تحلیل کارکردهای شهری در توسعه روستایی (مطالعه موردی: شهرستان رودبار)

الموضوعات :

منوچهر نصیری مقدم ¹ ( دانش آموخته دکترای تخصصی ،رشته ی برنامه ریزی روستایی ،گروه جغرافیا ،واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی ، رشت ، ایران )
تیمور آمار ² ( دانشیار برنامه ریزی روستایی ، گروه جغرافیا ، واحد رشت ، دانشگاه آزاد اسلامی ، رشت ، ایران )
پرویز رضائی ³ ( دانشیار اقلیم شناسی ، گروه جغرافیا، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی ، رشت، ایران )

تاريخ الإرسال : 15 الجمعة , ذو القعدة, 1442 تاريخ التأكيد : 26 الإثنين , ربيع الأول, 1443 تاريخ الإصدار : 26 الإثنين , ربيع الأول, 1443

الکلمات المفتاحية: شهرستان رودبار, توسعه روستا, کارکرد شهر, مدل‌ آنتروپی, مدل‌کشش‌پذیری,

ملخص المقالة :

چکیدهمقدمه: نقش شهرهای کوچک در حوزه‌های روستایی و توسعه این مناطق بر کسی پوشیده نیست. کارکرد شهرها در عرصه-هایی چون خدمات رسانی،تبادل عوامل تولید و ایفای نقش مکمل در توسعه مناطق روستایی بروز می یابد.در این راستا برنامه‌ریزان در کشورهای در حال توسعه به مسائلی چون تمرکززدایی فضایی، کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای، دوگانگی شهری - روستایی توجه ویژه داشته و به دنبال اتخاذ راهبردهایی برای برون رفت از این مشکلات هستند. هدف پژوهش: تحلیل کارکردهای شهری در توسعه روستایی شهرستان رودبار است.روش شناسی تحقیق: داده‌های مورد استفاده در تحقیق شامل شاخص جمعیتی نظیر تعداد، خانوار و نرخ رشد در طول دوره ‌های سرشماری 1345 تا 1395 است . در این پژوهش با استفاده ازمدل‌های کمی آنتروپی و کشش‌پذیری به ارزیابی نقش7 شهر: رودبار، منجیل، لوشان، جیرنده، بره‌سر و توتکابن در توسعه روستاهای مجاور آن پرداخته شده است. قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه در این تحقیق شهرستان رودبار در استان گیلان است.نتایج: نتایج حاصل از تحلیل داده‌ها در این تحقیق نشان می دهد که شهر بره‌سر، توانسته است تاثیر مطلوبی در توزیع متعادل و متوازن جمعیت و استقرار سکونتگاه‌های روستایی حوزه نفوذ خود داشته باشد و حوزه نفوذ خود را به سوی تعادل در سلسله مراتب شهری و توزیع فضایی سوق دهد. شهر توتکابن و منجیل نیز تا حدودی توانسته است تعادل را در سلسله مراتب شهری بوجود آورد. ولی شهرهای رستم‌آباد، رودبار، لوشان و جیرنده عامل ایجاد تمرکز جمعیت شده‌اند. همچنین مشخص گردید که در شهرهای شهرستان، تمرکز جمعیت به واسطه وجود خدمات اقتصادی – اجتماعی بیشتر است. واژگان کلیدی: کارکرد شهر، توسعه روستا، شهرستان رودبار، مدل‌ آنتروپی، مدل‌کشش‌پذیری

نص كامل:



 

 

 

تحليل كاركردهاي شهري در توسعه روستايي 

(مطالعه موردي: شهرستان رودبار)

 

چکیده

مقدمه: نقش شهرهای کوچک در حوزه­های روستایی و توسعه این مناطق بر کسی پوشیده نیست. کارکرد شهرها در عرصه­هایی چون خدمات رسانی،تبادل عوامل تولید و ایفای نقش مکمل در توسعه مناطق روستایی بروز می یابد.در این راستا برنامه­ریزان در کشورهای در حال توسعه به مسائلی چون تمرکززدایی فضایی، کاهش نابرابری­های منطقه­ای، دوگانگی شهری - روستایی توجه ویژه داشته  و به دنبال اتخاذ راهبردهایی برای برون رفت از این مشکلات هستند. 

هدف پژوهش: تحليل كاركردهاي شهري در توسعه روستايي شهرستان رودبار است.

روش شناسی تحقیق: داده­های مورد استفاده در تحقیق شامل  شاخص جمعیتی نظیر تعداد، خانوار و نرخ رشد در طول دوره ­های  سرشماری  1345 تا 1395 است . در این پژوهش با استفاده ازمدل­های کمی آنتروپی و کشش­پذیری به ارزیابی نقش7 شهر: رودبار، منجیل، لوشان، جیرنده، بره­سر و توتکابن در توسعه روستاهای مجاور آن پرداخته شده است. 

قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه در این تحقیق شهرستان رودبار در استان گیلان است.

نتایج: نتایج حاصل از تحلیل داده­ها در این تحقیق نشان می دهد که  شهر بره­سر، توانسته است تاثیر مطلوبی در توزیع متعادل و متوازن جمعیت و استقرار سکونتگاه­های روستایی حوزه نفوذ خود داشته باشد و حوزه نفوذ خود را به سوی تعادل در سلسله مراتب شهری و توزیع فضایی سوق دهد. شهر توتکابن و منجیل نیز تا حدودی توانسته است تعادل را در سلسله مراتب شهری بوجود آورد.  ولی شهرهای رستم­آباد، رودبار، لوشان و جیرنده عامل ایجاد تمرکز جمعیت شده­اند. همچنین مشخص گردید که در شهرهای شهرستان، تمرکز جمعیت به واسطه وجود خدمات اقتصادی – اجتماعی بیشتر است.

واژگان کلیدی: کارکرد شهر، توسعه روستا، شهرستان رودبار، مدل­ آنتروپی، مدل­کشش­پذیری

 

 

 

 

 

 

مقدمه

از مسایل اساسی جامعه روستایی، الگوی نامناسب توزیع فضایی روستاها به ویژه پراکندگی و کوچک بودن آنهاست. این امر موجب شکل­گیری الگوی توزیع نامتوازن جمعیت در نظام سکونتگاهی و عدم صرفه­ی اقتصادی جهت خدمات­رسانی به آبادی­ها شده است. بروز نا­برابری و عدم توجه به روستاها در درون منطقه، موجب ضعف و تسریع روند نابودی این کانون­های سکونتگاهی و ایجاد عدم تعادل فضایی درون ناحیه و یک سویه شدن جریان خدمات، سرمایه، اطلاعات و جمعیت به سمت کانون­های شهری شده است. در راستای ارائه خدمات و بالطبع فراهم نمودن زمینه­های ایجاد تعادل و توسعه نواحی روستایی، سیاست­ها و راهبردهای مختلفی برای کاستن از آثار منفی مشکلات و پاسخ به نیازهای زندگی در سکونتگاه­های روستایی در پیش گرفته شده است. سکونتگاه­های روستایی شهرستان رودبار، متاثر از شرایط محیطی(طبیعی- اکولوژیک) و انسانی(اجتماعی- اقتصادی) به نحوی متنوع و با تفاوت­های منطقه­ای بر پا شده و در گذر زمان شکل امروزی را پیدا کرده­اند. این تنوع و تفاوت در چارچوب تعاملات نابرابر بین عرصه­های شهری و روستایی، موجب شده است تا شبکه­ای نامنسجم و از هم گسیختگی از سکونتگاه­های روستایی شکل گیرد.

این شرایط ضرورت تحول و برنامه­ریزی جهت توسعه سکونتگاه­های شهرستان رودبار را دو چندان کرده است. از اینرو برای دستیابی به ایجاد تعادل فضایی بین سکونتگاه­ها، شهرهای کوچک به ویژه شهرهایی که موقعیت استقرار آنها شبکه سکونتگاه­ها به صورت عامل و واسط میان کانون­های شهری و روستایی عمل می­نمایند، از درجه اهمیت بیشتری برخوردار می­باشند.

در این تحقیق به بررسي تاثير شهرهاي شهرستان رودبار به برقراري تعادل نسبي جمعيتي و اقتصادي روستاهاي حوزه نفوذ آن پرداخته مي­شود. همچنين اين مساله كه تا چه اندازه شهرهاي شهرستان مي­توانند به عنوان حلقه ارتباطي در سلسله مراتب شهري، توان ايجاد رابطه ارگانيك بين كانون­هاي شهري مختلف در پهنه محلي و منطقه­اي و رشد و توسعه روستايي را در پي داشته باشند؛ از ديگر اهداف اين تحقيق به شمار مي­رود.

برنامه‌­ريزي‌ توسعه‌ روستايي‌، فرايند هدفمند با مشاركت‌ روستائيان‌ است‌. به‌ عبارتي‌ برنامه‌ريزي‌ توسعه‌ روستايي‌تعيين‌ يك‌ طرح‌ مشخص‌ و يك‌ الگوي‌ صريح‌ جهت‌ توسعه‌ و شكوفايي‌ زندگي‌ روستايي‌، با پيش‌بيني‌ و آينده‌ نگري مسائل‌ خاص‌ اجتماعي‌ و اقتصادي‌ جهت‌ توسعه‌ است‌ (كامران‌، 1374: 24). 

ایجاد و گسترش صنایع در مناطق روستایی کشور و طرح آن به عنوان یک جریان تولیدی به صورت وسیع و همه جانبه و به عنوان مکمل و پشتیبان کشاورزی و افزایش درآمد شاغلان این بخش و همچنین یک جانشین نیرومند برای جذب نیروی کار مازاد بر فعالیت­های بخش کشاورزی در مناطق روستایی یکی از هدف­های اصلی ایجاد صنعت روستایی کشور می­باشد که تأثیر عمیقی در ساخت اقتصادی روستا دارد (مطیعي لنگرودی، 1382: 156).

در طول دهة گذشته تعدادی از کشورهای در حال توسعه توانسته­اند ضمن ارتباط متقابل با بخش کشاورزی زمینه مناسبی جهت توسعه روستایی فراهم آورند از این دیدگاه تمرکز زدایی صنعتی تنها با عنوان یک رهیافت مناسب به جهت حل بحران بیکاری مناطق روستایی و یا بعنوان یک مرحله موقتی در فرآیند توسعه و نیز تفکری که دارای سیر قهقرایی با تکنولوژی غیر کارا است محسوب نمی­شود بلکه این سیاست رهیافتی قابل انعطاف و دارای مطلوبیت برای دستیابی به توسعه اقتصادی و اجتماعی با تحقق عدالت اجتماعی است (طاهرخانی، 1379: 46).

نظريه­ي نئوكينزي (پايه­ي اقتصادي): نئوكينزها توسعه­ي ناحيه­اي را وابسته به ميزان صادرات مي­دانند به طوري كه با تقسيم اقتصاد ناحيه به دو بخش پايه و غير پايه، توسعه­ي نواحي را ناشي از بخش پايه دانسته و معتقدند، ساير فعاليت­ها زاييده­ي رشد و فعاليت­هاي بخش پايه است (صرافي، 1379: 147).

بنابر اين، افزايش در تقاضاي خارجي براي بخش­هاي پايه محرك رشد و حركت اقتصاد منطقه بوده و باعث مي­شود از طريق افزايش تقاضاي خارجي براي كالا و خدمات بخش پايه؛ نه تنها درآمد و اشتغال بخش پايه افزايش مي­يابد، بلكه درآمد و اشتغال در بخش غير پايه نيز افزايش خواهد يافت (زياري،  1378: 74).

موضوع نابرابری شهری و روستایی که بر مبنای نظریات قطب رشد و مرکز- پیرامون خلال سال­های 1950 و 1960 در کشورهای جهان سوم شکل گرفته بود، زمینه را برای ارایه­ی نظرهایی در خصوص توسعه­ی نامتعادل فضایی فراهم آورد. طبق نظر جانسون شکاف موجود در نظام سکونتگاهی کشورهای جهان سوم از طرفی به بهره­وری کمتر در کشاورزی می­انجامد و از سویی منجر به ناکامی­های توسعه روستایی می­گردد (پاتر و ایونز، 1384: 127). عواملی برای تمرکز بیش از حد جمعیت و فعالیت در شهرهای بزرگ محسوب می­گردد (امکجی، 1383، 86). شرایط شهرهای کوچک از نظر تولید و ساختار نهایی پیشتاز توسعه روستایی و منطقه است (زبردست، 1383: 25). نقش و عملکرد متعددی که برای مراکز روستایی بر شمرده می­شود، در واقع 
پایه­های نظری راهبردهای توسعه الگوی سکونتگاه­های متوازن و متعادل را تشکیل می­دهد. پایه­های نظری راهبردهای توسعه­ی الگوی سکونتگاهی متوازن و متعادل را تشکیل می­دهد. طرفداران شهرهای کوچک، جنبه­هایی از اهمیت این سکونتگاه­ها را به عنوان مراکز خدمات منطقه­ای در توسعه روستایی مطرح می­کنند و بر ایجاد سلسله مراتب منسجم سکونتگاهی و نیز اثرات توزیع و رخنه به پایین تاکید دارند (Satterthwait and Tacoli, 2003: 2). 

برای توازن بخشیدن به مناطق روستایی شهرستان رودبار و کاهش نابرابری­های منطقه­ای اتخاذ راهبردهای متفاوتی در زمینه استقرار جمعیت ضروری است. تحقیق حاضر برای اولین بار در شهرستان، تقویت شهرهای کوچک را به عنوان یکی از مهمترین راهکارها به منظور دستیابی بهتر سکونتگاه­های روستایی به خدمات شهری که موجب تقویت و تحریک توسعه مناطق روستایی می­شود، مورد بررسی قرار داده است.

فنی، 1392، در کتاب خود با نام شهرهای کوچک رویکردی دیگر در توسعه منطقه­ای، از آنجایی که عملکرد این شهرها در ارتباط با نواحی روستایی پیرامون رابطه مستقیم با سیستم حمل و نقل و شبکه ارتباطی ناحیه­ای که شهر در آن واقع است دارد. تقویت و تجهیز این سیستم و شبکه باعث خواهد شد که شهر برای تولید­کنندگان روستایی و ناحیه­ای سهل­الوصول تر، اقتصاد شهر پویا و پر تحرکتر و در نهایت درآمد بالقوه در شهر و روستا افزایش پیدا کند. ضمن اینکه علاوه بر دسترسی کامل محلی، شهر با دیگر کانون­های شهری و روستایی در سطح منطقه و استان مرتبط و در تعامل خواهد بود (فنی، 1388، 124).

نوری و همکاران، 1388، در تحقیق خود با عنوان «نقش شهرهای کوچک در تعادل بخشی نظام سکونتگاهی روستایی استان یزد» به بررسی تاثیر شهرهای کوچک بر روستاهای پیرامون پرداختند و در این تحقیق مشخص گردید که شهرهای کوچک به عنوان کانون­های رشد نواحی روستایی و بستر توسعه هماهنگ شهر و روستا محسوب می­شوند (نوری و همکاران، 1388:75-72).

اسماعيل زاده (1387) در مقاله خود با عنوان «نقش كاركردهاي شهري در توسعه روستايي در منطقه بناب (از ديدگاه الگوي (UFRD)» به بررسي شهر بناب به عنوان مركز خدمات ناحيه اي پراخته و در اين تحقيق مشخص گرديده كه اين شهر، ارائه دهنده بيشترين خدمات به جمعيت ساكن در منطقه بوده و پس از آن مراكز دهستان هستند كه به مراكز سطح پايين­تر خدمات رساني مي­نمايند. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان داد كه اكثر دهستان­ها از نظر وجود امكانات وضعيت متعادلي را كسب كرده اند ولي اين منطقه فاقد يك شبكه ارتباطي موزون، يكپارچه و منطقي بوده و بدين معني كه ارتباط بين شهر بناب با مراكز دهستان، ارتباط مراكز دهستان­ها با همديگر و ارتباط بين اين مراكز با مكانهاي غير مركزي از نظم خاصي تبعيت نمي­كند. منطقه ياد شده با فقدان سلسله مراتب منطقي شبكه ارتباطي مواجه است و اين امر يكي از موانع عمده توسعه يك پارچه و فيزيكي روستاها و مراكز دهستان­هاي شهرستان نبود شبكه ارتباطي منظم است (اسماعيل زاده، 1387، 31).

شکور، علی و شمسی­آبادی، علی (1391)، در مقاله خود با عنوان «نقش آفرینی کانون­های شهری در ایجاد تعادل و توسعه نواحی روستایی (مورد: شهر مصیری و روستاهای پیرامونی)، به این نتیجه رسیدند که شهر مصیری از آغاز برپایی در سال 1376، علیرغم افزایش دامنه عملکرد فضایی خود نتوانسته در قامت یک شهر پویا از بدو تاسیس تا کنون در ناحیه عرض اندام نماید، بطوری که شهر ضمن افزایش جمعیت خود به واسطه مهاجر پذیری، در تثبیت و نگهداشت جمعیت روستایی ناحیه نا موفق بوده است. همچنین این شهر در توزیع خدمات به نواحی پیرامون نسبتا ضعیف و در زمینه اشتغال­زایی و رفع بیکاری در منطقه نیز عملکرد ضعیفی داشته است. در نهایت روستا شهر مصیری نتوانسته زمینه­های ایجاد تعادل فضایی در ناحیه و بالطبع توسعه روستاهای پیرامونی را فراهم بیاورد (شکور،  شمسی­آبادی، 1391، 63).

سرايي، اسكندري ثاني (1386) در مقاله خود با عنوان «تبديل روستاهاي بزرگ به شهرهاي كوچك و نقش آن در تعادل بخشي ناحيه­اي موردشناسي: ريوش شهرستان كاشمر» به فرآيند تبديل روستا به شهر و نقش آن در تعادل بخشي ناحيه­اي اشاره دارند. شهر ريوش كه در سال 1379 تبديل به شهر شده است، در دو دوره­ي زماني قبل از شهر شدن و بعد از آن، به لحاظ متغيرهاي مختلف جمعيتي، اشتغال، امكانات و تسهيلات خدماتي و تأثيرات آن بر ناحيه­ي مورد مطالعه، مورد ارزيابي و تحليل قرار گرفته­است. نتايج حاصله از تحليل­ها نشان مي­دهد كه اين شهر، در تثبيت و نگهداري جمعيت عملكرد ضعيف، در بسط كاركردها به درون نواحي پيراموني و حوزه­ي نفوذ ناموفق و در ارايه­ي اشتغال، امكانات و تسهيلات به آن كاملاً ناموفق بوده­است.

به همين دليل، شهر و ناحيه مورد مطالعه در شهرستان كاشمر، بيشترين نرخ مهاجرت فرستي را داشته­اند. نتيجه اينكه چون متعاقب تبديل روستاهاي بزرگ به شهرهاي كوچك عمده سرمايه­گذاري­ها به امور زيربنايي و خدماتي اختصاص داده مي­شود نه به امور توليدي و پايه­اي؛ اينگونه سياست­ها فقط باعث تمركز خدمات در اين مراكز مي­شوند و نقاط مزبور نمي­توانند نقش مورد انتظار را در تعادل بخشي ناحيه­اي ايفا نمايند. در پايان براي رسيدن به توسعه­ي متعادل و منطقي كه همسو با توسعه­ي پايدار شهري و ناحيه­اي باشد، پيشنهاداتي ارايه گرديده است (سرايي، اسكندري ثاني، 1386، 165).

نظریه پیوندهاي دو سویه روستا –شهري «فریدمن و داگلاس»: روستا شهر یا شهر کشاورزي روستاهاي بزرگ و پرجمعیتی هستند که چشم اندازهاي شهري نیز همراه با چشم­اندازهاي روستایی در آنها دیده می­شود. فعالیت اقتصادي غالب این روستاها ممکن است کشاورزي باشد، ولی فعالیت­هاي خدماتی و گاهی صنعتی نیز در آنها رواج دارد. همچنین ساختار اجتماعی، فرهنگی و فیزیکی این روستاها نیز به شهرها شباهت دارد. به این قبیل روستاها که ترکیبی از چشم­اندازهاي فیزیکی، اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی شهر و روستا در آنها دیده می­شود می­توان اصطلاح روستا شهر را اطلاق کرد (سعیدي، 1382، 90-71).

جان فریدمن و مایک داگلاس با توجه به ضعف­هاي موجود در نظریات قطب رشد و مرکز- پیرامون، خطوط نظریه جدیدي را تحت عنوان سیاست آمایشی توسعه روستا شهري مطرح کرده­اند که تجسم ایجاد شهرها در پهنه کشتزارها است؛ یعنی روستا شهرهایی که پاره­اي از عناصر کلیدي شهرگرایی را در نواحی کوچک و پرتراکم روستایی داراست (سعیدي، 1382، 90-71).

داگلاس معتقد است روستا و شهر تا به امروز به صورت مجزا مورد بررسی قرار گرفته است که یا شهرگرا بوده­اند یا روستاگرا (نگرشی یک طرفه). وي در این نظریه، پیوندهاي روستا شهري و وابستگی متقابل آنها را در نظر می­گیرد تا بتواند تداوم نگرش مجزا و منفرد به روستا به شهر در برنامه­ریزي و تئوري­هاي توسعه فائق آید (Douglass، ١٩٩٨، ١٧). 

ایده و موضوع مطالعه­ی نقش و تاثیر نقاط شهری کوچک در سطح منطقه­ای و محلی شاید اولین بار با کار جانسون 1970 و بحث «مراکز توسعه روستایی» توسط فانل 1976 آغاز و مطرح گردید که تقریباً جدید­ترین موضوع در توسعه منطقه­ای بود
 (Barean, 2009: 12-15). بدون شک یکی از مهمترین طرفداران این دیدگاه، دنیس راندینلی است که با همکاری رودل در سال 1978، بحث عمیق و گسترده­ای در این زمینه را با نوشتن کتاب «عملکردهای شهری در توسعه روستایی» فراهم آورد
 (Baresky, 2009: 88). هانسن، 1980، در ارتباط با شهرهای کوچک مطالعات زیادی انجام داده و معتقد است که «برای دستیابی کشورهای جهان سوم به رشد و عدالت، ضروری است تا شهرهای کوچک و میانی این نقش را ایفا نمایند و رشد اقتصادی، عدالت و رفته عمومی را با یکدیگر پیوند بزنند» (محمدزاده تیتکانلو، 1381:93). کاماندا با مطالعه شهرهای کوچک در آمریکای جنوبی به این رسیده است که توسعه و تقویت شهرهای کوچک منجر به ایجاد اشتغال، تمرکز زدایی، جذب سرمایه گذاری­ها و کاهش نابرابری­های ناحیه­ای شده است (Kamanda, 2007: 63).

پی­یون 2008 «شهرهای کوچک مکان­های مناسبی برای توسعه کانون­های زیستی بوده و مهاجران روستایی را در برخی 
فعالیت­های صنعتی و خدماتی جذب نموده و مانع از حرکت آنها به شهرهای بزرگ منطقه می­شود (Puwen, 2008:83).

لیگاله 1982، با بررسی نقش شهرهای کوچک در توسعه ملی آفریقا به این نتیجه رسید که این شهرها با ارائه نقش مرکزیت در حوزه­های روستایی به عنوان مرکز محرک توسعه در نواحی روستایی به شمار می­آیند (Ligale, 1982:9).

جی، یو آمو، 1983، نیز با مطالعه شهرهای کوچک و میانی به عنوان استراتژی توسعه در کشورهای جهان سوم، ضرورت دستیابی به نظام منطقی سکونتگاه­ها را در این کشورها ضروری دانسته و ابراز داشته که تقویت این مراکز منجر به توسعه روستایی می­گردد (Umo,1983:9).

هاردوی و ساترتوایت اهمیت شهرهای کوچک در کشورهای جهان سوم را به عنوان مراکز سیاسی و اداری،‌ مراکز ارایه خدمات و مراکز مدیریتی نواحی روستایی مورد بررسی قرار داده­اند (Hardoy and Satterthwaite, 1986:9).

در کشور ایران نیز توجه به شهرهای کوچک به عنوان عامل اصلی حفظ تعادل محیطی جامعه روستایی در طرحی موسوم به «ستیران» (1356) مطرح گردید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران،‌ در برنامه­های دوم الی پنجم توسعه حمایت از شهرهای کوچک با تاکید بر جلوگیری از توسعه کلان شهرها پرداخته شده است (زبردست، 1383، 58).

در کشور ایران نیز توجه به شهرهای کوچک به عنوان عامل اصلی حفظ تعادل محیطی جامعه روستایی در طرحی موسوم به «ستیران» (1356) مطرح گردید. بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران،‌ در برنامه­های دوم الی پنجم توسعه به حمایت از شهرهای کوچک با تاکید بر جلوگیری از توسعه کلان شهرها پرداخته شده است (زبردست، 1383، 58) و عاملی برای تمرکز بیش از حد جمعیت و فعالیت در شهرهای بزرگ محسوب می­­گردد (امکچی، 1383، 86).

 

روش­ پژوهش

در این تحقیق با استفاده از مدل­های آنتروپی و کشش­پذیری به بررسی نقش شهرهای شهرستان رودبار در ایجاد تعادل فضایی و تثبیت جمعیت در روستاهای حوزه نفوذ آن پرداخته می­شود که در ادامه مدل­های مورد استفاده مورد ارزیابی قرار می­گیرد.

ضریب آنتروپی 

ضریب آنتروپی دامنه­ای بین صفر و یک دارد؛ هر چه مقدار آن به یک نزدیک باشد نشانگر توزیع عادلانه و هر چه به صفر نزدیک­تر باشد نشان دهنده عدم تعادل در توزیع جمعیت است (Tasi, 2005:145). بر اساس این مدل، اگر آنتروپی به طرف صفر میل کند حکایت از تمرکز بیشتر و عدم تعادل در توزیع جمعیت شهرها دارد و بالاتر از آن، توزیع متعادل­تری در عرصه منطقه­ای نشان می­دهد (Subhira, 2003: 299-311).

H G= -----       LnK

فرمول آنتروپی به شرح زیر است:

H: مجموع فراوانی در لگاریتم نپری فراوانی،

(1)

Pi: فراوانی نسبی،

LnPi: لگاریتم نپری فراوان،                                                

                                                                                                                                                                                                K: تعداد طبقات،

G: میزان آنتروپی،

مدل آنتروپی معیاری برای سنجش یکنواخت بودن متغیری مانند توزیع جمعیت؛ در شهرهای یک منطقه است. در مطالعه رویکرد جمعیت با استفاده از این شاخص، تاثیر وجود مرتبه شهرهای کوچک، در تحقیق هر یک از اشکال تعادل یا تمرکز در نظام توزیع جمعیت منطقه مورد مطالعه، شناسایی و تحلیل شده است (فنی، 1388:106).

مدل کشش پذیری

این مدل شاخصی است که به وسیله آن می­توان درصد جمعیت شهرنشین را در مقابل جمعیت کل برآورد نمود. یعنی در مقابل هر یک درصد افزایش جمعیت کل (کشور، استان، شهرستان) در دوره زمانی مشخص، جمعیت شهر نشین (در شهر مورد نظر) چه میزان افزایش یا کاهش داریم. همچنین از طریق این شاخص می­توان گرایش­های موجود در فضای منطقه و میزان کشش پذیری جمعیتی آن را محاسبه و در مقیاس منطقه­ای با سایر کانون­های جمعیتی مقایسه نمود (حکمت نیا و همکاران، 1385:208). معیار کشش پذیری عدد نزدیک به یک و بالاتر است (زیاری، ‌1387:19). وقتی ضریب کشش­پذیری به سمت بالاتر از یک میل کند دلیل بر جذب جمعیت بیشتر در شهر می­باشد و کمتر از آن عکس این حالت معنا می­دهد.

ru (t,t+10) E (t, t+10) = -------------   r (t,t+10)

E = برابر است با ضریب کشش پذیری در فاصله زمانی (t, t+10) 

(2)

ru = نرخ رشد سالانه جمعیت شهری 

r = نرخ رشد سالانه کل جمعیت        

در گردآوری اطلاعات از دو شیوه کار میدانی و کتابخانه­ای استفاده می­شود. کار میدانی از طریق مشاهده و تکمیل پرسشنامه صورت می­گیرد و در کار کتابخانه­ای از مدارک و اسناد مرتبط با تحقیق (مقاله- پایان نامه - کتاب و ...) استفاده می­شود. ابزار و وسايلي كه در این تحقيق مورد استفاده قرار گرفته عبارتند از: عكس، فيش­هاي اطلاعاتي، مصاحبه و مشاهده.

 

قلمرو جغرافیایی پژوهش

شهرستان رودبار در جنوب استان گیلان به مرکزیت شهر رودبار قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان رشت، از جنوب به استان قزوین، از شمال غرب به شهرستان شفت، از غرب به استان زنجان و از شرق به شهرستان سیاهکل محدود می­شود. شهرستان رودبار با حدود 2517 كيلومتر مربع مساحت (سالنامه آماري استان گيلان، 1390:60) دارای هفت شهر به نام­های رودبار، منجیل، جیرنده، رستم آباد، لوشان، توتکابن و بره سر است.  بر اساس نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1390، شهرستان رودبار داراي 4 بخش، 7 شهر، 10 دهستان و 205 آبادي است (فرهنگ آبادي­هاي شهرستان رودبار، 1390:13).

 

جدول 1. تعداد شهرها، دهستان­ها، آبادی های دارای سکنه شهرستان به تفکیک بخش

بخش	شهر	دهستان	آبادی­های  دارای سکنه	آبادی­های  دارای سکنه	آبادی­های  خالی از سکنه	کل  آبادی­ها
کل شهرستان	7	10		164	41	205
بخش خورگام	1	2	خورگام	30	1	43
			دلفک	8	4
بخش رحمت­آباد و بلوکات	1	3	بلوکات	18	3	67
			دشتویل	24	0
			رحمت آباد	18	4
بخش عمارلو	1	2	جیرنده	14	7	32
			کلیشم	9	2
بخش مرکزی	4	3	رستم آباد جنوبی	12	4	63
			رستم آباد شمالی	16	4
			کلشتر	15	12

ماخذ: سالنامه آماري استان گيلان، 1395، 64-63

 

شکل1. موقعیت جغرافیایی شهرستان رودبار به تفکیک بخش

 

 

جدول2. جمعیت بر حسب جنس و نوع خانوار شهرستان رودبار(سرشماری 1395)

جنس	جمعيت	ساكن			معمولي  غيرساكن
		معمولي	گروهي	موسسه­اي
مرد و زن	100943	99157	240	1546	0
مرد	51699	49046	193	1395	0
زن	49244	50111	47	151	0

                            ماخذ: سالنامه آماري استان گيلان، 1395، 108-107.

یافته­ها و بحث

نتایج حاصل از تحلیل داده­ها بر اساس مدل­های مورد استفاده نشان می­دهد که:

- ضریب آنتروپی 

میزان ضریب آنتروپی در شهرهای لوشان، رودبار، رستم­آباد، جیرنده و توتکابن دارای روند نزولی نسبت به روستاهای حوزه نفوذ مستقیم خود هستند. این امر نشان می­دهد که این شهرها نتوانسته­اند نقش تعادلی در توزیع متعادل جمعیت روستاهای حوزه نفوذ مستقیم خود ایفا نماید. با این وجود ضریب آنتروپی در شهرهای مختلف شهرستان رودبار از شدت و ضعف برخوردار است. شهر لوشان با شیب بسیار تند نسبت به شهرهای دیگر به سمت صفر حرکت کرده و نشان می­دهد که این شهر نتوانسته در تعادل بخشی و توزیع متعادل جمعیت روستاهای حوزه نفوذ خود توفیق حاصل نماید. البته دلایلی چون شدت بخشیدن به امر توسعه شهرک­های صنعتی و وجود دو کارخانه سیمان و نیاز به کارگر در این شهر و همچنین خشکسالی­های صورت گرفته در محدوده این شهر خشک (از نظر آب و هوایی) از دلایل مهاجرت ساکنان روستاهای حوزه نفوذ مستقیم به شهر لوشان است.

شهرهای رودبار و رستم آباد و جیرنده نیز با شیبی کمتر از شهر لوشان به سمت صفر سیر کرده و عملکردی ضعیف­تر را در عدم تعادل بخشی و توزیع متعادل جمعیت در روستاهای حوزه نفوذ خود ایفا نموده­اند.

جدول3. ضریب آنتروپی (آنتروپی نسبی) شهرهای شهرستان رودبار طی سال­های 95-1385

 

سال     شهر	1385	1395
رودبار	0.810	0.676
رستم­آباد	0.856	0.697
لوشان	0.826	0.590
منجیل	0.431	0.431
توتکابن	0.833	0.826
جیرنده	0.813	0.753
بره سر	0.803	0.830

مطالعات نگارنده

شهرهای توتکابن با تغییرات بسیار اندک به سمت صفر و منجیل، بدون تغییر طی دو دوره آماری حالتی خنثی داشته و توانسته­اند تا حدودی، در تعادل بخشی و توزیع متعادل جمعیت در روستاهای حوزه نفوذ خود ایفای نقش نمایند. اما شهر بره­سر بسیار موفق­تر عمل کرده و بر اساس مدل آنتروپی توانسته است، توزیع متعادل و متوازنی را در جمعیت سکونتگاه­های روستایی حوزه نفوذ خود بوجود آورد و تعادل در توزیع جمعیت این روستاها را سبب شود. بر اساس اعداد بدست آمده چنین استنتاج می­شود که این فرایند تاثیر نسبتاً مطلوبی در توزیع  متعادل جمعیت و استقرار سکونتگاه­ها در محدوده حوزه نفوذ خود داشته است و منطقه را به سوی تعادل در سلسله مراتب شهری و توزیع فضایی سوق می­دهد.

 

 

شکل2. ضریب آنتروپی (آنتروپی نسبی) شهرهای شهرستان رودبار طی سال­های 95-1385

 - ضریب کشش پذیری

هنگامی که ضریب کشش­پذیری جمعیت شهرهای مورد مطالعه بر ضریب منطقه­ یا استان پیشی گیرد،  می­تواند دلیلی بر وجود روندهای ضد تمرکز در سطح منطقه و رشد تدریجی شهرهای کوچک باشد. افزایش ضریب مورد نظر در یک دهه بیشتر با دامنه­دار شدن حرکت­های مهاجرتی به کانون­های مورد نظر و کاهش ضریب، با کند شدن یا توقف جریان­های مهاجرتی به آنها مطابقت و همخوانی دارد (فنی، 1388، 105). بر این اساس و با توجه به فرمول ضریب کشش­پذیری ابتدا نرخ رشد سالانه شهرهای شهرستان رودبار در دوره­های آماری 55-45، 65-55، 75-65، 85-75 و 95-85 محاسبه گردید و سپس به بررسی کشش­پذیری شهرهای رودبار، منجیل، لوشان، رستم­آباد، توتکابن، جیرنده و بره­سر پرداخته شد که در ذیل به توضیحاتی درباره آن اقدام می­گردد.

محاسبه­ی مدل کشش­پذیری جمعیت در شهرهای شهرستان رودبار، توان افزایش جمعیت شهرهای کوچک را مشخص نمود. همانگونه که ذکر شد هر چه میزان ضریب کشش­پذیری بیشتر از یک شود دلیل بر جذب جمعیت در کانون­های شهری است. برای تعیین و ارزیابی میزان انعطاف­پذیری جمعیت کانون­های کوچک شهری در مقابل کل منطقه یا استان می­توان از این شاخص استفاده کرد. برای این کار ابتدا نرخ رشد جمعیت این شهرها و استان مورد نظر را طی دهه­های مختلف زمانی محاسبه نموده، سپس با استفاده از اطلاعاتی چون نرخ رشد شهری هر یک از نقاط شهری، به تعیین ارزیابی شاخص پرداخته می­شود. در پایان، اگر ضریب کشش­پذیری از عدد یک بالاتر میل کند دلیل بر وجود توان جذب جمعیت شهر است و کمتر از عدد یک، عکس این حالت را معنا می­دهد.

با توجه به ضریب کشش­پذیری بدست آمده در شهرهای شهرستان رودبار مشخص گردید که روند میزان کشش­پذیری شهر رودبار در بازه زمانی 95-45 دارای تحولات زیادی بوده به گونه­ای که از دوره زمانی 55-45 تا 65-55 سیر نزولی داشته ولی در دوره بعدی یعنی پس از وقوع زلزله 31 خرداد، شهر رودبار به عنوان یک شهر دارای کشش­پذیری زیاد مطرح گردید. این کشش­پذیری به دلیل ویرانی پس از زلزله و عدم وجود زمین مناسب برای اسکان ساکنان محلی به واسطه توپوگرافی شهر رودبار، مهاجرت ساکنان محلی از این شهر به شهرهای دیگر مانند رشت و قزوین صورت پذیرفت. ولی در همین زمان جذب مهاجر توسط شهرهای منجیل، لوشان، رستم­آباد، توتکابن و بره­سر به دلیل توپوگرافی مناسب این شهرها در جذب آسیب­دیدگان از زلزله دارای کاهش ضریب کشش­پذیری شدند بطوری که این امر در رستم­آباد به شدیدترین وضع خود به میزان 15.81- رسید. این امر در شهر جیرنده دارای شیب ملایم و بدون نوسان بوده­است. ولی سیر ظرفیت کشش­پذیری پس از شهر شدن در جیرنده سیر صعودی را طی 
می­نماید. همچنین مشاهده می­شود که افزایش ضریب کشش­پذیری در شهرهای شهرستان رودبار به واسطه شهر شدن این مراکز جمعیتی، دارای سیر صعودی بوده است.

جدول4. میزان ضریب کشش پذیری شهرهای شهرستان رودبار در دوره آماری (95- 1345)

مشخصات	دوره 55-45		دوره 65-55		دوره 75-65		دوره 85-75		دوره 95-85
	نرخ­رشد	کشش پذیری	نرخ­رشد	کشش پذیری	نرخ­رشد	کشش پذیری	نرخ­رشد	کشش پذیری	نرخ­رشد	کشش­ پذیری
رودبار	11.52	4.66	1.95	0.69	2.18-	2.06	0.29-	0.36	1.89-	3.11
منجیل	7.96	3.22	4.48	1.58	2.83	2.67-	1.59	1.92-	1.87-	3.07
لوشان	7.76	3.13	11.37	4	4.31	4.08-	0.56	0.68-	2.25-	3.70
توتکابن	5.82-	2.35-	3.47	1.22	3.29	3.11-	0.19	0.23-	2.01-	3.29
جیرنده	10.67	4.31	4.23	1.49	0.79-	0.74	0.43-	0.52	3.64-	5.96
رستم آباد	5.12	2.07	3.66	1.29	16.72	15.81-	1.96	2.37-	2.57	4.21-
بره سر	4.6	1.86	2.77	0.97	0.83	0.79-	2.19-	2.66	0.57-	0.94

      ماخذ: محاسبات نگارنده

رودبار		منجیل
لوشان		توتکابن
رستم آباد		جیرنده
بره سر

شکل3. میزان ضریب کشش­پذیری شهرهای شهرستان رودبار در دوره آماری (95- 1345)

نتیجه­گیری 

تحقیق حاضر با رویکرد کاربردی و با هدف تحلیل و بررسی کارکرد شهرهای شهرستان رودبار در توسعه روستاهای این شهرستان به رشته تحریر درآمده است. در این تحقیق با تکیه بر مدل­های کمی سعی در پرداختن به این امر شده است و آنچه مسلم است به منظور تعادل بخشی نظام سکونتگاهی و جلوگیری از تمرکز بیشتر در شهرهای بزرگ اتخاذ رویکرد نوین توسعه فضایی با تاکید بر توسعه و تقویت شهرهای کوچک امری ضروری است. نتایج حاصل از یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که شهرهای کوچک شهرستان رودبار در تثبیت و نگهداری جمعیت شهرستان عملکرد مثبتی داشته­است. در مطالعه موردی در کارکرد یعنی توانایی تثبیت و نگهداری جمعیت در شهرستان این شهر­ها عملکرد مثبتی داشته­اند و همچنان ناحیه تحت پوشش خود را به عنوان یکی از مهاجر پذیر­ترین­ها در داخل شهرستان نگهداشته است. مطالعات میدانی نشان می­دهد که شهرهای این شهرستان در زمینه ارائه خدمات و گسترش کارکردهای شهری به درون نواحی پیرامون و حوزه نفوذ باز هم عملکرد مناسبی داشته اند. بطوریکه میزان تغییرات جمعیتی روستاهای حوزه نفوذ این شهرها در دوره زمانی مورد بررسی، تغییرات چشمگیری به خود دیده است. نتایج حاصل حاکی از آن است که تبدیل بره سر و توتکابن و رستم­آباد به نقطه شهری اثر مطلوبی در سازماندهی فضایی به نواحی پیرامون داشته است، چرا که قبل از شهر شدن بره­سر، توتکابن و رستم آباد همه نقاط روستایی جهت تامین خدمات خود به شهر رودبار،‌رشت و قزوین به ترتیب در فواصل 10، 20 و 45 و 70 کیلومتری و یا بیشتر مراجعه داشته و به شهرهای مذکور وابستگی داشته اند. اما با شهر شدن و استقرار امکانات و خدمات در شهرهای مذکور از میزان مراجعات و وابستگی نقاط روستایی به شهرهای مذکور کاسته شده است. نتایج مطالعات ساختار اقتصادی و ایجاد فرصت­های شغلی حاکی از آن است که نرخ رشد انتظاری شهرهای رودبار در تمام موارد مثبت می باشد که ناشی از موفقیت این شهرها در ارائه شغل در مقایسه با استان است. و سرمایه­های حاصل از مازاد تولید به جای سرازیر شدن به شهرهای بزرگتر مثل رشت، قزوین و تهران، صرف فعالیت­های صنعتی در شهرهای شهرستان شده است بطوریکه در حال حاضر واحدهای  کارگاهی صنعتی در این شهرستان مشغول به فعالیت است.

در این تحقیق مشخص گردید که شهرهای کوچک و متوسط شهرستان رودبار در تجهیز خدمات زیربنایی و امکانات نواحی روستایی پیرامون خود تاثیرگذار بودند. با بررسی نتایج حاصل از تحلیل یافته­های تحقیق مشخص گردید که شهرهای شهرستان رودبار با دارا بودن مراکز خدماتی به نسبت مطلوب اداری، آموزشی، تجاری و دیگر امکانات خدماتی به عنوان مرکز خرید مازاد تولیدات کشاورزی و محل ارائه خدمات مورد نیاز به ساکنین حوزه نفوذ مستقیم خود شناخته می­شوند. بطوری که روستاهای حوزه نفوذ مستقیم، خدمات خود را به صورت روزانه از این شهرها دریافت می­نمایند. بنابر این شهرهای شهرستان رودبار به لحاظ توزیع کارکردهای اقتصادی در حوزه نفوذ روستایی خویش به نسبت دارای عملکرد خوبی بوده و توانسته­اند در تجهیز خدمات زیر بنایی و امکانات نواحی روستایی خود تاثیرگذار باشند.

همچنین بین اندازه جمعیت و کارکرد شهرها و تحولات اقتصادی روستاهای ناحیه، تفاوت وجود دارد. در رابطه با اندازه جمعیت و کارکرد شهرها در نواحی روستایی پیرامون از مدل­های کمی آنتروپی و کشش­پذیری استفاده گردید و نتایج حاصل نشان داد که شهرهای منجیل، بره­سر و تا حدودی توتکابن توانسته­اند در نگهداشت نیروی کار و اقتصاد روستاهای حوزه نفوذ خود مثبت عمل کنند ولی دیگر شهرهای شهرستان در این زمینه تاثیر کمتری جهت نگهداشت نیروهای فعال در داخل روستاهای حوزه نفوذ مستقیم خود داشته و نتوانسته­اند تاثیر مطلوبی در توزیع متعادل و متوازن جمعیت و استقرار سکونتگاه­های روستایی خود داشته باشند. اما با بررسی انجام شده در مورد مهاجرت­های صورت گرفته مشخص گردید که وجود شهرهای شهرستان رودبار علیرغم تسهیل در امر مهاجرت از روستا به شهر باعث از بین رفتن و نابودی اقتصاد روستا نگردیده بلکه مهاجرت به شهر به منظور استفاده از امکانات شهری صورت گرفته و کشاورزان در فصول کشاورزی به علت بعد مسافت کم شهر تا روستای خود به فعالیت­های کشاورزی نیز مشغول می­باشند.

در نهایت نیز مشخص گردید که بین فاصله از مراکز شهری و کیفیت شبکه­های ارتباطی با تحولات کالبدی و اقتصادی جامعه روستایی ناحیه رابطه وجود دارد. افزایش دامنه نفوذ و عملکرد فضایی شهرهای شهرستان رودبار باعث شده تا این شهرها جایگاه خود را در نگهداشت جمعیت به عنوان نیروی کار در اقتصاد روستاهای حوزه نفوذ ایفا نمایند. یکی از متغیرهای لازم برای نگهداشت نیروی کار فعال وجود راه­ها و شبکه­های ارتباطی مناسب جهت تسهیل در دسترسی به شهرها است. راه­های ارتباطی مناسب بین مراکز شهری و روستاهای پیرامون باعث می­گردد تا ساکنان روستا در هر زمان که بخواهند از امکانات شهری استفاده نموده و کمتر تمایل به مهاجرت به شهر داشته باشند و از این رو تاثیر مثبت در تثبیت روستاها داشته و بر این اساس شبکه راه­های ارتباطی بر تحولات کالبدی و اقتصادی جامعه روستایی شهرستان رودبار رابطه مستقیم دارد.

 

منابع و ماخذ

1.        اسماعيل­زاده، حسن، 1387، نقش كاركردهاي شهري در توسعه روستايي در منطقه بناب (از ديدگاه الگوي (UFRD)، مجله رشد آموزش جغرافيا، پاييز 1387، شماره 84، صص 33-26.

2.        امکجی، حمیده،‌ 1383، شهرهای میانی و نقش آنها در چهارچوب توسعه ملی، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ اول.

3.        پاتر، رابرت، ایونز، سلی لوید، 1384، شهر در جهان در حال توسعه، ترجمه کیومرث ایراندوست و دیگران، چاپ اول، تهران، انتشارات سازمان شهرداری­های کشور.

4.        حکمت­نیا، حسن، موسوی، میر نجف، 1385، کاربرد مدل در برنامه ریزی شهری و ناحیه­ای، انتشارات علم نوین، چاپ اول، یزد.

5.        ركن­الدين افتخاري، عبدالرضا، ایزدی خرامه، حسن، 1380، تحلیلی بر رویکرد مکان­یابی و توزیع خدمات در مناطق روستایی: برسی تطبیقی رویکرد کارکردهای شهری در توسعه روستایی (UFRD) و مدل تخصیص مکان (LA)، فصلنامه تحقیقات جغرافیا، شماره 62، انتشارات آستان قدس مشهد.

6.        زبردست، اسفندیار، 1383، اندازه شهر، چاپ اول، ‌انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.

7.        زياري ، کرامت الله، 1387، اصول و روش­های برنامه و برنامه­ریزی منطقه­ای، انتشارات دانشگاه یزد.

8.        سرايي، محمدحسين، اسكندري ثاني، محمد، 1386، تبديل روستاهاي بزرگ به شهرهاي كوچك و نقش آن در تعادل بخشي ناحيه­اي موردشناسي: ريوش شهرستان كاشمر، جغرافيا و توسعه، شماره 10، پاييز و زمستان 1386، صص 182- 165.

9.        شکور، علی، شمسی­آبادی، علی، 1391، نقش کانون­های شهری در ایجاد تعادل و توسعه نواحی روستایی (مورد: شهر مصیری و روستاهای پیرامون)، فصل­نامه چشم انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال هفتم، شماره 21، صص 77-63.

10.        شیعه، اسماعیل،‌ 1376، مقدمه­ای بر مبانی برنامه­ریزی شهری، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران،‌چاپ هفتم، تهران.

11.        صرافی، مظفر، 1379، بخش ویژه پایداری شهری: شهر پایدار چیست؟، نشریه: مدیریت شهری، زمستان 1379، شماره 4، 13-6.

12.        طاهرخانی، مهدی، 1379، نقش نواحی صنعتی در توسعة مناطق روستایی، پایان نامه دوره دکترا دانشگاه تربیت مدرس.

13.        فنی، زهره، 1388، شهرهای کوچک رویکردی دیگر در توسعه منطقه­ای، چاپ سوم، انتشارات آذرخش،‌ تهران، ص 144.

14.        كامران‌، فريدون‌، 1374، توسعه‌ و برنامه‌ريزي‌ روستايي‌، انتشارات‌ آواي‌ نور.

15.        محمدزاده تیتکانلو، حمیده، 1381، تبیین نقش شهرهای متوسط در توسعه­ی فضایی منطقه­ای مورد پژوهش شهر بجنورد، رساله دکتری شهرسازی، دانشگاه تهران.

16.        مطیعی­لنگرودی، سیدحسن، 1382، برنامه­ریزی روستایی با تأکید بر ایران، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.

17.        مهدوی حاجیلویی، مسعود، 1369، مفهوم برنامه­ریزی روستایی و اهداف آن، مجله پژوهش جغرافیا، شماره14، دانشگاه تهران.

18.        مهندسین مشاور DHV از هلند، 1375، رهنمدهایی برای برنامه­ریزی مراکز روستایی، ترجمه بهنام شاهپوری و دیگران، روستا و توسعه، تهران، ص 574.

19.       Barean, I, 2009, Introduction to urban planning, London.

20.       Bareasky, F, 2009, urban planning in small towns and Rural Area, Routledge, London.

21.       Hardoy and Satterthwaite, 1986, The Role Small and Intermedia Urban Centers in the National and Regional Development, London.

22.       Kamanda, U, 2007, concept of urban centers and small town in latin America: Brazilia.

23.       Ligale, A, N, 1982, The Role Small and Intermedia Citise in Nationnal Development in Africa, UNCRD, Nagoya, japan.

24.       Puwen, K 2008, Role of small centers and development, a case study: Indonesia, cambon university.

25.       Umo, Joe, U, 1983, Small and Inttermedia Cities as a Development Strategy, New Direction in UrbanGeography.

26.       Satterthwait, D and Tacoli, Cecilia, 2003, The Role of Small and Intermedia Urban Centers in Regiona and Rural Development, International in Stitute for Environment and Development, Washington DC.

27.       Subhira, H.S, Ramachandar, T.V, and Jagdish, k.s, (2000) Urban Growth Analysis using Spatial temporal Data, Journal of Remote sensing volume 31 Issue 4.

28.       Tsai, Yu. Hsin, 2005, Quantifying Urbanform Compactness versus Sprawal. Urban studies, Vol. 142, No. 1.

 

---