سیر تحول خانههای تاریخی کلانشهر تبریز از منظر ادارک بصری( نمونه موردی خانه های دوره قاجار تبریز)
الموضوعات :
فاطمه محمدیان
1
,
علی آذر
2
,
اسداله شفیع زاده
3
1 - فاطمه محمدیان .دانشجوی دکتری معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.
2 - دانشیار گروه شهرسازی و معماری، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی. مراغه، ایران
3 - استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
الکلمات المفتاحية: زیبایی, دوره قاجار, ادراک بصری, کارکردی, سیر تحول خانه های تاریخی,
ملخص المقالة :
خانه های دوره ی قاجار تبریز از زیباترین خانه های تاریخی تبریز محسوب می شوند. زیبایی شناسی این خانه ها نه تنها صوری و ظاهری است بلکه توده ای از زیبایی شناسی معنایی و عملکردی پشت ظاهر این خانه ها نهفته شده است.تحقیق حاضر با هدف تبیین و بررسی مولفههای تاثیرگذار در زیباشناسی کارکردی خانههای تاریخی تبریز در دوره قاجار است . این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی، روش کیفی و با استفاده از مصاحبه مورد استفاده قرار گرفت. در این پژوهش دو نوع جامعه آماری وجود دارد. 1- خانه های دوره قاجار تبریز که بصورت طبقه ای از بین 14 خانه مشهور قاجاری تبریز 4 مورد انتخاب شده اند. 1- اساتید و خبرگان در زمینه معماری و میراث تاریخی شهر تبریز که 135 نفر می باشد که 16 نفر بصورت گلوله برفی و تصادفی انتخاب شدند. برای تحلیل خانه ها در رابطه با زیبایی شناسی از روش تفسیری-تاریخی و برای مصاحبه هم بصورت نیمه ساختاری با افراد متخصص از اساتید و خبرگان تبریز در زمینه‌های مرتبط با معماری این خانه ها انجام شد، مصاحبه‌ها با استفاده از ضبط‌صوت انجام گرفته است. صوت پاسخ دهندگان با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی مکس کیودیای به کمک رایانه، کدبندی شده استقلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه شهر تبریز است.یافته‌ها: یافته های حاصل از تحقیق نشان داد که زیبایی شناسی خانه های قاجاری بصورت کارکردی، بصورت کالبدی، فرمی، ساختاری و کارکردی- اجتماعی و رابطه با طبیعت متجلی میگردد. مهم ترین نمودهای این دوره در قالب سه سبک و دوره صرفا عملکرد ( تهی از پرداخت به ز یبایی شناسی )، زیباییشناسی تقلیدی و زیبایی شناسی همراه با زیبایی شناسی عملکردی پدیدار می شود. .نتایج نشان میدهد که عوامل زیباییشناسی در بستر کالبد و کارکرد همخوانی با عرف و فرهنگ بومی، مصالح بومی و توجه به نیازهای تمام اعضای خانواده و انعطاف پذیری جلوه گر شده است و سیر تحول خانه های تاریخی تبریز در مسیر زیبایی شناسی( کارکردی ، عملکردی) است.
_||_
Research Article Dor:
The evolution of historical houses of Tabriz metropolis from the perspective of Visual Perception (case example of houses in Qajar period of Tabriz)
Receive Date:
Accept Date:
ABSTRACT
Introduction:.The Qajar period houses of Tabriz are considered to be the most beautiful historical houses of Tabriz. The aesthetics of these houses is not only formal and outward, but a mass of semantic and functional aesthetics is hidden behind the appearance of these houses.
Research aim: Explanation and investigation of the influential components in the functional aesthetics of the historical houses of Tabriz in the Qajar period
Methodology: Descriptive-analytical method with qualitative method using interviews was used. In this research, there are two types of statistical population. 1- The houses of the Qajar period of Tabriz, which have been selected from among the 14 famous Qajar houses of Tabriz. 1- There are 135 professors and experts in the field of architecture and historical heritage of Tabriz, of which 16 were randomly selected. To analyze the house in relation to the aesthetics of the interpretive-historical method, and to interview in a semi-structured way with experts from the professors and experts of Tabriz in the fields related to the architecture of this house, the interviews were conducted using audio recorders. The voice of the respondents was coded using the "MaxQodia" qualitative data analysis software with the help of a computer. After examining the evolution of historical houses in Tabriz metropolis from the perspective of visual perception, the effect of functionalism, aesthetic and semantic factors on the visual perception of this house was discussed. For this purpose, structural equation modeling was used by SmartPLS software. The data of this section was collected by a researcher-made questionnaire consisting of 25 questions (functionalism component 5 questions, aesthetic component 5 questions, semantic component 5 questions and visual perception 10 questions) among 100 people (according to Cochran's formula) of related professors and experts. It was prepared with the subject of research.
Studied Areas: The area under study is the city of Tabriz
Result: It is concluded that the aesthetic factors have been manifested in the context of the body and the function of harmony with local custom and culture, local materials and attention to the needs of all family members and flexibility, and the evolution of the historical houses of Tabriz in the direction of aesthetics (functional, functional) ) Is.
Conclusion: The findings of the research showed that the aesthetics of Qajar houses is manifested in a functional, physical, formal, structural and functional-social way and in the relationship with nature. The most important manifestations of this period appear in the form of three styles and periods of purely performance (without paying attention to aesthetics), imitative aesthetics and aesthetics along with functional aesthetics.
KEYWORDS: Evolution of historical houses, Visual Perception, functionality, Qajar period, Tabriz
فصلنامه علمی مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاههای انسانی
دوره، شماره (پیاپی)، آذر 1401
شاپای چاپی شاپای الکترونیکی
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص.
سیر تحول خانههای تاریخی کلانشهر تبریز از منظر ادارک بصری (نمونه موردی خانههای دوره قاجار تبریز)
مقاله پژوهشی
تاریخ دریافت:
تاریخ پذیرش:
چکیده
مقدمه: خانههای دوره‌ی قاجار تبریز از زیباترین خانههای تاریخی تبریز محسوب می‌شوند. زیبایی شناسی این خانه‌ها نه تنها صوری و ظاهری است بلکه توده‌ای از زیبایی شناسی معنایی و عملکردی پشت ظاهر این خانه‌ها نهفته شده است.
هدف: تحقیق حاضر با هدف تبیین و بررسی مولفههای تاثیرگذار در زیباشناسی کارکردی خانههای تاریخی تبریز در دوره قاجار است
روش‌شناسی تحقیق: این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی، روش کیفی و با استفاده از مصاحبه مورد استفاده قرار گرفت. در این پژوهش دو نوع جامعه آماری وجود دارد. 1- خانههای دوره قاجار تبریز که بصورت طبقه‌ای از بین 14 خانه مشهور قاجاری تبریز 4 مورد انتخاب شدهاند. 1- اساتید و خبرگان در زمینه معماری و میراث تاریخی شهر تبریز که 135 نفر میباشد که 16 نفر بصورت گلوله برفی و تصادفی انتخاب شدند. برای تحلیل خانه‌ها در رابطه با زیبایی شناسی از روش تفسیری-تاریخی و برای مصاحبه هم بصورت نیمه ساختاری با افراد متخصص از اساتید و خبرگان تبریز در زمینه‌های مرتبط با معماری این خانه‌ها انجام شد، مصاحبه‌ها با استفاده از ضبط‌صوت انجام گرفته است. صوت پاسخ دهندگان با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی «مکس کیودیای» به کمک رایانه، کدبندی شده است و پس از بررسی سیر تحول خانه های تاریخی کلانشهر تبریز از منظر ادراک بصری، به بررسی تاثیر عوامل کارکردگرایی، زیبایی شناختی و معناشناختی بر ادراک بصری این خانه ها پرداخته شد. به این منظور از مدلسازی معادلات ساختاری به وسیله نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده گردید. داده های این بخش توسط پرسشنامه ای محقق ساخته مشتمل بر 25 سوال (مولفه کارکرد گرایی 5 سوال، مولفه زیبایی شناختی 5 سوال، مولفه معناشناختی 5 سوال و ادراک بصری 10 سوال) میان 100 نفر (مطابق فرمول کوکران) از اساتید و خبرگان مرتبط با موضوع تحقیق تهیه شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه شهر تبریز است.
یافته‌ها: یافته‌های حاصل از تحقیق نشان داد که زیبایی شناسی خانههای قاجاری بصورت کارکردی، بصورت کالبدی، فرمی، ساختاری و کارکردی- اجتماعی و رابطه با طبیعت متجلی میگردد. مهم‌ترین نمودهای این دوره در قالب سه سبک و دوره صرفاً عملکرد (تهی از پرداخت به ز یبایی شناسی)، زیباییشناسی تقلیدی و زیبایی شناسی همراه با زیبایی شناسی عملکردی پدیدار میشود..
نتایج: نتایج نشان میدهد که عوامل زیباییشناسی در بستر کالبد و کارکرد همخوانی با عرف و فرهنگ بومی، مصالح بومی و توجه به نیازهای تمام اعضای خانواده و انعطاف پذیری جلوه گر شده است و سیر تحول خانههای تاریخی تبریز در مسیر زیبایی شناسی (کارکردی، عملکردی) است.
کلیدواژه‌ها: سیر تحول خانههای تاریخی، زیبایی، ادراک بصری، کارکردی، دوره قاجار، تبریز
مقدمه
زیبایی شناسی به جهت کاوش پیرامون ابعاد معنایی یک علامت در ارتباط با ساختارهای ذهنی و با در نظر داشتن کارکردهای اجتماعی و فرهنگی در مطالعات معماری دارای نقشی بسیار تاثیرگذار است. (سخاوت دوست و البرزی، 1397) یکی از اهداف معماری آفرینش اثری زیبا میباشد. اصطلاح زیبایی شناسی نخستین بار توسط الکساندر بومگارتن به کار رفت. بعدها این واژه برای نوعی از زیبایی بویژه معماری و هنر که از طریق حواس حاصل میشود، به کار برده شد. در قرن بیستم، اندیشمندان با تصدیق ارزش هنر و معماری، تجربه را به عنوان ابزاری زیباشناختی ابزاری قدرتمند برای شناخت محیط معرفی کردند زیرا معماری و اشیاء هنری نیرومندترین و آماده‌ترین منبع تجربه زیباشناختی هستند که تعمداً برای اصلاح و تشدید تجربه‌های دریافتی به روش‌های مختلف به کار می‌روند (ادیب زاده و خالص اهر، 1396: 13). هدف از شناخت زیبایی شناسی درک چگونگی محیط اطراف و جایگاه شخص در محیط به معنای واقعی است (جعفری، 1394: 46). در تربیت معماری، زیبایی عاملی است که انسان به تدریج آن را درک می‌کند؛ مثل میوه‌ای که باید صبر کند تا برسد. (Kontson et al, 2015). معماری به معنای زیبایی، زیبایی ریاضی است که براساس هماهنگی، نظم و تقارن ایجاد میشود. ویتروویوس (۱ قرن قبل از میلاد) به عواملی مانند استحکام (فیمیتاس)، سودمندی (سودگرایی) و زیبایی (ونوستاس) در ساخت و سازه‌ای توجه می‌کند. در نظر او، زیبایی زمانی اتفاق می‌افتد که معماری ساخت‌وساز ظاهر خوشایند و مطلوبی داشته باشد و هر بخش از آن تقارن درستی داشته باشد. عوامل متعددی در معماری دخیل هستند که باعث می‌شوند ساخت‌وساز زیبا به نظر برسد (Stahlberg-Aalto, 2019). مازلو در هرم خود، نیازهای انسان را به دو بخش نیازهای پایه و متعالی تقسیم می‌کند؛ که نیاز و حس زیبایی شناسی در انسان، جزء نیازهای متعالی و انگیزه بخش میباشد که این امر نشان دهنده‌ی ارزش و اهمیت زیبایی شناسی در انسان میباشد که باید مورد توجه قرار گیرد. زیبایی شناسی از آن جهت که کیفیتی درونی و ناظر بر حالات درونی آدمی است ارضاء آن می‌تواند مقدمه‌ای برای رویکرد آدمی به سوی معنویت باشد. (فهیمی فر، 1388). زیبایی شناسی معماری تلاشی است در جهت رسیدن به مفاهیم و مبانی پایه‌ای شکل دهنده معماری، بحث زیبایی شناسی از دیرباز تاکنون مطرح بوده و در هر دوره تأویل و تفسیر گشته است. (مختاباد امرئی، دباغ، 1393). تجربه زیباشناختی مورد نظر اگرچه ممکن است با موضوع‌ها و فعالیت‌های ویژه‌ای مرتبط باشد، ولی از زندگی روزمره مردم ناشی میشود (سارتر، 1399). معماری از ویژگی‌های بصری و زیبایی برخوردار بوده و به عنوان بخش مهمی از ویژگی‌های زیباییشناسی و اجزای کالبدی معماری محسوب می‌شوند. طرح و فرم عناصر معماری در یک کالبد مفهومی و کاملاً سازگار با عملکرد مورد انتظار با توجه به توجیهات فنی و منطبق با جنبه‌های بصری داخلی و خارجی محیط و کالبد معماری در نظر گرفته میشود (Moore, 2019). تاکنون، ارزش ابنیههایی که در میراث فرهنگی ثبت شدهاند، مورد توجه معمارن و برنامهریزان شهری بود که لازم است ارزش تاریخی خانههای قدیمی نیز مانند خانههای ثبت شده نیز باید حفظ شود Cheung, 2022)). معماری ایرانی که تبلور زیباییشناسی در طول سالیان متمادی است می‌تواند منبعی غنی جهت اقتباس اصول زیبایی شناسی در معماری باشد. مبانی کمی و کیفی در معماری سنتی، که مربوط به مقوله‌ی اصول زیباشناختی هستند؛ منجر به بروز زیباشناختی میشود (Sadeghi et al, 2018: 3). خانه های قاجاری تبریز از زیباترین و ارزنده ترین بناهای تاریخی شهر تبریز به حساب می آیند، زیبایی جزء ناگسستنی این خانه ها می باشد، بررسی زیبایی شناسی این خانه ها به دلیل اینکه در تحقیقات گذشته بیشتر به زیبایی شناسی ظاهری پرداخته شده و بعد معنایی و عملکردی و کارکردی این خانه ها بیشتر بررسی نشده است مهم می نماید. هدف این تحقیق، بررسی نقش مولفه ها و عوامل تاثیرگذار در زیباییشناسی معماری خانه های تاریخی تبریز در ادراک مفاهیم معنایی میباشد. بر این اساس سوال اساسی این پژوهش عبارت است از «کدام مولفه ها در زیباییشناسی خانههای تارخی کلانشهر تبریز موثر هستند؟».
مبانی نظری
عناصر معماری از ویژگی‌های بصری و زیبایی برخوردار بوده و به عنوان بخش مهمی از ویژگی‌های زیباییشناسی و اجزای کالبدی معماری محسوب می‌شوند. طرح و فرم عناصر معماری در یک کالبد مفهومی و کاملاً سازگار با عملکرد مورد انتظار با توجه به توجیهات فنی و منطبق با جنبه‌های بصری داخلی و خارجی محیط و کالبد معماری در نظر گرفته میشود (Moore, 2019). بخشی از این عناصر به صورت ساختار اصلی (فیزیکی؛ ابعاد، تناسبات، رنگ و...) بنا و بخشی به عنوان جنبه مفهومی و معنایی (نماد و نشانه‌ها)، و بخش زیادی دیگر به عنوان الحاقات (جنبه تزیینی و معنایی) معماری در نظر گرفته میشود. زیبایی و کسب لذت از عناصر معماری نیز پیرو ویژگی‌های ساختاری "فیزیکی و بصری "، جنبه‌های مفهومی و نمادین "نماد و نشانه‌ها " و جنبه‌های الحاقای و تزیینی در نظر گرفته شدهاند چرا که این عوامل با کلیت زیبایی کالبد فیزیکی معماری، تجربه‌های زیبایی شناسی و ادراکات حسی افراد در ارتباط‌اند (کریمی و مرادی، 1399: 6). بنابر ماهیت اثر معماری، نمی‌توان اصول زیبایی شناسی را چون ضوابط و قواعدی تلقی کرد که بر آن اساس بتوان اثر مشخصی را خلق کرد. در مبانی نظری معماری، اصول همچون وحدت، تقارن، تعادل، تداوم، وزن و آهنگ، مقیاس و تناسب بیش از آنکه بتوانند دستاویزی برای موضع نقادانه باشند، مفاهیم و موضوعاتی هستند که این مجال را برای منتقد فراهم می‌کنند تا یافته‌های خود را از اثر معماری، در قالب آن منظم کند. این موضوعات در شکل گسترده خود شامل مباحث مختلفی چون فرم، سطح، حجم، ساماندهی، روابط فضایی، تناسب، سلسله مراتب، و امثال آن هستند (آیوازیان، 1381: 66). تنوع عوامل موجود در شکل گیری معماری مسکونی قاجار موجب شد که خانههای قاجاری به نقطه اوج آثار معماری این عصر در تجلی جامع ویژگی‌های معماری آن دوران و انعکاس مفاهیم متعددی همچون سنت و تجدد، اصالت و نوگرایی، تنوع و خلاقیت‌های فضایی، درون گرایی و برون گرایی و غیره مبدل گردند. (سعادتی خمسه، 1396). بناهای مسکونی در عصر قاجار به خصوص در اواخر دورۀ قاجار تأثیری از فرهنگ و معماری غرب در جامعه ایرانی میباشد. خانههای ثروتمندان و اعیان‌نشینان بیش از بیش از بناهای اروپایی الهام گرفته می‌شد در این میان ستون‌ها نقش مهم‌تری نسبت به دیگر عناصر داشتن که با اقتباس و تقلید از سبک باروک میتوان یاد نمود و یا به بیان دیگر میتوان گفت سبک باروک ایرانی پدیدار گشت، از تزئینات این دوره میتوان به ستون‌های تزئین شده سنگی، آجری و گچ‌بری‌های از نقوش گل و بلبل، شاخ و برگ، آینه کاری، کاشی‌کاری و... از تلفیق آراسته با هنر و معماری ایرانی - اروپایی در آثار مورد استفاده در جهت بهره‌وری قرار می‌گرفت. بنابراین تاریخ معماری در دوران قاجاریه تأثیر زیادی در الگوهای قدیم معماری ایرانی در ارتقاء بخشیدن و نوآوری فضایی به وجود آورد ساخت خانه امری فرهنگی مرتبط با نگرش افراد میباشد به گونهای که خانه نماد انسان و تجلی گاه او و حضور آن در جهان هستی خواهد بود. همچنین خانههای تاریخی نشان هویت انسان میباشد چرا که بافتهای قدیمی باعث به وجود آمدن پیوندهای عاطفی، ذهنی در ارتباط با کالبد و ساختار فضایی در گذشته ایجاد که از عوامل استمرار حیات در طول زمان می‌بوده است که ریشه در باور و اعتقادات و تفکرات خاص حاکم بر مردم و معماری این سرزمین داشته است. زیباشناسی نظری مانند پژوهشهای روان شناختی اولیه، بر تحلیل درونی و باورهای شخصی از مفهوم زیبایی و خوشایند بودن محیط استوار است (مولفان،1382). در تحلیل اثر معماری که جزو آثار خوب قرار گرفته بدون شک مفهوم و موجودیت زیبایی در کل و جزء پیکره‌ی آن وجود دارد با مشاهده‌ی یک اثر معماری و با در نظر گرفتن اصول و مبانی نظری مانند تناسب و توازن، مقیاس، تکرار و تناوب، تقارن، تعادل و غیره مشخص میگردد که پدیده‌ای به نام زیبایی در آن نهفته است. به عبارت دیگر محیط زیبا محیطی است که تجربیات حسی لذت‌بخشی را فراهم آورد، ساختار ادراکی دلپذیری داشته باشد و نمادهای لذت‌بخشی را تداعی کند (عابدی و یامی، 1397: 2). به طور قطع معماری ایران در روند شکلگیری و تکامل خود دارای لایه‌های معنایی و مفاهیم پایه‌ای بسیار کهن و غنی بوده است که به نظر می‌رسد وقت آن رسیده است که با نگاهی علمی و مستدل به معماری ایرانی به جستجوی این مفاهیم پرداخته شود پشت ظاهر توده‌ای پنهان نموده است. به قول مرحوم دکتر محمدکریم پیرنیا آثار و ابنیه‌های تاریخی را میتوان به صورت یک عملکرد اصولی بیان نمود، که این موارد را اصول پنج گانه مطرح نموده که عبارت‌اند از: پرهیز از بیهودگی، خودبسندگی، درون‌گرایی، مردم‌واری و نیارش لحاظ نموده است. (پیرنیا، 1387). دورة قاجار را میتوان به وضوح یکی از دوره‌های معماری خانه‌سازی – خانههای مسکونی نامید. خانههای قاجاری ایران از جهات مختلف از جمله روح مکان، روح فضا، با زمان که هریک عنصر پدید آمدن یکدیگرند بیان نمود. دیوارنگاره‌های خانههای دوره قاجار آیینه‌ی تمام نمای فرهنگ، هنر، تمدن و اعتقاداتی است که بر ذهن مردم قاجاری سایه افکنده است به گونهای که با بررسی آن میتوان به درک صحیحی از آن چه که در متون آمده رسید. در دوره‌ی قاجار طالبان هنر، درباریان، حامیان و سفارش دهندگانی وابسته به دربار بودند و دیوارنگاره‌ها از جمله هنرهایی بود که کاخهای شاهان و خانههای درباریان و صاحب منصبان و ثروتمندان را می‌پوشاند (موسویان و همکاران 1400). در معماری بیشتر خانههای دورة قاجار تحت تأثیر و نفوذ غرب و یکی از عوامل دچار گسترش دگرگونی در جامعه بود که این امر باعث به وجود آمدن تزئینات غرب‌گرا همچون نقوش رئالیسم و طبیعت‌گرایی، نقوش انسان، فرشته به صورت واقعگرایانه رئال در تزئینات بنا، تزئینات معماری ایران را تحت تأثیر قرار داده با این حال خانههای تاریخی دورة قاجار را میتوان بخشی از گنجینه‌های ارزشمند تاریخ هنر و معماری ایران و ایرانی دانست که کمتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته‌اند که تحقیق حاضر به بررسی تحول این خانههای تاریخی در بستر و لایه‌های معنایی و عملکردی و زیبایی شناسی می‌پردازد. نوآوری تحقیق حاضر به این صورت است که برای اولین بار در شهر تبریز به شناسایی عوامل مؤثر در زیباشناسی کارکردی خانههای تاریخی به لحاظ مفاهیم کالبدی-فضایی، کارکردی- اجتماعی در شکلگیری این نوع مساکن مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین با لحاظ کردن عوامل مداخله‌گر فوق در احیا و مرمت خانههای تاریخی به لحاظ معماری در شهر تبریز میباشد و به عبارتی مفاهیم استخراج شده از فضاهای سنتی ایران می‌تواند در معماری معاصر ایران تداوم یابد و سبب حس گشودگی و چند برابر شدگی فضا (گستردگی دید) گردد. با ایجاد تعامل میان ماده و معنا و با بکار گیری عناصر نماد گرای خویش در معماری، سیر تحول خانههای تاریخی را به عنوان ابزاری معمارانه در اختیار هنرمند و معمار قرار داده و با ایجاد روند حرکتی از کمیت مادی به سوی کیفیت روحی (برتری محتوا بر ظرف)، منجر به کاستن از ماده و افزایش فضا شده و با بیانی معمارانه و وحدت را در تجلی وجه باطنی و ملکوتی ماده در بخش ساختاری نمودار ساخته و موجب حس تعلق به مکان (فضا) میگردد.
خانه در فرهنگ معماری ایران
خانه در فرهنگ معماری ایران عمدتاً به صورت حیاط مرکزی است که با فضاهای دور بسته میشود بدنه محصور کننده فضای حیاط اتاق‌ها هستند. در مقابل حیاط مرکزی به عنوان فضای داخلی، میدان و تکیه سرباز و سرپوشیده قرار دارد که از اطراف بدنه‌های مرکب از دکان‌ها، حمام عمومی، مسجد و مانند آن یا خانههای مسکونی محصور میشود حیاط یک خانه با حوض و باغچه‌بندی و اتاق‌های محصورکننده آن با حیاط یک مسجد یا یک مدرسه با حوض در مرکز حیاط و باغچه‌های دور آن، سکوها، طاق‌نماها و غرفه‌های دور آن با هم شباهت زیادی دارد (حمزه نژاد و صدریان، 1393). خانه مرکز جهان است برای ساکنانش و برای محله‌اش شاخص‌ترین بنا در تحکیم مکان خانه در وهله اول نوعی نهاد است نه سازه، و این نهاد برای مقاصد بسیار پیچیده ایجاد شده است. با توجه به اینکه احداث خانه پدیده‌ای فرهنگی است شکل و سازمان فضائی آن هم به شدت تحت تأثیر فرهنگ آنان قرار می‌گیرد (راپاپورت، 1388). خانه زادگاهی است که سلسله مراتب کارکردهای مختلف سکونت کردن یا زندگی کردن در یک خانه را برای همیشه در لوح وجود ما حک می‌کند و یا در جائی دیگر می‌گوید: هر فضائی که بتوان در آن بتوان به واقع مسکن گزید مفهوم خانه را از آن خود می‌کند. خانه تنها پناه دهنده روزها و شب‌های حاضر ما نیست در حفاظ آن صندوقچه گذشته خود را نیز از خیال خاطرمان بارها باز و بسته می‌کنیم.
روش پژوهش
پژوهش حاضر ازجمله تحقیقات کاربردی است که به بررسی نقش مؤلفه‌ها و عوامل تاثیرگذار در زیباییشناسی معماری خانههای تاریخی تبریز در ادراک مفاهیم معنایی می‌پردازد. در این پژوهش، با توجه به ماهیت و اهداف در نظر گرفته شده، روش توصیفی- تحلیلی با روش کیفی مورد استفاده قرار گرفت که از طریق مصاحبه عمیق با کارشناسان و متخصصین و صاحب نظران در زمینه‌های مرتبط به معماری خانههای قاجاری تبریز صورت گرفته است. در این پژوهش دو نوع جامعه آماری وجود دارد. 1- خانههای دوره قاجار تبریز که بصورت طبقه‌ای از بین 14 خانه مشهور قاجاری تبریز 6 مورد انتخاب شدهاند. 1- اساتید و خبرگان در زمینه معماری و میراث تاریخی شهر تبریز که 135 نفر میباشد که 16 نفر بصورت گلوله برفی و تصادفی انتخاب شدند. برای تحلیل خانه‌ها در رابطه با زیباشناسی از روش تفسیری-تاریخی و برای مصاحبه هم بصورت نیمه ساختاری با 16 متخصص از اساتید و خبرگان تبریز در زمینه‌های مرتبط با معماری این خانه‌ها، انجام شد، مصاحبه‌ها با استفاده از ضبط‌صوت انجام گرفته است. صوت پاسخ دهندگان با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی «مکس کیودیای» به کمک رایانه، کدبندی شده است. برای روایی تحقیق از روش روایی محتوایی استفاده شد که مقدار آن براساس سنجش تحقیق 79/. بدست آمد. برای پایایی سؤالات از آلفای کرونباخ استفاده شد که برابر 89/0 بدست آمد. برای تحلیل داده‌ها و اطلاعات از روش کیفی بصورت تفسیری و تاریخی با نرم‌افزار Maxqda استفاده شد.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
محدوده مورد مطالعه تحقیق حاضر شهر تبریز است. شهر تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی، با جمعیت دو میلیون نفر در شمال غرب کشور و به عنوان دروازه ورودی به کشورهای اروپایی است. این شهر همواره مهد تمدن و فرهنگ بوده است (Zeynali Azim, 2020). تاریخ شهر تبریز به زمان اورارتویی‌ها می‌رسد و قدمتی بیش از 6 هزار سال دارد. متاسفانه زلزله‌های پی درپی، باعث تخریب آثار تاریخی شهر شده است و بیشتر ابنیه تاریخی تبریز متعلق به دوره قاجار است.
شکل 1: محدوده مورد مطالعه (Research findings, 2020)
شکل 2: محدوده تاریخی -فرهنگی مصوب تبریز (Research findings, 2020)
شکل 3: توزیع جغرافیایی خانههای تاریخی در شهر تبریز
یافته‌ها و بحث
خانههای تاریخی دورۀ قاجار تبریز به عنوان یکی از میراثهای ملی شناسنامه دار با جنبه‌های هویتی ارزشمند معماری تبریز- ایران میباشد و اهمیت منحصر به فرد و متمایزش می‌تواند در تعیین هویت گذشته نه چندان دور خانههای ارزشمند قاجاری معنای را معنا بخشد که با رسیدن به معنا میتوان در جهت احیای دوبارۀ این بناهای ارزشمند گامی شناسنامه دار در زمینۀ میراث ملی در فهم ذاتی انسان تداعی به کمال برخوردار گردد و با یک سیستم برنامۀ در احیاء و باز زنده سازی و اعطای کاربری سازگار طرحی جامع در هویت خانههای تاریخی ارزشمند قاجاری تبریز به امید خداوند متعال فراهم گردد که موجب زنده ماندن هویت ساختار خانههای قاجاری تبریز با تمام نکات قوت و ضعف و زیبایی در معماری تبریز- ایران تجلی پیدا کند. پس به قول افلاطون زیبایی تجلی حقیقت است. خانههای قاجاری تبریز زیبا بودن که زیبایی را در خود گنجانده بودنده‌اند و مورد واکاوی همگان قرار گرفتند.
زیبایی شناسی قابلیتی است برای درکِ بهترِ ادراکات. بحث‌هایی چون: چیستی زیبایی، چگونگی و چرایی درک زیبایی، ادراک شناسی زیبایی و نیز تحلیل وجوه زیبایی یک موجود خاص، یک اثر هنری یا یک ادراک زیبایشی مانند عشق و...، همه و همه از مباحث زیبایی شناسی است. در واقع هدف زیبایی شناسی توضیح چیستی زیبایی و نحوه‌ی درک ما از آن است. معماری نیز به عنوان یک هنر همواره با مقوله‌های زیبایی شناختی سر و کار داشته و دارد. اهمیت این مقولات به قدری. است که پژوهشگران و نویسندگان زیادی بین عناصر هنری و غیرهنری محیط تمایز قائل شدهاند. به عبارت دیگر هر ساختمانی اثر معماری محسوب نمی‌شود، بلکه اگر ساختمانی از جنبه‌های زیباییشناسانه برخوردار باشد، آن گاه در زمره آثار معماری قرار می‌گیرد. بر اساس همین نگرش، بسیاری از منتقدان بر این باور بودهاند که معیار انتقاد از معماری ضرورتاً می‌بایست معیاری مربوط به زیبایی باشد. اما زیبایی شناسی در معماری پیچیده‌تر از سایر هنرها میباشد، زیرا تجربه معماری توسط انسان با تجربه سایر هنرها متفاوت است. تجربه فضای معماری یک تجربه شخصی و مبتنی بر روانشناسی ادراک و متفاوت با تجربه مجسمه‌سازی یا نقاشی است، زیرا مشاهده کننده در درون فضا قرار می‌گیرد و بر اساس ساختارهای فکری خود و میزان وابستگی آن‌ها با ساختارهای موجود در فضای معماری از قبیل مصالح به کار رفته یا شرایط نورپردازی تحت تأثیر فضا قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر در مطالعه اشیاء و آثارهنری، انسان مشاهده‌گر و متفکر است، در حالی که در مطالعه فضای معماری، انسان جزیی از زندگی آن فضاست. از این رو میتوان گفت فضاهای معماری زمینه تجربیات زیبایی شناختی را برای انسان‌ها فراهم می‌آورند. اینکه چه چیز در محیط‌های ساخته شده و طبیعی زیبا به نظر می‌رسد و جنبه‌های مختلف زیبایی شناسی در معماری کدامند، همیشه بحث انگیز بوده است. با توجه به اینکه خانههای مسکونی جزء اصلی‌ترین بناهایی هستند که در دوره‌های مختلف معماری ایرانی نقش اساسی داشته اند و معماران در آن‌ها از تحولات و رویکردهای معماری تأثیرگذار الگوبرداری کرده‌اند، بررسی سیر تحول خانه‌ها در یک محدودۀ جغرافیایی خاص می‌تواند کمک شایانی به شناخت گرایشها و رویکردهای تأثیرگذار بر معماری آن محدوده داشته باشد. خانههای سنتی ایران در دوره‌های مختلف تقریباً اندام های اصلی خود را حفظ کرده‌اند؛ ولی میتوان گفت که از دورۀ قاجار با نفوذ چشمگیر تفکرات و رویکردها و گرایشهای معماری غربی، تحولات اساسی در شکل، محل جانمایی، ساختار عملکردی، و نمای خانههای سنتی در ایران پدید آمد. تبریز یکی از اصلی‌ترین مراکز نهضت مشروطیت است. جامعۀ آن روز که تمایل داشت ساختار فرهنگی خود را تغییر دهد و به روز کند، معماری را یکی از اولین ابزار این تغییر دانست، از آنجا که ساختن یک خانه پدیدۀ فرهنگی است، شکل خانه فرم کالبدی و سازمان فضایی آن، شدیداً از محیط فرهنگی، که خانه به آن تعلق دارد، تأثیر می‌پذیرد. بر این اساس خانههای سنتی که تا آن زمان در کنار مسائل اقلیمی شهر تبریز الزام به درون گرا بودن داشتند و این درون گرایی نه تنها در فرم کلی، بلکه در جانمایی اجزای معماری نیز مؤثر بود، با توجه به یافته‌های تحقیق در معماری تبریز در دورۀ قاجار تحولات زیادی به خود داشته است طوریکه به تدریج ظهور ایده‌های هنرهای غربی تأثیری بر هنرهای ایرانی – اسلامی – سنتی در تبریز گذاست. عامل این عوامل را میتوان ارتباط با غرب – اروپا، حضور استعمار، طبقات اجتماعی مختلف، مسافرت رجال، اعزام دانشجویان به فرنگ و پدیده‌های جدید فکری حزبی موجی در داخل و خارج حکومت نظام قاجار گردید. البته میتوان مفهوم ظهور جنبش مدرنیسم در اروپا را با حضور پدیدهی جنبش مدرنیسم در ایران یکسان پنداشت. تأثیر هنر معماری غرب بر معماری تبریز ابتدا از افراد به نام و ساختمانهای سلطنتی اعیان نشیان شروع و بعد به بناهای دیگر نفوذ نمود. سبک معماری دورۀ قاجار تلفیقی از معماری ایرانی – اسلامی – سنتی به همراه نماهای اروپایی به وجود آمد و تحول تزئینی سبکی معماری تبریز از درون‌گرایی به برونگرایی تغییر وضعیت داده طوریکه تزئینات غنیتر از گذشته، پر زرق‌وبرقتر از دوره‌های قبل در آثار دوران قاجار که مختص دورۀ قاجار بود به وضوح مورد جلب توجه قرار می‌گیرد. مبحث اقلیم در معماری خانههای قاجاری تبریز یکی از مهم‌ترین مباحث رویکردی به حساب می‌آورده میشود و میتوان در درجات بعد از مسائل زیبایی شناسی، رویکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در ارزیابی تأثیرگذاری طرح ریزی مسکن (خانه) در شهر تبریز، مورد توجه قرار داد. همچنین معماری بومی از عوامل همراستا بودن رویکرد اقلیمی سازگار و ایجاد محیط مطلوب، یکی از نشان دهنده‌های شرایط اقلیمی با ساختار کالبد خانههای قاجاری جایگاه تعریف فضایی را با آب و هوای شهر تبریز به ارمغان آورده است. خانه، به عنوان ظرف زندگی انسان میباشد که ساعتها روزها، ماه‌ها و سال‌های بسیاری در آن سپری و تأثیر بسزایی در هویت انسان ایجاد می‌کند. خانههای قاجاری تبریز از هوشمندی سازماندهی فضایی چشمگیری در کالبد خانه‌ها استفاده به عمل می‌آورد به گونهای که فعالیت‌های انسانی کاملاً با سایر عملکرد فضایی خانه‌ها ترکیب و باهم مطابقت داشتند و نقش اساسی در سیستم خانههای سنتی را حفظ و در برابر هر نوع شرایط اقلیمی محیطی همراه با نیاز انسان درهم تنیده شدهاند. معماری قاجاری در تبریز الگوهای معماری ایرانی – اسلامی را در کنار معماری قاجاری – معماری غربی ارتقاء بخشید و نوآوری در ساختار فضایی را پدید آوردند از جمله استفاده از آهن در برخی از آثار قاجاری به کار گرفته شده که این تلفیق الگویی ایرانی – غربی به شمار می‌آید. از بارزترین مشخصه‌های زیبایی معماری این دوره در خانههای تبریز، استفاده از تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری هفت رنگ – لعابی - معرق، گچبری داخلی: سقف، طاقچه و... و بیرونی: سرستون‌های عاری از تزئینات اروپایی و... از ویژگی‌های خانههای تبریز در این دوره میباشد. تزئین در خانههای قاجار عمدتاً برگرفته از هنر و فرهنگ غربی بوده همچنین خاستگاه تزئینات تلفیقی از هنر بومی و غربی (وارداتی از اروپا)، میباشد که از یکسو بازیابی مضامین فرهنگی و گسترۀ مؤلفه‌های ارزشی و جامعه شکل دهنده به این گونه آرایه‌ها از اهمیت حائزی برخوردار میباشد. معماری مسکونی، خانه سازی دوران قاجار در تبریز را میتوان دارای اصول، تناسبات و الگوهای از معماری گذشته ایران دانست برخی از خانههای تاریخی دورۀ قاجار عملکردی فراتر از مسکن دارند که این مسئله این دوران را متمایز می‌کند. تزئینات، هنر آفرینش زیبایی شناسی- زیباییشناختی و نیازمند عوامل گوناگون فکری در هر دورۀ مختص به خود است که در پی آفرینش این نوع از زیبایی جریانات فکری در لایه‌های کهن و نُو هویت بر لایه‌های تأثیرگذار در حفظ آثار هنری با گرایشهای گوناگون هنر و معماری متمایز و آمیخته با خصوصیات ارزشمند و متعدد در بین آثار ملی، هویت ملی حاکم می‌پندارد. شیوه‌های تزئیناتی معماری خانههای قاجاری دارای ارزش‌های کالبد ساختاری ناب با محتوای واقعگرایانه در زمان خود بوده لیکن آنچه دارای ارزش است علیرغم تأثیر نفوذ غرب هنرهای ایرانی همچنان از هویت مستقل برخوردار بوده و حفظ نموده‌اند و با ارتباط با فرهنگهای مختلف سعی کرده تا با فرهنگ و هنرهای بیگانه فرنگی خود را مستقل از ویژگی‌های این هنرها بهره مند گردند. همچنین تلاش گردیده شیوه‌های معماری ایرانی را با شیوه‌های گوناگون اعم از نقاشی، آینه کاری، آجرکاری و... به صورت هنرمندانه به کار و تحت تأثیر سازگار ساختاری عملکردی در شکل و قالب‌های محتوای گوناگون با پوشش تصویری از گذشته در تزئین به تصویر بگذارد و جنبه‌های منحصر به فرد تزئینی - هنری بارزی از تجربه‌ها در آثار معماری خانههای تبریز جلوه‌های ارزشی در دورۀ قاجار بهره مند سازد، استفاده گردیده بوده است.
از این رو به منظور شناسایی ویژگی های زیبایی شناسانه ی خانه های دوره قاجار در شهر تبریز، به بررسی و تحلیل 4 خانه دوره قاجاری پرداخته شده است. انتخاب این خانه‌ها بصورت تصادفی از بین 14 خانه بنام دوره قاجاری میباشد. در این تحقیق خانۀ گنجه‌ای زاده، خانۀ امیرنظام گروسی، خانۀ بهنام، خانۀ قدکی، خانۀ حیدرزاده، خانۀ سلماسی‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.
شکل 4. دیاگرام ساختار فضاهای اصلی خانههای دوره قاجار تبریز
جدول 1: بررسی جزء فضاها و عناصر زیبایی شناسی خانه های دوره قاجار
جزء فضاها | عناصر | ||||
خانه حیدرزاده | خانه سلماسی | خانه بهنام | خانه گنجه ای زاده | ||
ورودی | ورودی اصلی از حیاط | سردر رفیع و مزین؛ سکوهایی در طرفین ورودی (پاخور)؛ سقفی طاق پوش و دیوارهای آجری هشتی | ورودی از کوچه مشیر دفتر - از طریق دالانی در پشت خانه قدکی | هسته اصلی این ساختمان که رو به جنوب دارد اتاق طنبی است که در دو طرف آن راهروهای ورودی و در دو جانب آن‌ها اتاق‌های کله‌ای ) گوشوار(قرار گرفته است | |
حیاط‌ها | دو حیاط اندرونی و بیرونی | ||||
اتاق پذیرایی | اتصال دیگر بخش ها به واسطه اتاق پذیرایی | فضایی کشیده در میان دو طنبی - ورودی مستقیم از حیاط |
|
| |
اتاق اصلی (شاه‌نشین) | جذاب‌ترین اتاق | استقرار در محور بنا و دارای سقفی به ارتفاع دو طبقه - و ارسی بزرگ - وجود یک پستو - همجواری با نمازخانه | این بنا دارای اندرونی و بیرونی است: بیرونی آن شامل طنبی (هفت دری)، کله‌ای و اتاق است که در ضلع شمالی حیاط شکل گرفته‌اند. |
| |
اتاق فرعی |
| فضایی پیش آمده با سقفی بلند- دو ایوانچه کوچک - همجواری با تالار پذیرایی و اناق استراحت نیم روزی مهمانان - دارای دو ورودی مجزا با فضای پیش ورودی |
|
| |
اتاق نشیمن (دم دستی) |
| مجموعه‌ای در بخش غربی بنای بیرونی - اتاق‌های اندرونی |
| مجموعه‌ای در بخش غربی بنای بیرونی؛ اتاق‌های اندرونی | |
اتاق های کله ای |
| طبقه اول - بالای ورودی اصلی - دسترسی محدود | اتاق‌هایی در طبقه‌ها - بالای ورودی اصلی و طرفین طنبی شمالی - دسترسی محدود بویژه برای اتاق شرقی | ||
اتاق استراحت مهمان |
| گوشه جنوب شرقی - ورودی مستقیم از حیاط - پیش ورودی برای طنبی شرقی (اتاق اصلی) | گوشه جنوب شرقی - ورودی مستقیم از حیاط - پیش ورودی برای طنبی شرقی |
| |
راهروها | پیش ورودی - فضای تقسیم به اتاق های طرفین - مانع از ورود مستقیم به اتاق‌ها | ||||
پستوها | فضاهایی کوچک در پشت و گوشه‌های اتاق‌ها |
|
| ||
زیرزمین‌ها (فضاهای عمومی) | سازه آجری با سقف طاق پوش - تمام زیربنای بناهای ساخته شده در اندرونی و بیرونی | ||||
انبار | ما بین راهروها – برای نگهداری اجاق‌ها و ظروف و مواد مورد نیاز |
|
|
| |
حوض خانه | اتاقی بزرگ با حوض فواره دار کوچکی در وسط آن | فضایی چلیپایی شکل و طاقپوش در زیرزمین - زیر طنبی شمالی (اتاق اصلی) |
| ||
نمازخانه | اتاقی کوچک میان اتاق‌ها | اتاقی کوچک میان اتاقی پذیرایی و طنبی شمالی |
|
| |
پنجره‌ها | پنجره‌های چوبی حکاکی شده، شیشه‌های رنگارنگ، آثار آجری و نقاشی‌ها |
| دارای پنجره‌های مشجر و طاق‌ها وایوان های بلند و بزرگ. |
| |
حمام و سرویس | فضایی مختصر در زیرزمین - ورودی از حیاط اصلی | فضایی مختصر در زیرزمین اندرونی |
|
| |
مطبخ |
| شرق زیرزمین بیرونی - در ارتباط با انبار آذوقه و آب انبار |
|
| |
آب انبارها |
| طاق گهواره ای - جرزهای قطور در زیرزمین‌های شرقی و غربی بنا - با ورودی و استفاده مجزا برای بیرونی و اندرونی |
|
| |
تنورخانه |
| جنوب زیرزمین غربی |
|
| |
اصطبل |
| فضایی در زیرزمین بیرونی - در ارتباط با ورودی اصلی |
|
| |
همانطور که در جدول بالا مشاهده می شود، 4 خانه دوره قاجار که مورد بررسی قرار گرفت، در بسیاری از کارکرد ها و مولفه های زیبایی شنایی دارای اشتراکات فراوانی می باشند که به طور خلاصه عبارتند از:
- طنبی، حوضخانه، کله‌ای و ایوان به عنوان فضاهای اصلی
- شامل اتاق مرکزی ایوان دار با دو ستون در برابر آن
- ارسی، دو دری، سه دری و پنج دری
- اتاق‌های کوچک واقع در اطراف اتاق مرکزی به صورت‌های ساده و مفصل ساخته شدهاند
- پلان‌های کشیده در امتداد بنا
- ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره‌ها
- ایجاد زیرزمین با طرح‌های زیبا و پوشش‌های ضربی آجری
- تعبیه حوضخانه در طبقه زیر زمین اغلب خانههای این دوره و در راستای محور اصلی فضای
- ایجاد سرستون‌ها و ستون‌ها در ورودی‌ها
- ایوان‌های بلند
- ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا
- تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیماً " به داخل بنا
- سقف شیب دار و شیروانی
پس از بررسی موردی خانه های مورد مطالعه، به تحلیل داده های حاصل از مصاحبه ها پرداخته شده است. به این منظور، در ادامه ماتریس 79 عددی مرتبط با مقوله‌ها، کدهای مفهومی با توجه به نظرات 16 کارشناس ارائه شده است.
شکل 5. ماتریس حوزه‌ها و مقوله‌های مرتبط با معماری خانه قاجاری در تبریز
همچنین در ادامه ماتریس رنگی با توجه به فراوانی هر کدام از مقوله‌ها ارائه شده است. سبز: دوره اول، عصر کارکردگرایی، زرد: دوره دوم، عصر تقلید، آبی: دوره سوم زیباییشناسی و کارکردگرایی هستند.
شکل 6. ماتریس رنگی حوزه‌ها و مقوله‌های مرتبط با معماری خانه قاجاری در تبریز
علاوه بر سطح‌بندی مقوله‌ها، کدهای مفهومی و کدهای فرعی، تحلیل دیگری نیز در این پژوهش ارائه شده است که بر مبنای تحلیل واژگان مورد استفاده کارشناسان و متخصصین حوزه معماری بوده است. بر این اساس 739 رکورد و 322 رتبه شناسایی شده است. از این بین تنها تا رکورد 58 و رتبه 82، که مهم‌ترین موارد بودهاند ارائه شده است. بر این اساس مهم‌ترین واژگان سبک و نشانه‌شناسی معماری خانه قاجاری در تبریز با توجه به نظرات کارشناسان شامل: خانه، قاجاری، ساخت، تبریز، فضا، معماری بوده است.
شماره | واژه | تعداد حرف | فراوانی | درصد از کل متن | رتبه1 |
|---|---|---|---|---|---|
1 | خانه | 4 | 115 | 3. 939705 | 2 |
2 | قاجاری | 6 | 41 | 1. 404591 | 10 |
3 | ساخت | 4 | 31 | 1. 062008 | 13 |
4 | تبریز | 5 | 29 | 0. 993491 | 15 |
5 | فضایی | 5 | 28 | 0. 959233 | 16 |
6 | معماری | 6 | 27 | 0. 924974 | 17 |
7 | تاریخی | 6 | 23 | 0. 787941 | 20 |
8 | فضاهای | 6 | 19 | 0. 650908 | 24 |
9 | دوره | 4 | 16 | 0. 548133 | 28 |
10 | زمان | 4 | 16 | 0. 548133 | 28 |
11 | شکل | 3 | 15 | 0. 513875 | 30 |
12 | کلی | 3 | 14 | 0. 479616 | 32 |
13 | لحاظ | 4 | 14 | 0. 479616 | 32 |
14 | تزئینات | 7 | 13 | 0. 445358 | 35 |
15 | حالت | 4 | 12 | 0. 4111 | 36 |
16 | خانههای | 8 | 12 | 0. 4111 | 36 |
17 | ساخته | 5 | 10 | 0. 342583 | 40 |
18 | سازمان | 6 | 10 | 0. 342583 | 40 |
19 | مطرح | 4 | 10 | 0. 342583 | 40 |
20 | میتوان | 6 | 10 | 0. 342583 | 40 |
21 | زیبایی | 6 | 9 | 0. 308325 | 49 |
22 | ساکنین | 6 | 9 | 0. 308325 | 49 |
23 | صورت | 4 | 9 | 0. 308325 | 49 |
24 | فرهنگ | 5 | 9 | 0. 308325 | 49 |
25 | کل | 2 | 9 | 0. 308325 | 49 |
26 | نوع | 3 | 9 | 0. 308325 | 49 |
27 | نوعی | 4 | 9 | 0. 308325 | 49 |
28 | استفاده | 7 | 8 | 0. 274066 | 56 |
29 | بسیار | 5 | 8 | 0. 274066 | 56 |
30 | روابط | 5 | 8 | 0. 274066 | 56 |
31 | طرح | 3 | 8 | 0. 274066 | 56 |
32 | فضاها | 5 | 8 | 0. 274066 | 56 |
33 | قابل | 4 | 8 | 0. 274066 | 56 |
34 | قالب | 4 | 8 | 0. 274066 | 56 |
35 | اجتماعی | 7 | 7 | 0. 239808 | 65 |
36 | ارتباط | 6 | 7 | 0. 239808 | 65 |
37 | ارسی | 4 | 7 | 0. 239808 | 65 |
38 | اروپایی | 7 | 7 | 0. 239808 | 65 |
39 | برای | 4 | 7 | 0. 239808 | 65 |
40 | پنجره | 5 | 7 | 0. 239808 | 65 |
41 | تأثیر | 5 | 7 | 0. 239808 | 65 |
42 | تقلیدی | 6 | 7 | 0. 239808 | 65 |
43 | زیبا | 4 | 7 | 0. 239808 | 65 |
44 | سبک | 3 | 7 | 0. 239808 | 65 |
45 | فضا | 3 | 7 | 0. 239808 | 65 |
46 | کلیت | 4 | 7 | 0. 239808 | 65 |
47 | گرفته | 5 | 7 | 0. 239808 | 65 |
48 | گفت | 3 | 7 | 0. 239808 | 65 |
49 | مشابه | 5 | 7 | 0. 239808 | 65 |
50 | مطلوب | 5 | 7 | 0. 239808 | 65 |
51 | آسایش | 5 | 6 | 0. 20555 | 82 |
52 | بسته | 4 | 6 | 0. 20555 | 82 |
53 | درون | 4 | 6 | 0. 20555 | 82 |
54 | زلزله | 5 | 6 | 0. 20555 | 82 |
55 | زندگی | 5 | 6 | 0. 20555 | 82 |
56 | شناختی | 6 | 6 | 0. 20555 | 82 |
57 | عملکردی | 7 | 6 | 0. 20555 | 82 |
58 | معماران | 7 | 6 | 0. 20555 | 82 |
در آخرین گام از تجزیه و تحلیل تحقیق حاضر، به ارائه نتایج حاصل از کدگذاری مصاحبه ها پرداخته شده است. همانطور که مشاهده می شود، یافته های تحقیق که بیانگر سیر تحول خانه های دوره قاجار شهر تبریز از منظر ادراک بصری می باشد، به سه دوره مهم قابل تقسیم است که ادامه به آن پرداخته شده است.
جدول 3. سطح‌بندی مقوله/کدهای مفهومی/کدهای ثانوی مصاحبه‌های کارشناسی
مقوله محوری | مقوله فرعی | شاخص |
مبدا زمانی سبک معماری (زلزله 1193) | از بین رفتن کلیت مسکن | |
مشخص نبودن سبک معماری تبریز پیش از زلزله | ||
دوره اول (عصر کارکرد گرایی صرف) | ||
دوره دوم (عصر تقلید) | ||
پرداختن به زیبایی شناسی در عین توجه به عملکرد و کارکرد | ||
وفق دادن الگوهای غربی با معماری و فرهنگ بومی تبریز | ||
همسو شدن سبک معماری با اقلیم، مصالح و عناصر معماری تبریز | ||
ارتباط سنت و مدرنیته | ||
تلفیق هنر و فن در فضاهای داخلی خانه های قاجاری تبریز | ||
دو دری، سه دری و پنج دری | ||
حضور طبیعت | ||
ترکیب پنجره ارسی | ||
چیدمان و تناسب اجزا | ||
انعطاف پذیری | ||
هماهنگی با عرف محلی | ||
الگوی اتاق-ایوان-حیاط | ||
بهره گیری از مصالح بومی | ||
دوستدار گروه های سنی-جنسی | ||
توجه به نور و اقلیم |
شکل 7. نتایج حاصل از کدگذاری داده های تحقیق
پس از بررسی سیر تحول خانه های تاریخی کلانشهر تبریز از منظر ادراک بصری، به بررسی تاثیر عوامل کارکردگرایی، زیبایی شناختی و معناشناختی بر ادراک بصری این خانه ها پرداخته شد. به این منظور از مدلسازی معادلات ساختاری به وسیله نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده گردید. داده های این بخش توسط پرسشنامه ای محقق ساخته مشتمل بر 25 سوال (مولفه کارکرد گرایی 5 سوال، مولفه زیبایی شناختی 5 سوال، مولفه معناشناختی 5 سوال و ادراک بصری 10 سوال) میان 100 نفر (مطابق فرمول کوکران) از اساتید و خبرگان مرتبط با موضوع تحقیق تهیه شد. برای بررسی روایی محتوای پرسشنامه، از چند تن از اساتید، نظرخواهی شد تا اطمینان حاصل شود به لحاظ محتوایی برای سنجش متغیرها مناسب است. همچنین در بررسی روایی واگرا بر اساس روش فورنل و لاکر (1981)، مقدار جذر میانگین واریانس برای متغیرهای اصلی این تحقیق که در قطر اصلی ماتریس قرار گرفته‌اند، بزرگتر از مقدار همبستگی میان متغیرهاست که در خانههای زیرین قطر اصلی قرار گرفته‌اند، لذا روایی واگرای مدل تحقیق نیز تأیید میشود. همچنین، در بررسی روایی همگرا مقدار میانگین واریانس استخراج شده (AVE) برای تمامی متغیرهای این تحقیق بزرگتر از 5/0 بوده است که نشان دهنده روایی همگرای مدل اندازه گیری است. علاوه بر آن، مقادیر ضریب آلفای کرونباخ برای همه مؤلفه‌ها بزرگتر از 7/0 است که نشان میدهد مدل، سازگاری درونی مناسبی دارد. به علاوه همه مقادیر ضرایب پایایی مرکب (CR) ، برای متغیرهای تحقیق بزرگتر از 7/0 است که نشان دهنده پایایی مرکب پرسش‌های این تحقیق در سنجش هر یک از متغیرها بوده است و در نتیجه برازش مدل تأیید میشود. در بررسی بارهای عاملی نیز میزان بارها برای همه گویه ها بیشتر از 7/0 بود که نشان دهنده تأیید پایایی معرف و در نتیجه مناسب بودن پرسش‌ها برای سنجش متغیر است.
جدول 4. مقادیر ضرایب آلفای کرونباخ و پایایی مرکب و میانگین واریانس
سازه | ضریب آلفای کرونباخ
| ضریب پایایی ترکیبی
| متوسط واریانس استخراج شده (AVE) | |
کارکردگرایی | 840/0 | 885/0 | 607/0 | |
زیبایی شناختی | 849/0 | 891/0 | 620/0 | |
معناشناختی | 836/0 | 880/0 | 596/0 | |
ادراک بصری خانه های قاجار تبریز | 936/0 | 945/0 | 632/0 | |
سازه درون زا | مقدار R Squares (R2) | مقدار Q2 | Redundancy | |
650/0 | 336/0 | 489/0 | 317/0 | |
| ||||
در ادامه فرضیات تحقیق در قالب مدل ساختاری به روش حداقل مربعات جزئی و به کمک نرم افزار SMART-PLS3 مورد آزمون قرار گرفته و نتایج حاصل از این آزمون‌ها گزارش شده است. شکل‌های 8 و 9 نتایج حاصل از آزمون فرضیات اصلی تحقیق را در حالت نمایش ضرایب مسیر استاندارد تأثیر متغیرها و نمایش مقدار آماره t نشان میدهد. در آزمون فرضیات تحقیق ملاک رد یا قبول یک فرضیه مقدار آماره t بوده است که چنانچه قدر مطلق این آمار بزرگتر از 96/1 محاسبه گردد، فرضیه H1 بر این اساس که شواهدی دال بر رد آن یافت نشده است مورد قبول واقع میگردد.
شکل 8. مدل ساختاری تحقیق در حالت نمایش ضرایب مسیر استاندارد
شکل 9. مدل ساختاری تحقیق در حالت نمایش ضرایب معناداری
جدول 6. نتایج آزمون فرضیات تحقیق
ضریب مسیر | ضریب معناداری (t-value) | P (sig) | نتیجه | |
کارکردگرایی ç ادراک بصری خانه های قاجار تبریز | 301/0 | 212/3 | 05/0P< | تایید |
زیبایی شناختی ç ادراک بصری خانه های قاجار تبریز | 448/0 | 785/5 | 05/0P< | تایید |
معناشناختی ç ادراک بصری خانه های قاجار تبریز | 202/0 | 626/2 | 05/0P< | تایید |
با توجه به نتایج جدول فوق میتوان بیان کرد که از آنجایی که ضرایب مسیر استاندارد بین متغیرهای تحقیق مخالف صفر بوده و ضرایب معناداری نیز بیشتر از مقدار بحرانی 96/1 می‌باشند، لذا فرضیات تحقیق مورد تأیید قرار گرفته‌اند. همچنین همانطور که در مدل ساختاری تحقیق قابل مشاهده است، بیشترین تاثیر در ادراک بصری خانه های عهد قاجار در تبریز مربوط به مولفه زیبایی شناختی می باشد، پس از آن کارکردگرایی و معناشناختی به ترتیب بیشترین تاثیر را در ادراک بصری این خانه ها دارند. در این میان نکته قابل توجه این است که علاوه بر نمود زیبایی شناختی و کارکردگرایی در خانه های قاجاری شهر تبریز، این خانه ها از بعد معنایی قوی ای نیز برخوردار می باشند. گرایش به معنا در معماری سنتی محصول نگرشی است که این معماری به عالم هستی دارد و رابطه انسان ومکان، خاطرات اجتماعی، حس مکان و فضاهای پر معنا از مؤلفه‌های مؤثر در بعد معنایی است. هویت، خوانایی، معنا و به عبارتی نظم و دلپذیر بودن، رعایت تناسبات و مقیاسهای انسانی، زیبایی، پرهیز از بیهودگی، زمینه گرایی، وحدت ومشارکت، احساس امنیت، هماهنگی، قدمت، روحیه پرنشاط، پرهیز از بیهودگی وانسجام و توجه به نیازهای انسان از جمله عوامل مؤثر در ابعاد معنایی است.
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی وشناخت سیر تحول خانههای تاریخی کلانشهر تبریز از منظر زیبایی شناسی (نمونه موردی خانههای دوره قاجار تبریز) انجام شده است. مولفههای زیباشناسی وعوامل کالبدی در شکلگیری معماری خانههای تاریخی تبریز تأثیر دارد. با توجه به با استفاده از روش کدگذاری محوری در قالب 3 مقوله، 79 کد مفهومی و کد فرعی در نرم‌افزار مکس کیو دی‌ای و تحلیل آن‌ها مشخص شد که مؤلفه‌های زیباشناسی در شکلگیری خانههای تاریخی تبریز در دوره قاجار تأثیر دارد با توجه به تحلیل‌های انجام شده مشخص شد که گچبری‌ها، ارسی و سرستون‌ها تقلیدی از معماری اروپایی به بخش مهمی از تزئینات مسکن قشر مرفه جامعه در این دوره تبدیل شده بود. در زیباشناسی معماری خانههای تاریخی تبریز نشانه و عوامل کارکردی-اجتماعی مؤثر بوده است. پژوهش انجام شده در این تحقیق نشان میدهد معماری سنتی که بر مبنای نظر افراد حاضر در فضای شش گونه از خانههای قاجار تبریز صورت گرفته، بیانگر مؤلفه‌هایی از کیفیت و زیبایی است که عبارتند از:
1- تأکید بر عناصر طبیعت از طریق جلوه بخشی به پنج عنصر طبیعی چون آسمان، درخت، آب، خاک و نور؛
2- جلوه بخشی به فضا در دید و ادراک ناظر از طریق ایجاد تضاد، بسط فضایی، ایجاد هم پوشانی و تداخل فضایی و ایجاد دیدهای متوالی از طریق جداره‌ها و مرزبندی شفاف و ایجاد تصاویر مجازی؛
3- تجلی وحدت در نظم و سادگی با استفاده از عواملی چون- تقارن موضعی در اجزا کالبدی بنا و پلان -هندسه مرکزگرا در فضای کالبدی و پلان - به کارگیری ریتم و تکرار به منظور یکپارچگی و پیوستگی - استفاده از عناصر هم خانواده و هارمونی در اجزا؛
4- تجلی معنا و ایجاد هم ذاد پنداری با فضا
با توجه به پدیده‌های ذهن آشنا، عناصر و تزیینات خاطره برانگیز نمادین. وجود این مؤلفه‌ها می‌تواند منجر به بروز پیامدهایی چون حظّ بصری؛ حظّ شنوایی؛ حظّ بویایی، تجرید فرایند حیات؛ دلباز شدن فضا و افزایش عمق دید ناظر در فضا، ایجاد حس تعلق و پاسخگویی انسان باشد. ازسوی دیگر با توجه به مطالب ذکر شده در مورد معیارهای زیباشناسی خانههای قاجاری تبریز و نتایج حاصل از مطالعات کتابخانه‌ای میتوان گفت معیارهای زیباشناسی خانههای قدیمی تبریز قابل تطبیق با سه مرتبه زیبایی شناسی نمادین (توجه به معانی)، نشانه‌ها (پیام‌های پیچیده‌ای که به طور مستقیم قابل دریافت نیستند)، زیباشناسی فرمی (توجه به ساختار محیط و پیام‌هایی قاعده مند و دارای نظم و زیباشناسی حسی (واکنش مثبت نسبت به محرک‌های خارجی از طریق حواس و بدون دخالت ضمیر خودآگاه، لذت آنی است). بنابراین سه مرتبه معنا، ساختار فرم، زیباشناسی حسی سه عامل اصلی در ادراک زیبایی و زیباشناسی هستند. با توجه به یافته‌های تحقیق، سازمان فضایی خانههای تاریخی تبریز در برابر نیازمندیها و دگرگونیهای شیوه زندگی بسیار انعطاف پذیر بودهاند. اجزای کارکردی مرتبط با عرف و رفاه ساکنین در این خانه‌ها خیلی زیاد است. شکلگیری این خانه‌ها بصورت تأثیرپذیری از فرهنگ آن زمان بوده است. قدیمی‌ترین، معتبرترین و ماندگارترین الگوی رایج سازمانیابی فضا در این خانه‌ها، الگوی اتاق + ایوان + حیاط است. شکلگیری این خانه‌ها با مصالح خود منطقه و به حالت بومی در و پنجره این خانه‌ها و حتی پله‌ها همه روابط فضایی خانه‌ها آرایش منظم و مطلوب دارند.
با توجه به نتایج تحقیق حاضر، موارد زیر جهت انجام پژوهشهای آتی پیشنهاد میگردد:
در پژوهش حاضر از تکنیک دلفی فازی جهت بررسی عوامل اثرگذار بر مدل مولفه های زیبایی شناسی کارکردی خانه های تاریخی تبریز استفاده گردید. پیشنهاد میشود در تحقیقات مشابه از تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها (2DEA)، ویکور (VIKOR)، لینمپ (LINMAP) و.. جهت این کار استفاده شود. این تکنیکها را میتوان در محیط فازی ویا منطقی به کار برد.
شاخصهای این پژوهش با توجه به مشخصات منطقه، تدوین شده بود که پیشنهاد میگردد با بررسی سایر مشخصات اثرگذار بر مدل مولفه های زیبایی شناسی کارکردی خانه های تاریخی تبریز در شرایط مشابه، مدل جامعی در این پروژهها ارائه گردد که کلیه شاخصهای موثر بر مدل مولفه های زیبایی شناسی کارکردی خانه های تاریخی تبریز را دخیل کند.
انجام مطالعات مقایسه ای میان نتیجه بدست آمده از این صنعت با صنایع دیگر، جهت تعیین رابطه میان متغیرهای مذکور
یکي از قابلیت هاي نقشه شناختي فازي امکان تحلیل پویا و پیش بیني سناریوهاي مختلف است لذا مي توان براي پیش بیني نتایج از تحلیل پویاي مدل به دست آمده از این تحقیق استفاده نمود.
پیشنهاد مي گردد به مدلسازي عوامل مدل مولفه های زیبایی شناسی کارکردی خانه های تاریخی تبریز با استفاده از تکنیک مدلسازي ساختاري تفسیري و مقایسه با روش انجام شده، پرداخته شود.
پیشنهاد مي گردد به مدلسازي عوامل مدل مولفه های زیبایی شناسی کارکردی خانه های تاریخی تبریز با استفاده از فازی و نقشه شناختي فازي در مناطق و نمونه هاي مشابه، پرداخته شود.
تقدیر و تشکر
این پژوهش مستخرج از رساله دکتری خانم فاطمه محمدیان استخراج شده است. صمیمانه کمال تشکر را دارم از مجله برنامه ریزی مطالعات سکونتگاههای انسانی.
منابع
ادیب زاده، حامد؛ خالص اهر، امین (1396)، بررسی زیبایی شناسی در معماری، کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری؛ موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی؛ 3.
اسمعیلی سنگری، حسین، عمرانی، بهروز، (1393)، تاریخ و معماری خانههای تبریز قدیم، تبریز: انتشارات فروزش.
الصدیق، حسین. (1383). زیبایی شناسی و مسائل هنر از دیدگاه ابوحیان توحیدی. ترجمه‌ی غلامرضا تهامی. تهران: انتشارات بین المللی الهدی
افضل طوسی، عفت السادات، سلاحی، گلناز، سلاحی، لادن، (1392)، مطالعه کاشی نگاره‌های با نقوش زنان قاجار در خانههای شیراز، زن در فرهنگ و هنر، 5(3)، 577-594.
امین زاده، بهناز. (1389). ارزیابی زیبایی و هویت مکان، هویت شهر، ۵
تبریزی، ملیحه؛ اکرمی، مهسا، (1395)، واکاوی مفهوم زیبایی در فضای شهری؛ راهبرد، 50؛، 84-66.
اسدپور، فائزه، اسدپور، مهدی، (1395)؛ بررسی مفاهیم زیبایی شناسی در فرهنگ اسلامی و بحران زدگی آن در معماری معاصر؛ شباک (شبکه اطلاعات کنفرانسهای کشور) مطالعات هنر و معماری، 2(4-5)
آیوازیان، سیمون. (1381). زیبایی شناسی و خاستگاه آن در در نقد معماری، هنرهای زیبا، 12، 64-69.
ایمانی نادیه، ظفرمندی سویل، (1396)، مبادی سلیقه در معماری، باغ نظر، 14(53)، 33-42.
بانی مسعود، امیر، (1388)، معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنّت و مدرنیته، چاپ اول، تهران: انتشارات هنر معماری قرن.
پرتوی، مهدی. (1352). ده مقاله زیبایی شناسی نوین. تهران: نقش جهان.
پیرنیا کریم (1382) سبک شناسی معماری ایران، گردآوری و تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات پژوهنده.
بختیار نصرآبادی آمنه، بختیار نصرآبای حسنعلی، انصاری مریم، (1392)، تحلیلی بر مؤلفه‌های زیبایی شناختی در معماری فضاهای آموزشی با توجه به رویکرد اسلامی، تربیت اسلامی، 8(17)، 29-49.
بمانیان، محمدرضا؛ علی محمدی، فرزانه؛ ارجمندی، سحر (1391)، بررسی اصول زیبایی شناسی در معماری خانههای سنتی ایرانی نمونه موردی: خانههای تاریخی شهر قزوین؛ اولین همایش ملی اندیشه‌ها و فناوری‌های نو در معماری
پاکزاد جهانشاه، ساکی الهه، (1393)، تجربه‌ی زیبایی شناختی محیط، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 19(3)، 5-14.
حکیمی، حسین؛ حسینی، غزاله (1396)، زیبایی شناسی در معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی؛ کنفرانس پژوهشهای معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران، موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی؛ 3
جعفری، رضا. (1394). زیبایی شناسی منظر در طراحی شهری. رساله‌ی دکتری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس.
حائری مازندرانی محمدرضا (1388)، خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانههای تاریخی معاصر به منظور تدوین فرایند و معیارهای طراحی خانه، تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حمزه نژاد، مهدی، صدریان، زهره (1393)، اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر، پژوهشهای معماری اسلامی، 1(4)، 60-78.
حقگو، فاطمه ؛ ناصری، غلامحسین ؛(1399)، بازیابی مؤلفه‌های معنایی مؤثر بر طراحی نماها و جداره‌های شهری در راستای انعکاس احساسات ناظران( محدوده مورد مطالعه منطقه دو تهران ) ،معماری شناسی پاییز 1399 - شماره 16 .
خجسته حسن (1377)، تأثیر معماری مسکونی بر سنتها: مطالعه موردی هویزه، تهران: انتشارات سروش.
سلیمانی مریم، مندگاری کاظم، (1395)، زیبایی شناسی خانه سنتی ایرانی: بازشناسایی مؤلفه‌های زیبایی بر اساس تئوری برخاسته از زمینه (نمونه پژوهی: شهر یزد)، هویت شهر، 10(28)، 67-78.
شاطری وایقان، امید، دبدبه محمد، (1398)، ساختار معماری خانههای تاریخی ایران؛ دوره قاجار، معماری سبز، 5(5).
صادقی سارا، اخلاصی احمد، کامل نیا حامد، (1397)، بررسی نقش زیبایی شناسی معماری در خانههای ایرانی، نمونه موردی: خانههای تاریخی شهر مشهد، پژوهشهای معماری اسلامی، 6(4)، 3-16.
فهیمی فر، اصغر. (1388). جستاری در زیبایی شناسی هنر اسلامی، پژوهش در فرهنگ و هنر 1(2)، 73-82.
قرآن کریم (1384)، قرآن کریم. ترجمۀ محمد کاظم معزی، چاپ اول، تهران: انتشارات صابرین
کریمی، محمدصادق، مرادی، ابراهیم، (1399)، بازشناخت ابعاد عینی و ذهنی زیباشناسی معماری اسلامی در دوران معاصر؛ مطالعات هنر اسلامی، 16(37)، 17-1.
گروتر، یورگ. (1388). زیبایی شناسی در معماری. ترجمه‌ی جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
گروتر، یورگ کورت. ۱۳۹0. زیبایی شناسی در معماری، تهران، پاکداد، جهانشاه، همایون، عبدالررا، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
عابدی محمدحسین، محمدیان یامی، فرزانه، (1397)، زیبایی شناسی و بازشناسی اصول آن در معماری اسلامی، معماری شناسی، 1(4)، 1-10.
عنابستانی علی اکبر، جهانتیغ حسنعلی، (1397)، بررسی عوامل مؤثر بر تجلی حس زیبا شناختی سکونتگاههای روستایی منطقه سیستان، مسکن و محیط روستا، 37(163)، 75-90.
نیک مرام، امین. (1393). طراحی مرکز مطالعات آرایه‌های معماری با رویکرد زیبایی شناسی هندسی. رساله کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
Abdullah Ali, F, (2018), The Influence of Le Corbusier On the emergence of the Aesthetic Values in the Modern Architecture of Cyprus, Journal Of Contemporary Urban Affairs, 2(1), 1-12. https://doi.org/10.25034/ijcua.2017.3651.
Abreu P.M. (2018) Sustainable Aesthetic in Architecture. In: Leal Filho W., Mifsud M., Pace P. (eds) Handbook of Lifelong Learning for Sustainable Development. World Sustainability Series. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-63534-7_22.
Bhise, A, (2018), Aesthetics in Architecture, International Journal of Engineering Research, 7(3), 325-328. https://doi.org/10.5958/2319-6890.2018.00086.7.
Britannica (2009) Britannica online encyclopedia Retrieved 2009/10/27, from http://search.eb.com/eb/article-25607.
Cheung,k.sh, (2022), The economics of architectural aesthetics: Identifying price effect of urban ambiences by different house cohorts, Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, Volume 49, Issue 6.
Coburn, A; Vartanian, O; Chatterjee, A. (2017), Buildings, Beauty, and the Brain: A Neuroscience of Architectural Experience. Journal of Cognitive Neuroscience. 29(9), 1521-1531 https://doi.org/153110.1162/jocn_a_01146.
Franco B, A. (2019), Our Everyday Aesthetic Evaluations of Architecture, British Journal of Aesthetics, 59(4), 393–412, https://doi.org/10.1093/aesthj/ayz018.
Furman, A. N. (2018). The Freedom of Aesthetics. Architectural Design, 88(3), 68–75. https://doi.org/10.1002/ad.2303.
Hardarson, A, (2016), Modernist aesthetics and building defects: a study of how building defects are dealt with in architectural literature, Nordisk Arkitekturforskning The Nordic Association of Architectural Research, Proceeding Series 2016:1, Nordic Academic Press of Architectural Research in cooperation with Faculty of Architecture and Fine Art, NTNU Homepage: http://arkitekturforskning.net/na.
Stankovic D, Tanic, M, and Cvetanovic, A, (2019), The impact of intelligent systems on architectural aesthetics, E3S Web of Conferences, 110-01044. SPbWOSCE, https://doi.org/10.1051/e3sconf /20191001044.
Kontson, K. L., Megjhani, M., Brantley, J. A., Cruz-Garza, J. G., Nakagome, S., Robleto, D, Contreras-Vidal, J. L. (2015). Your Brain on Art: Emergent Cortical Dynamics During Aesthetic Experiences. Frontiers in Human Neuroscience, 9. https://doi.org/10.3389/fnhum.2015.00626.
Lestari, K& Alamsyah, B (2019), Enhancement Technology Aesthetics of Architecture Modern, International Journal of Civil Engineering and Technology, 10(01), 47–53, https://ssrn.com/abstract=3554915.
Mahdavinejad, M., Bahtooei, R., Hosseinikia, S. M., Bagheri, M., Motlagh, A. A., & Farhat, F. (2014). Aesthetics and Architectural Education and Learning Process. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 116, 4443–4448. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.01.963.
Moore MA, R.L, (2019), Art, Architecture and Aesthetics: Evelyn Waugh and the Visual Arts, Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy at the University of Leicester.
Ståhlberg-Aalto, F. (2019), The aesthetics and architecture of care environments: a Q methodological study of ten care environments in Japan and the European countries of Finland, Sweden, the UK, France and Austria, Aalto University publication series DOCTORAL DISSERTATIONS, 175/2019.
Uzunoglu, S. S. (2012). Aesthetics and Architectural Education. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 51, 90–98. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.08.124.
Vartanian, O. (2015). Empirical aesthetics: hindsight and foresight. In The Cambridge Handbook of the Psychology of Aesthetics and the Arts. P.L. Tinio & J.K. Smith, Eds.: 6–34. Cambridge, UK: Cambridge University Press.4
Vinchu, G.N, Jirge, N, Deshpande, A, (2017), Application of Aesthetics in Architecture and Design, International Journal of Engineering Research and Technology. 10(1), 183-186
Zhang, J, (2020), analysis on the aesthetics of the architectural form based on Image Cognition, Revista Argentina de Clínica Psicológica, 2, 1261-1271. https://doi.org/10.24205/03276716.2020.368.
[1] حذف حرف اضافه و ربط مانند "از " "با " "در " و ... باعث جاافتادن برخی از رتبه‌ها شده است.
[2] Data Envelopment Analysis
