مقایسۀ «شرور» در شاهنامه و مثنوی

الموضوعات :

رامین محرمی ¹ , شکرالله پورالخاص ² , شهلا شریفی ³

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی
3 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

تاريخ الإرسال : 10 الأحد , ربيع الثاني, 1438 تاريخ التأكيد : 10 الأحد , ربيع الثاني, 1438 تاريخ الإصدار : 03 الأحد , ربيع الثاني, 1438

الکلمات المفتاحية: انسان, توحید, خیر, شر, موجودات,

ملخص المقالة :

نسبت دادن خلق شرور به خدای سبحان، به توحید ذاتی و صفاتی که خدا را مبرّا از صدور هر آلودگی می‌داند، لطمه می‌زند و جدا کردن خالق خیر و شر، به معنی اعتقاد به دو آفریننده و فاصله گرفتن از توحید افعالی است. چنان‌که از قرائن برمی‌آید؛ فردوسی و مولانا برای حلّ این معمّا از دو زاویه به شرور نگاه می‌کنند: زاویة نخست کلّی‌نگر است و نسبت شر را با خدا بر اساس رابطة خالق و مخلوق بررسی می‌کند. از این زاویه به اعتقاد فردوسی هر موجودی بنا بر حکمتی آفریده شده و صدور شر از خیر مطلق، عقلاً محال است. مولوی برای اثبات این حقیقت، به قدرت و لطف الهی استناد می‌کند و خدایی را که قادر بر خلق شر نباشد؛ ناقص می‌داند. به عقیدة وی خدا به دلیل لطف، جهان را خلق و شر را معدوم کرده است. از زاویة دوم نسبت موجودات با یکدیگر سنجیده می‌شود و نوع نگاه و شناخت انسان، خیر و شر آفریده‌ها را مشخّص می‌کند؛ به عبارت دیگر خیر و شر امری نسبی است و در کلّ جهان شری وجود حقیقی ندارد. این نگاه محصول اندیشه‌ای است که برای وجود اصالت قائل می‌شود و تصوّر جهانی برتر از جهان موجود را محال می‌داند. هدف تحقیق حاضر، ذکر مصداق‌هایی از شاهنامه و مثنوی است که ثابت می‌کند، فردوسی و مولانا از اصل توحید برای تفسیر وجود شر نسبی عدول نکرده‌اند. فردوسی با نگرش حکیمانه وجود شر ذاتی را عقلاً محال می‌داند و مولانا با دیدگاه عارفانه و استناد به قدرت و لطف الهی همین حقیقت را بازگو می‌کند.

المصادر:

1- قرآن مجید.

2- نهج­البلاغه. (1377). ترجمة سیّد جعفر شهیدی. تهران: علمی و فرهنگی.

3- ابن سینا، حسین بن عبدالله. ( 1364). النجاه. تصحیح محمد تقی دانش پژوه. تهران: دانشگاه تهران.

4- پترسون، مایکل، هاسکر، ویلیام، رایشنباخ، بروس و بازینچر، دیوید. (1383). عقل و اعتقاد دینی. ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی. تهران: طرح نو.

5- پور داود، ابراهیم. (1353). اوستا: نامة مینوی آیین زرتشت. بی­جا: فروهر.

6- جوادی آملی، عبدالله. (1379). حکمت نظری و عملی در نهج­البلاغه. قم: اسراء.

7- حنا الفاخوری، خلیل الجر. (1377). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.

8- رضا، فضل­الله. (1384). پژوهشی در اندیشه­های فردوسی. تهران: علمی و فرهنگی.

9- زرین­کوب، عبدالحسین. (1375). در قلمرو وجدان. تهران: سروش.

10- سعدی. (1377). کلیات سعدی. از روی نسخۀ تصحیح شدۀ محمدعلی فروغی. تهران: بهزاد.

11- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1374). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرّس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

12- سیف، محمد علی. (1370). توتم در شاهنامه. تهران: مؤلّف.

13- شبستری، شیخ محمود. (1361). گلشن راز. به اهتمام صابر کرمانی. تهران: طهوری.

14- طالبیان، یحیی؛ صرفی، محمد رضا؛ بصیری، محمد صادق؛ جعفری اسدالله. (1386). جدال خیر و شر درونمایة شاهنامة فردوسی و کهن الگوی روایت. مجلة جستارهای ادبی. پاییز. شمارة 158. ص.ص. 116-101.

15- ظهیری ناو، بیژن، شریفی، شهلا (1392). چگونگی تأثیر تفکّر اشاعره در گلستان سعدی. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی آیینة معرفت. دانشگاه شهید بهشتی. سال دوازدهم. شمارة سی و ششم. پاییز. ص.ص. 116-89.

16- فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

17- فرنبغ دادگی. (1369). بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.

18- کسمایی، علی اکبر. (1356). خدا نمرده است (4) خدا ... و خیر و شر. مجلة نگین. 30 مهر. شمارة 1149. ص. ص. 21-19.

19- محرمی، رامین. (1388). دیدگاه کلامی حکیم سنایی در باب شرور در حدیقه­الحقیقه. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی. مجلة آیینة معرفت. دانشگاه شهید بهشتی. سال هفتم. شماره هجدهم. بهار. ص.ص. 98-83.

20- مطهری، مرتضی. (1372). عدل الهی. تهران: صدرا.

21- ------------. (1373). شرح منظومه. تهران: صدرا.

22- ------------. (1377). نقدی بر مارکسیسم. تهران: صدرا.

23- مظاهری، محمد مهدی. (1386). خیر و شر در فلسفه و آیات و روایات. پژوهش نامة قرآن و حدیث. تابستان، شمارة 2، ص.ص. 178-155.

24- ملاصدرا. (1388). حکمت متعالیه در اسفار اربعه. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.

25- -----. (1375). الشواهد الربوبیه. برگردان جواد مصلح. تهران: سروش.

26- مؤذّن جامی، محمّد مهدی. (1379). ادب پهلوانی: مطالعه­ای در تاریخ ادب دیرینۀ ایرانی از زرتشت تا اشکانیان به پیوست چهار مقاله در متن شناسی از جلال خالقی مطلق [... و دیگران]. تهران: قطره.

27- مولوی، جلال الّدین محمّد. (1375). مثنوی. تصحیح محمّد استعلامی. تهران: زوّار.

28- ------------------. (1376)، فیه مافیه، تصحیح حسین حیدرخانی. تهران: سنایی.

29- ------------------. (1381). کلیات شمس تبریزی. با مقدّمۀ بدیع الزمان فروزانفر. تهران: سنایی.

30- نعیمی، زری. (1383). در جدال خوش پایان خیر و شر. کتاب ماه کودک و نوجوان. اردیبهشت. شماره 79. ص.ص. 36-32.

31- وحیدی، معصومه؛ دهباشی، مهدی؛ شانظری، جعفر. (1392). مقایسه راه حل مسئله شر از دیدگاه جان هیک و علامه طباطبایی. مجلة معرفت کلامی. سال چهارم. شمارة دوم. پاییز و زمستان. ص.ص. 119-95.

32- هینلز، جان. (1388). شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.

1. Quran


2. Nahj al-Balagha. Tehran: Elmi o Farhangi.


3. Avicenna. (1364). Al-Nejat. Tehran: University of Tehran.


4. Peterson, Mikel& Husker, William& Reichenbach, Bruce& Bazincher, David. (1383). Reason and Religious Belief. Tehran: Tarhe No.


5. Poor Davood, Ibrahim. (1353). Avesta. Foroohar.


6. Javadi Amoli, Abdullah. (1379). Theoretical& Practical Wisdom in Nahj al-Balagha. Qom: Isra.


7. Al-Fakhoori, Hana. (1377). The History of Arabic Philosophy. Tehran: Elmi o Farhangi.


8. Reza, Fazlullah. (1384). Investigations in the Thoughts of Ferdowsi. Tehran: Elmi o Farhangi.


9. Zarrin Koob, Abdul Hussein. (1375). In the Realm of Conscience. Tehran: Soroush.


10. Sa'di. (1382). Collection of Sa'di. Tehran. Behzad.


11. Sanayee, Majdood ibn Adam. (1374). Hadiqa al-Haqiqia va Sharia al-Tarigha. Tehran: University of Tehran.


12. Seyf, Mohammad Ali. (1370). Totem in Shah Name. Tehran: Moallef.


13. Shabestari, Mahmood Bin Abd al-Karim. (1361). The Garden of Mysteries. Tehran: Tahoori.


14. Talebian, Yahya; Sarfi, Mohammad Reza; Basiri, Mohammad Sadeq; Ja'fari, Asadullah. (1386). The conflict between Good and Evil in Shah Name and Archetype of Narration. Literary Inquiries Journal, 158, pp. 101-116.


15. Zahiri Nav, Bijan& Sharifi, Shahla. (1392). The Impact of Ash'arites on Golestan of Sa'di. Ayene Ma'refat, 12, pp. 89-116.


16. Ferdowsi. (1388). Shah Name. Encyclopedia Islamica.


17. Faranbagh Dadegi. (1369). Bandehesh. Tehran: Toos.


18. Kasmayee, Ali Akbar. (1356). God is not Dead. Negin Journal, 30, pp. 19-21.


19. Moharrami, Ramin. (1388). Theological View of Sanayee about Evils in Hadigha al-Haghigha. Islamic Theology and Philosophy Journal Quarterly, 18, pp. 83-98.


20. Motahhari, Mortadha. (1372). Divine Justice. Tehran: Sadra.


21. Motahhari, Mortadha. (1373). Exposition of Manzoome. Tehran: Sadra.


22. Motahhari, Mortadha. (1377). Critique of Marxism. Tehran: Sadra.


23. Mazaheri, Mohammad Mahdi. (1386). Good and Evil in Philosophy, Verses, and Hadiths. Quran and Hadith Journal, 2, pp. 155-178.


24. Mulla Sadra. (1388). Transcendent Wisdom in Four-Part Books. Tehran: Mola.


25. Mulla Sadra. (1388). Al-Shavahed al-Roboobia. Tehran: Soroush.


26. Moazzen Jami, Mohammad Mahdi. (1379). The Ethic of Athletes. Tehran: Qatreh.


27. Molavi. (1375). Masnavi. Tehran: Zavvar.


28. Molavi. (1376). Fih ma Fih. Tehran: Sanayee.


29. Molavi. (1381). Collection of Shams Tabrizi. Tehran: Sanayee.


30. Naeemi, Zari. (1383). The Happy End Of The Conflict between Good and Evil. Book of Month of Children& Teenagers, 79, pp. 32-36.


31. Vahidi, Masoumeh; Dehbashi, Mahdi; Shanzari, Ja'far. (1392). A Compare of the Answer to the Evil in John Hick and Allameh Tabatabayee. Theological Knowledge Journal, 2, pp. 95-119.


32. Hinlz, John. (1388). An introduction to Iranian Myths. Tehran: Cheshmeh.