تبیین جایگاه قابوس‌نامه در تاریخ اندرزنامه‌نویسی

الموضوعات :

سید جلال موسوی ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاريخ الإرسال : 25 الأربعاء , ربيع الأول, 1442 تاريخ التأكيد : 25 الأربعاء , ربيع الأول, 1442 تاريخ الإصدار : 03 السبت , محرم, 1442

الکلمات المفتاحية: ایران باستان, قابوس‌نامه, دورۀ اسلامی, اندرزنامه‌نویسی,

ملخص المقالة :

اندرزنامه‌نویسی و تعلیم در ادبیات، سنتی است که سابقۀ آن به ایران باستان می‌رسد. نقل تجارب عملی و حِکَم در قالب کلمات قصار، ضرب‌المثل و حکایات، در آن دوره به‌صورت گسترده رایج بوده است. این میراث گسترده به‌صورت‌های مختلف به دورۀ اسلامی منتقل شد و رفته‌رفته با عناصر اسلامی درآمیخت و بنا بر اقتضائات این دوران دچار تحولاتی شد. قابوس‌نامه یکی از اولین و مهم‌ترین متون اندرزنامه‌‌ای در ادبیات فارسی است که در مسیر این انتقال و تحولات قرار دارد. این مقاله در پی آن است تا با بررسی سبک و درون‌مایۀ قابوس‌نامه و مقایسۀ آن با اندرزنامه‌های پیشین و برخی اندرزنامه‌های معاصرش، آشکار کند این اثر چه نسبتی با سنت اندرزنامه‌نویسیِ پیش و پس از خود دارد. بررسی‌ها نشان داد بر اساس تعلق خاطر آل زیار و نویسندۀ قابوس‌نامه به ایران باستان و آشنایی این نویسنده با زبان پهلوی، این اثر در سبک و محتوا، قرابت بسیاری به سنت اندرزنامه‌نویسی پیشین دارد. برخلاف این امر صبغۀ اسلامی آن در مقایسه با اندرزنامه‌های معاصرش اندک و دور از انتظار است. ازاین‌رو قابوس‌نامه حامل میراث اندرزنامه‌‌ای پیشینیان در ادبیات فارسی است و مؤلفه‌ها و عناصر آن را در دوران اسلامی نمایندگی می‌کند.

المصادر:

1. ابن اثیر، عزالدین علی (1350)، الکامل، ترجمۀ عباس خلیلی، تصحیح مصطفی نراقی، تهران: انتشارات کتب ایران.

2. ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن اسفندیار (1366)، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، به اهتمام محمد رمضانی، قسم اول و دوم، تهران: پدیده (خاور).

3. ابن مسکویه رازی، احمد بن محمد (1369)، تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.

4. ــــــ (1376)، تجارب الامم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: طوس.

5. ــــــ (1350)، جاویدان خرد، ترجمۀ سید محمدکاظم امام، تهران: بوزرجمهری.

6. ــــــ (1359)، جاویدان خرد، ترجمۀ شرف‌الدین عثمان بن محمد قزوینی، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

7. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1352)، الفهرست، تصحیح رضا تجدد، تهران: ناشر مکتب الاسدی‌ـ مکتب الاجعفری.

8. اسعدی، مریم السادات (1389)، «خانواده در قابوس‌نامه»، بوستان ادب، دورۀ دوم، شمارۀ 2، پیاپی 1/58، 32ـ49.

9. اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، ترجمۀ جواد فلاطورى و مریم میراحمدى‏، چ4‏، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى‏.

10. اشه، رهام و سراج، شهین (1379)، آذرباد مهرسپندان، تهران: فروهر.

11. اصفهانی، حمزة بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الانبیا)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

12. اللهیاری، فریدون (1381)، «قابوس‌نامۀ عنصرالمعالی و جریان اندرزنامه‌نویسی سیاسی در ایران دوران اسلامی»، مجلۀ علمی‌پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ دوم، شمارۀ 31، 125ـ142.

13. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامۀ ادبی فارسی (گزیدۀ اصطلاحات، مضامین و موضوعات ادب فارسی)، چ2، تهران: س‍ازم‍ان‌ چ‍اپ‌ و ان‍ت‍ش‍ارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.

14. بهار، محمدتقی (1373)، سبک‌شناسی، چ۷، تهران: امیرکبیر.

15. بیرونی، ابوریحان (1363)، آثار الباقیه عن قرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.

16. تحفة ‌الملوک (در آداب که بین ربع اول قرن هفتم و ربع آخر قرن هشتم تألیف شده) (1317)، ویراسته و مقدمۀ سید حسن تقی‌زاده، چ۱، تهران: کتابخانۀ طهران.

17. تفضلی، احمد (1389)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن.

18. تمیم‌داری، احمد (1379)، کتاب ایران (تاریخ ادب فارسی، مکتب‌ها، دوره‌ها، سبک‌ها و انواع ادبی)، تهران: الهدی.

19. جاحظ، ابوعثمان (1308)، التاج، تصحیح احمد زکی پاشا، ترجمۀ حبیب الله نوبخت، تهران: چاپ تابان.

20. ــــــ (2003م)، المحاسن والاضداد، قدّم له و شرحه و وضع فهارسه الدکتور صلاح‌الدین الهوّاری، الطبعة الاولی، بیروت: المکتبة العصریه.

21. خاتمی، احمد و غلامرضا رفیعی (1390)، «اندرزهای عنصرالمعالی در قابوس‌نامه و مقایسۀ آن با نظرات تربیتی ژان ژاک رسو»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 12، 1ـ24.

22. خواجه نظام‌الملک، ابو‌علی طوسی (1347)، سیاست‌نامه، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

23. دانش‌پژوه، محمدتقی (1366)، «کشورداری و سیاست در نگارش سعدی»، مندرج در ذکر جمیل سعدی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 122ـ135.

24. دوبلونا، فرانسوا (1393)، «تأثیرات ایران قبل از اسلام و هند در ادبیات فارسی»، مندرج در تاریخ ادبیات فارسی، به قلم گروهی از ایران‌شناسان، زیر نظر احسان یار شاطر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.

25. دوفوشه کور، شارل هانری دو (1377)، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا هفتم هجری، ترجمۀ محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روبخشان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

26. رجایی، فرهنگ (1372)، تحول اندیشۀ سیاسی در شرق باستان، تهران: قومس.

27. رومبکه، کریستین وان (1393)، «تأثیرات هلنیستی در ادبیات فارسی کلاسیک»، مندرج در تاریخ ادبیات فارسی، به قلم گروهی از ایران‌شناسان، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.

28. ریاحی، محمدامین (1372)، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

29. ریپکا، یان (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.

30. زرقانی، سید مهدی (1388)، «طرحی برای طبقه‌بندی انواع ادبی در دورۀ کلاسیک»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، سال ششم، شمارۀ 24، 81ـ106.

31. زرین‌کوب، عبدالحسین (1375)، از گذشته ادبی ایران، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

32. سبزعلیپور، جهاندوست و عبداللهی، فرزانه (1391). «داستانک در حکایت‌های قابوس‌نامه و تطبیق آن با مینی‌مالیسم»، فصلنامۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)،سال پنجم، شمارۀ 1، 161ـ172.

33. صفا، ذبیح‌الله (1378)، تاریخ ادبیات (از آغاز عهد اسلامی تا دورۀ سلجوقیان)، چ8، تهران: فردوس.

34. طباطبایی، سید جواد (1368)، درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

35. عزالدین کاشانی، محمود بن علی (1381)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح و مقدمۀ جلال‌‌الدین همایی، چ8، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

36. عنصرالمعالی، کیکاووس ‌بن اسکندر (1386)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.

37. عوفی، محمد (1361)، تذکرۀ لباب ‌الالباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: کتابفروشی فخر رازی.

38. غزالی، ابوحامد محمد (1315ـ1317)، نصیحة ‌الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.

39. قزوینی، محمد (1322)، «تصحیح مقدمه قدیم شاهنامه»، مندرج در هزار سال پس از فردوسى، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ.

40. کریستین سن، آرتور (1368)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمى، چ6، ‏ تهران: دنیاى کتاب.

41. لسان، حسین (1377)، «پژوهشی در روایات و مضامین سعدی»، مندرج در ذکر جمیل سعدی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 143ـ173.

42. محمدی، ‏محمد (1379)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، چ۱،‏ تهران: توس.

43. مسعودی، علی بن حسین (1370)، مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چ4، تهران: علمی و فرهنگی.

44. مشکور، محمدجواد (1389)، کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران: دنیای کتاب.

45. مقدسی، مطهر بن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.

46. میثمی، جولی اسکات (1393)، «گونه‌های ادبیات درباری»، مندرج در تاریخ ادبیات فارسی، به قلم گروهی از ایران‌شناسان، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.

47. مینوی خرد (1354)، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

48. نظری، جلیل (1381)، «مضامین مشترک قابوس‌نامه و آثار سعدی»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، (ویژه زبان و ادبیات فارسی)، دورۀ هفدهم، شمارۀ 2، پیاپی 34، 175ـ185.

 49. نوابی، ماهیار (1339)، «گزیدۀ اندرز پوریوتکیشان»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 55، 535ـ513 .

50. یوسفی، غلامحسین (1367)، دیداری با اهل قلم (دربارۀ بیست کتاب نثر فارسی)، چ۲، تهران: علمی.