بینامتنیت در ادبیات ‏تعلیمی(با تمرکز بر قابوس‏نامه و تعالیم پتاح‏ حوتپ؛ کهن‏ ترین فرزندنامۀ جهان)

الموضوعات :

صبا جلیلی جشن آبادی ¹ , سیدمهدی رحیمی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور- ایران(نویسنده مسؤول)
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

تاريخ الإرسال : 23 الخميس , رجب, 1443 تاريخ التأكيد : 23 الخميس , رجب, 1443 تاريخ الإصدار : 19 الأحد , رجب, 1443

الکلمات المفتاحية: بینامتنیت, فرزندنامه, تعالیم پتاح ‏حوتپ, قابوس‏نامه,

ملخص المقالة :

بینامتنیت یکی از مباحث حوزۀ بررسیِ متون است که به روابط گوناگون متون ازنظر صورت و معنا اشاره دارد. بینامتنیت متن را حلقه ای در یک زنجیرۀ بینامتنی می داند و بر آن است که هر متنی با متون پیش از خود و هم زمان و پس از خود در ارتباط است. به بیان دیگر، هر متن به صورت پنهان یا آشکار با ژانر خود، ارتباط صوری و معنایی دارد. اندرز به فرزند، از زیرگونه های ادبیات تعلیمی است که پیشینۀ کهنی در تمدّن های بشری دارد. این سنّت اندرزی، بنابر سه اصل پیشینۀ کهن، جهانی بودن، تداوم و تکرارشوندگی، نیازمند بررسیِ بینامتنی و تطبیقی است. بنابر مستندات تاریخی، آموزه های پتاح حوتپ، کهن ترین کتاب در ادبیات تعلیمی جهان است. این آموزه ها مربوط به 2880 سال پیش از میلاد در مصر باستان است. در زبان و ادبیات فارسی، قابوس نامه نمونۀ مشهور و موفّقی است که اندکی پس از تألیف تا پایان قاجاریه، نویسندگان متون اندرزی در ایران به آن توجه داشتند و از آن تقلید می کردند. جایگاه بسیار کهن تعالیم پتاح و شهرت قابوس نامه، دلیل اصلیِ گزینش این دو اثر است. در این پژوهش با رویکرد تحلیلیـتطبیقی، ویژگی های برون متنی، پیرامتنی و درون متنیِ این آثار بررسی شد. این آثار در گزینش مخاطب (پسران نویسنده)، جایگاه اجتماعیِ نویسنده (وزیر دربار ایسِسی و شاهزادۀ آل زیار)، تفاخر به اصل و نسب، داشتن مقدمۀ عاطفی و مؤخرۀ تأکیدی، تأکید در به کاربستن تعالیم، بیان اندرزهایی دربارة حوزۀ رفتاری در اجتماع و خانواده، همانندگی دارند. این دست آورد نشان دهندۀ این است که در نوشتن اندرز برای فرزند، سنّتی مشترک وجود داشته است که البته بسته به نوع آن اندکی متفاوت است.

المصادر:

1. قرآن کریم.


2. ارسطو (1393)، فن خطابه، ترجمۀ پرخیده ملکی، تهران: اقبال.


3. اسماعیلی، مراد (1395)، «وجود تشابه برخی مؤلّفه‏های فرهنگی قابوس‏نامه با متون اوستایی و پهلوی»، متن‏شناسیِ ادب فارسی، دورۀ 8، ش 3، ش پیاپی 31، 39‑52.


4. امام، محمدکاظم (مترجم) (بی‏تا)، جاویدان خرد، ترجمه از پهلوی به عربی به‏کوشش حسن بن سهل، به‏روایت ابن‏مسکویه رازی، تهران: چاپ بوذرجمهری.


5. أمین، احمد (2012)، إلی‏ ولدی، قاهره: مکتبه مصر.


6. پراور، زیگبرت؛ انوشیروانی، علی‏رضا (1393)، «ادبیات تطبیقی چیست»، مجلّۀ ادبیات تطبیقی (فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، پیاپی 9، 36‑48.


7. تراویک، پاکر (1373)، تاریخ ادبیات جهان، ترجمۀ عرب‏علی رضایی، جلد اول، تهران: فرزان.


8. تفضّلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.


9. توانا، محمدعلی؛ مولودی، امیر (1398)، «بررسیِ مقایسه‏ای قابوس‏نامۀ عنصرالمعالی و شهریار ماکیاولی براساس چارچوب نظری توماس اسپیگنز»، فصل‏نامۀ سیاست، دورۀ 49، ش 1، 35‑55.


10. توسی، نصیرالدین (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح مینوی و حیدری، تهران: چاپ‏خانۀ زر.


11. جلیلی‏جشن‏آبادی، صبا (1399)، بررسیِ فرزندنامه‏ها در ادبیات فارسی ـ از آغاز فارسیِ دری تا مشروطه ـ با رویکرد نقد بلاغی، رسالۀ دکتری: دانشکدۀ ادبیات و علوم‏انسانی دانشگاه بیرجند.


12. حافظ‏عوض، احمد (1923)، مِن والدٍ إلی ولده، بی‏جا: مطبعه ‏الشعب البشارع محمدعلی بصیر.


13. دورانت، ویلیام (1337)، تاریخ تمدن، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، تهران: اقبال.


14. زمانی، رضا (1396)، نامه‏ای به فرزندم، تهران: کمیسیون ملّی یونسکو ـ ایران.


15. عمارتی‏مقدّم، داوود (1398)، «مراودات بینافرهنگی: صورت‏بندیِ مفهوم سخن‏وری در ایران سده‏های میانه و مصر باستان؛ باتکیه‏بر دو کتاب آموزه‏های پتاح‏حوتپ و قابوس‏نامه»، کهن‏نامۀ ادب فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دهم، ش دوم، 1‑14.


16. عنصرالمعالی، کیکاووس‏ (1312)، قابوس‏نامه، ‏تصحیح سعید نفیسی، تهران: مطبعۀ مجلس.


17. گزنفون (۱۳۸۸)، کوروش‏نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، ته‍ران‏:‏ ع‍ل‍م‍ی‏ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‏.


18. معین، محمد (1386)، فرهنگ فارسی، تهران: نامن.


19. نامورمطلق، بهمن (1386)، «ترامتنیت؛ مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‏ها»، پژوهش‏نامۀ علوم انسانی، ش56، 83‑98 .


20. ـــــــــــــــــ (1394)، درآمدی بر بینامتنیت؛ نظریه‏ها و کاربردها، ویرایش دوم، چاپ دوم، تهران: سخن.


21. Gennete, Gerard (1997), Palimpsests: Literature in the Second Degree, Translated by Channa Newman & Claude Doubinsky, University of Nebraska Press.


22. Lichtheim, Miriam. (1976), Ancient Egption Literature, Volume II, University of California Press.


23. Parkinson, Richard, (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt; A Dark Side to Perfection, London: Continuum.


24. [Ptah-Hotep] (1912), Instruction of Ptah-Hotep, Tr. Battiscombe Gunn, London: John Murray, Albemarle Street.


25. Worton, Michael; Still, Judith, (1990), Intertextuality; Theories and Practices, Published by: Manchester University Press.