اعطایی هجویری به حلاج؛ «مستغرق معنی و مستهلک دعوی»

الموضوعات :

زهرا پارساپور ¹ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
سیّده مریم عاملی رضایی ² (دانشیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
سعید مزروعیان ³ (دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)

تاريخ الإرسال : 20 الأربعاء , جمادى الأولى, 1441 تاريخ التأكيد : 11 الأربعاء , ربيع الأول, 1442 تاريخ الإصدار : 06 الإثنين , جمادى الأولى, 1442

الکلمات المفتاحية: حلاج, کشف‌المحجوب, دعوی و معنی, زبان عبارت, زبان اشارت,

ملخص المقالة :

بی‌پروایی‌های حلاج در شکستن سنّت‌های مورد قبول صوفیان و طرد شدن از حلقۀ نزدیکان مشایخ عصر، علی‌الخصوص جنید بغدادی، باعث شد صوفیان در بسیاری از آثار اولیۀ خود، توجه چندانی به او نکنند و تنها به ذکر چند حکایت کوتاه از او بسنده نمایند؛ اما هجویری اولین‌بار در کشف‌المحجوب با مطرح ساختن اتهامات حلاج، در پی پاسخ‌گویی به آن‌ها برآمد. هجویری که وابسته به مکتب جنیدیه است، مخالفت‌های جنید با حلاج را نادیده می‌گیرد، تا بتواند به ‌گونه‌ای حلاج را تبرئه کند که تهمتی متوجه جنید نباشد. با جستجو در عبارات هجویری در خصوص حلاج به تناقضات زیادی برمی‌خوریم که حاصل همین رویکرد دوگانه است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، علاوه بر نشان‌دادن بخشی از این پریشان‌گویی‌ها، رویکرد هجویری را به شخصیت حلاج با دقت در لقب اعطایی او، یعنی مستغرق معنی و مستهلک دعوی، بررسی کرده‌ایم. ضمن برشمردن مصادیق مختلف دعوی و معنی در کشف‌المحجوب، مشخص شد که زبان عبارت و اشارت مهم‌ترین مصداق معنی و دعوی در کشف‌المحجوب است. از این منظر، هجویری سعی دارد بی‌پروایی حلاج را در افشاء اسرار الهی از مقولة دعوی بشمارد و با پیوندزدن آن به بحث سکر و صحو، نظر جنید را مبنی بر ترجیح سکوت بر کلام تأیید کند.

المصادر:

ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن علی. ۱۳۶۸. تلبیس ابلیس . ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ابن‌ملقن، عمربن علی. ۱۴۲۷. طبقات‌الاولیا. بیروت: دارالکتب العلمیه

احمدی، بابک. 1376. چهار گزارش از تذکره الاولیا. تهران: مرکز.

العبادی، قطب‌الدین ابوالمظفر منصوربن اردشیر العبادی .1347. التصفیه فی احوال المتصوفه؛ صوفی نامه. به تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی.

انصاری هروی، ابو اسماعیل عبدالله‌بن ابی‌منصور محمد .۱۳۷۲. مجموعه رسائل فارسی. تصحیح محمدسرور مولایی. ج1. تهران: توس.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .۱۳۶۲. طبقات الصوفیه. تصحیح، مقابله حواشی و فهارس از محمدسرور مولایی. تهران: توس.

ایرانی، نفیسه و میلاد جعفرپور. ۱۳۹۵. «رویکرد هجویری به حلاج با تأمل در کشف‌المحجوب». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س10. ش2. صص134ـ121.

بقلی شیرازی، روزبهان.۱۳۶۰. شرح شطحیات. تصحیح و مقدمه هانری کربن. تهران: انجمن ایران‌شناسی

پورجوادی، نصرالله . 1385. پژوهش‌های عرفانی؛ جستجو در منابع کهن. تهران: نی.

جامی، عبدالرحمن‌بن احمد. ۱۳۷۰. نفحات الانس من حضرات القدس. به تصحیح و مقدمه و تعلیقات محمود عابدی. تهران: مؤسسه اطلاعات.

خطیب بغدادی، احمدبن علی. 1417. تاریخ بغداد. محقق عطا مصطفی عبدالقادر. ج12. بیروت: دارالکتب العلمیه

خلاصۀ شرح تعرف.۱۳۴۹. تصحیح دکتر احمد علی رجایی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

رضایی، مهدی. ۱۳۸۷. مکتب جنیدیه/ریشه‌ها و اندیشه‌ها. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک‌گیل

زرّین‌کوب، عبدالحسین. ۱۳۷۹. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

زمانی، علی. ۱۳۸۳ . «حلاج، القاب و اتهامات». پیک نور. س۲. ش۲. صص32ـ۲۶. 

سلمی، محمدبن حسین. 1331. طبقات الصوفیه. بتحقیق نورالدین شریبه. قاهره: جماعه الازهر للنشر و التألیف.

سلمی، محمدبن حسین. 1388. مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی. گردآوری نصرالله پورجوادی. ج1. چ2. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

عطار، شیخ فریدالدین. 1370. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. چ5. تهران: زوار.

غزالی، احمد. 1359. سوانح العشاق. بر اساس تصحیح هلموت ریتر؛ با تصحیحات جدید و مقدمه و توضیحات نصرالله پورجوادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

غلامرضایی، محمد . ۱۳۸۸. سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه؛ از اوایل قرن پنجم تا اوایل قرن هشتم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

فولادی، علیرضا. 1389. زبان عرفان. چ3. تهران: سخن.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن.۱۳۹۰. ترجمۀ رسالۀ قشیریه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات مهدی محبتی. تهران: هرمس

قیصری، ابراهیم .1362. « فرهنگ‌وارة القاب و عناوین بزرگان و مشایخ صوفیه». مجلة دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. ش4و3. صص642ـ597. 

ماسینیون، لویی .1362. مصائب حلاج. ترجمه ضیاءالدین دهشیری. بی‌جا: بنیاد علوم اسلامی.

مدرسی، فاطمه و عرب، مریم. 1393. کعبۀ دل؛ زبان صوفیانۀ عین‌القضات در تمهیدات. تهران: چاپار

میرآخوری، قاسم. ۱۳۷۹. تراژدی حلاج در متون کهن. تهران: شفیعی.

نیکلسون، رینولد. 1358. تصوف اسلامی و رابطة انسان با خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: توس.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. ۱۳۹۶. کشف‌المحجوب. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ10. تهران: سروش.

Refrences

Ahmadī , bābak. (1997/1376SH). Čahār Qozāreš az Tazkerat al-owlīyā. Tehrān: Markaz.

Al-ebādī, Qotb al-dīn abu al-mozaffar Mansūr ebne Ardešīr al-ebādī. (1928/1347AH). al-tasfīye fī Ahvāl al-motesavefe: Sūfī-nāme. Ed. By Qolām-hoseyn Yūsefī. Tehrān: Elmī.

Ansārī Herāvī, Abu Esma’īl abdo al-lāh ebne abi Mansūr mohammad. (1983/1362SH). Tabaqāt al-sūfīye. Correction, confrontation of margins and indexes of Mohammad Sorūr Mowlāyī. 1^st Vol. Tehrān: Tūs.

Ansārī Herāvī, Abu Esma’īl abdo al-lāh ebne abi Mansūr mohammad. (1993/1372SH). Majmū’e Rasā’ele Fārsī. Ed. by mohammad Sarvare Mowlayī. 1^st Vol. Tehrān: Tūs.

Attār, Šeyx Farīd al-dīn. (1991/1370SH). Tazkerat al-owlīyā. Ed. by Mohammad Este’lāmī. 5^th ed. Tehrān: Zavvār.

Baqlī Šīrāzī, Rūzbahān. (1981/1360SH). Šarhe Šathīyāt. Ed. by and introduction by Henry corbin.Tehrān: Iranian studies association.

Ebne Jowzī , Abdo al-Rahmān ebne Alī. (1949/1368AH). Talbīse Eblīs.  Tr. by Alī-rezā Zakāvatī Qarāgozlū. Tehrān: University Publishing Center.

Ebne Molqan, Ōmar ebne Alī. (2006/1427AH). Tabaqāt al-owlīyā. Beyrūt: Dār al-kotobe al-elmīye.

Fūlādī, Alī-rezā. (2010/1389SH). Zabāne Erfān. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Hojvīrī, Abo al-hasan Alī ebne Ōsmān. (2017/1396SH). Kašf al-mahjūb. Introduction and correction and comments by Mahmūd Ābedī. 10^th ed. Tehrān: Sorūš.

Īrānī, Nafīse and Mīlāde Ja’far-pūr. (2016/1395SH). “Rūykarde Hojvīrī be Hallāj ba Ta’ammol dar Kašf al-mahjūb” (hujwiri’s approach to hallaj with in consideration of kashful mahjub). mystical literature researches (Gohar Gooya). 10^th Year. No. 2. Pp. 121-134.

Jāmī, Abdo al-rahmān ebne Ahmad. (1991/1370SH). Nafahāt al-ōns Men Hazarāt al-qods. Corrections, introductions and comments by Mahmūde Ābedī. Tehrān: information institue.

Massignon, Louis. (1983/1362SH). Masā’ebe Hallāj (La passiond al -Hossayn-ibn-Manssour al-Hallaj). Tr. by Zīyā  al-din Dehšīrī.  Bija: Islamic Sciences Foundation.

Mīr-āxorī, Qāsem. (2000/1379SH). Terāžedī-ye Hallāj dar Motūne Kohan (halaj’s tragedi in old documents). Tehrān: Šafī’ī.

Modarresī, Fāteme and Maryam Arab. (2014/1393SH). Ka’be-ye Del: Zabāne Sūfīyāne-ye Eyn al-qozzāt dar Tamhīdāt. Tehrān: Čāpār.

Nicholson, Reynold. (1979/1358SH). Tasavvofe Eslāmī va Rābete-ye Ensān bā Xodā (The Idea of personality in sufism). Tr. by Mohammad-rezā Šāfī’ī Kadkanī. Tehrān: tūs.

Pūr-javādī, Nasr al-lāh. (2006/1385SH). Pažūhešhā-ye Erfānī: Jostejū dar Manābe’e Kohan (mystical reaserches; reseach in old sources). Tehrān: Ney.

Qazālī, Ahmad. (1940/1359AH). Savāneh al-oššāq. based on correction by Helmut riter; with new corrections and introductions and descriptions by Nasro al-lāhe pūr-javādī. Tehrān: Iranian Culture Foundation.

Qeysarī, Ebrāhīm. (1983/1362SH). “Farhang-vāre Alqāb va Anāvīne Bozorgān va Mašāyexe Sūfīye”. Journal of Mashhad Faculty of Literature and Humanities. No. 3 and 4. Pp. 597-642.

Qolām-rezāyī, mohammad. (2009/1388SH). Sabk-šenāsī-ye Nasrhā-ye Sūfīyāne: az Avāyele Qarne Panjom tā Avāyele Qarne Haštom. Tehrān: Shahid Beheshti University. Printing and Publishing Center France.

Qošīrī, abdo al-karīm ebne Havāzen. (2011/1390SH). Tarjome-ye Resāle-ye Qošīrī-ye. introduction, correction and comments by Mahdī Mohebbatī. Tehrān: Hermes.

Rezāyī, Mahdī. (2008/1387SH). Maktabe Jondīye/ Rīšehā va Andīšehā. Tehrān: Institute of Islamic Studies, University of Tehran - McGill University.

Solamī, mohammad ebne Hoseyn. (2009/1388SH). Majmū’e Āsāre Abū Abdo al-rahmāne Solamī. collecting by Nasro al-lāhe pūr-javādī. 1 Vol. 2^nd ed. Tehrān: University Publication Center.

Solamī, mohammad ebne Hoseyn. (1913/1331AH). Tabaqāt al-sūfīye. research by  Nūr al-dīn Šarībeh. Qāhere: Jamā’at al-azhar al-našr va al-ta’līf.

Xatīb Baqdādī, Ahmad ebne Alī. (1996/1417AH). Tārīxe Baqdād (History of Baghdad). Research by Mohaqeq Atā Mostafā abdo al-qāder. 12 Vol. Beyrūut: Dar al-kotobe al-elmīye.

Xolāseye Šarhe Ta’arrof. (1930/1349AH). Ed. by Dr Ahmad Alī Rajāyī. Tehrān: Iranian Culture Foundation.

Zamānī, Alī. (2004/1383SH). “Hallāj, Alqāb va Etehāmāt”. Peyke Nūr (“halaj; Titles and allegations”. noor peyk). 2^nd Year. No. 2. Pp. 26-32.

Zarrīn-kūb, abdo al-hoseyn. (2000/1379SH). Jostejū dar Tasavvof dar Īrān (research in Sufism). Tehrān: Amīr-kabīr.