تطبیق دو مفهوم «تعلیم» و «تربیت» بر اساس آراء غزالی و عنصرالمعالی
الموضوعات :صدیقه سلیمانی 1 , یوسف عالی عباس آباد 2 , حسین آریان 3
1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور گرمسار
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور سمنان
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران (نویسنده مسئول)
الکلمات المفتاحية: تعلیم و تربیت, کیمیای سعادت, عنصرالمعالی, قابوسنامه, ابوحامد محمد غزالی توسی,
ملخص المقالة :
تحلیل تطبیقی دو مفهوم تعلیم و تربیت بر اساس آراء ابوحامد محمد غزالی توسی و عنصرالمعالی، رویکردهای خاصی را در شیوه‌ها و روش تعلیم و تربیت نشان می‌دهد. با اینکه موضوع فکر و روش خِردورزی غزالی، در ظاهر بر اساس مبانی تعلیمی و تربیتی انسان نیست، تأمل در متن نوشته‌هایش، وجود و ظهور چنین پدیدۀ تربیتی‌‌تعلیمی را نشان می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که حجم بیشتر کتاب کیمیای سعادت را همین مباحث تشکیل می‌دهد. عنصرالمعالی به‌عنوان امیرزادۀ آل زیار، نیز چنین رویکردی به مبانی تربیتی انسان دارد. تلاش پژوهشگر عمدتاً متمرکز بر یافته‌های دو متن کیمیای سعادت و قابوسنامه و تطبیق آن با ایده‌های مفاهیم تعلیم و تربیت از دیدگاه جامعه‌شناسی بوده است. یافته‌های پژوهش حاضر که به روش تحلیلی‌‌توصیفی انجام یافته، نشان می‌دهد که کتاب‌هایی مانند کیمیای سعادت و قابوسنامه، بستر مناسبی برای طرح تفکرات و راهکارهای جامعه‌شناسیِ تعلیم و تربیت و بروز آن در جامعه است. متفکر دانشمندی همانند غزالی توسی و عنصرالمعالی سعی کرده‌اند تا با استفاده از ابزار داستان، تمثیل یا حکایت، به مبانی شناخت نفس انسان، تربیت نفس و تربیت خِرَد و راهکارهای پیشرفت و رشد انسان در قالب نظام تعلیمی و تربیتی اشاره کنند.
1. آویبوری، جان لاباک (1369)، در جستجوی خوشبختی، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان.
2. ابن‌عربی، ابوعبدالله محمد بن علی (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.
3. ـــــــ (1357)، اصطلاحات الصوفیه،الفتوحات المکیه، ضمیمۀ التعریفات، بیروت: دار صادر.
4. ارسطو (1364)، سیاست، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: سپهر.
5. افلاطون (1336)، چهار رساله، ترجمۀ محمود صناعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
6. ـــــــ (1353)، جمهوری افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: ابن سینا.
7. ـــــــ (1367)، دورۀ کامل آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
8. ـــــــ (1374)، جمهور، ترجمۀ فؤاد روحانی، تهران: علمی و فرهنگی.
9. بهار، محمدتقی (1373)، سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
10. تیگم، پل وان (بی‌تا)، الأدب المقارن، ترجمۀ سامی مصباح الحسامی، بیروت: المکتبة العصریه.
11. خاتمی، احمد، و غلامرضا رفیعی (1390)، «اندرزهای عنصرالمعالی در قابوسنامه و مقایسۀ آن با نظرات تربیتی ژان ژاک روسو»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شمارۀ 12، 1ـ24.
12. خراسانی، محبوبه (1387)، «اخلاق‌نویسی در ایران و جایگاه اخلاق جلالی»، نشریۀ علمی‌‌پژوهشی پژوهش‌های ادبی، سال 5، شمارۀ 20، ۹ـ۲۴.
13. الخطیب، حسام (1999)، آفاق الأدب المقارن، عربیاً و عالمیاً، دمشق: دار الفکر.
14. راوندی، مرتضی (1374)، تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نگاه.
15. رفیعی، بهروز (1381)، آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی، تهران: سمت.
16. زرین‌کوب، عبدالحسین (1369)، فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.
17. ـــــــــ (1370)، نقش بر آب، تهران: معین.
18. ستوده، هدایت‌الله (1385)، تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام از فارابی تا شریعتی، تهران: ندای آریانا.
19. شجاعی‌زند، علیرضا (1384)، «مدلی برای سنجش دینداری در ایران»، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، سال ششم، دورۀ ۶، شمارۀ ۱، ۳۴ـ۶۶.
20. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی (۱)»، مجلۀ رشد آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ 32 و 33، ۴ـ۹.
21. شیخ، سعید (1369)، مطالعات تطبیقی در فلسفۀ اسلامی، ترجمۀ مصطفی محقق داماد، تهران: خوارزمی.
22. صفا، ذبیح‌الله (1373)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوسی.
23. عطاران، محمد (1366)، آراء مربیان بزرگ مسلمان دربارۀ تربیت کودک، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش.
24. عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1366)، قابوسنامه، به‌اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
25. غزالی، امام ابوحامد محمد (1998)، الاربعین فی اصول‌الدین، بیروت: دار صادر.
26. ـــــــ (1378)، کیمیای سعادت، به‌کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
27. فروغی، محمدعلی (1355)، سیر حکمت در اروپا، تهران: ابن سینا.
28. کسایی، نورالله (1363)، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: چاپخانۀ سپهر.
29. گاتری، دبیلو. کی. سی (1377)، تاریخ فلسفۀ یونان، ترجمۀ مهدی قوام صفری، تهران: فکر روز.
30. گلستانی، هاشم (1350)، فلسفۀ اسلامی (از آغاز تا دوران حاضر)، اصفهان: مشعل.
31. گویارد، ماریوس فرانسوا (1374)، ادبیات تطبیقی، ترجمۀ علی‌اکبر خان‌محمدی، تهران: پاژنگ.
32. نسفی، عزیزالدین (1362)، الانسان الکامل، تهران: طهوری.
33. همایی، جلال‌الدین (1342)، غزالی‌نامه، تهران: کتابفروشی فروغی.
34. یگر، ورنر (1376)، پایدیا، ج2 و ج3، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
35. یلمه‌ها، احمدرضا، و مسلم رجبی (1393)، «تأثیرپذیری گلستان سعدی از آموزه‌های تعلیمی قابوسنامه»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال ششم، شمارۀ ۲۱، 1ـ28.
36. یوسفی، غلامحسین (1371)، تصحیح و تعلیقات قابوسنامه، تهران: علمی.
37. Anshel, Mark H and Mitchell Smith (2013), "The Role of Religious Leaders in Promoting Healthy Habits in Religious Institutions", Journal of Religion and Health, Vol. 52, No. 1.
38. Nielsen, Donald A. (2004), "Transformation of Society and the Sacred in Durkheim,s Riligious Sociology", in: Richard K. Fenn (Editor), The Blackweii Companion to Sociology of Religion, Blackwell publications.
_||_