نگاهی به نسخه های خطی رسالۀ انیس الطالبین محمدبن محمود فارس
الموضوعات : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسیالهه صادقی 1 , قربانعلی ابراهیمی 2 , مهرداد چترایی 3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
الکلمات المفتاحية: نسخۀ خطی, دورۀ صفوی, انیس‌الطالبین, محمد بن محمود فارس, سدۀ یازدهم.,
ملخص المقالة :
رسالۀ انیس‌الطالبین محمد بن محمود فارس، از آثار نفیس سدۀ یازدهم هجری است که تاکنون تصحیح و چاپ نگردیده است. با توجه به اینکه تاکنون رسالۀ مزبور معرفی نشده است، انجام پژوهش حاضر ضروری به نظر می‌رسد و از آن جایی که رسالۀ انیس‌الطالبین دربردارندۀ افکار و اصطلاحات عرفانی، اطلاعات تاریخی و ... است، حائز اهمیت بسیار است. نگارنده در پژوهش حاضر ضمن معرفی رسالۀ انیس‌الطالبین، به بررسی محتوا، عناصر و مؤلفه‌های سبکی آن نیز پرداخته است. بررسی این اثر نشان دهندۀ آن است که عرفان محمد بن محمود فارس بر پایۀ شریعت است و در تبیین مفاهیم عرفانی به آیات قرآن و سخنان پیامبر اکرم و اهل‌بیت ایشان استشهاد نموده است. فارس همچنین نویسنده‌ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیت زیادی داده است. صور خیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلّفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده می‌شود، در این اثر نیز به‌وضوح مشهود است. از این رو دانش والا و زبان قوی و غنی نویسنده سبب شده تا رسالۀ انیس‌الطابین در زمرۀ آثار نفیس دورۀ صفوی قرار گیرد.
دو فصلنامه پژوهشنامه نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی
سال هفتم، شماره هجدهم، پاییز و زمستان ۱۴۰۱
نگاهی به نسخه‌های خطی رسالۀ انیس الطالبین محمد بن محمود فارس1
الهه صادقی2
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
قربانعلی ابراهیمی3
استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران (نویسنده مسئول)
مهرداد چترایی4
استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
چکیده
رسالۀ انیس الطالبین محمد بن محمود فارس، از آثار نفیس سدۀ یازدهم هجری است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. با توجه به اینکه تاکنون رسالۀ مزبور معرفی نشده است، انجام پژوهش حاضر ضروری به نظر می‌رسد و ازآنجاکه این رساله دربردارندۀ افکار و اصطلاحات عرفانی، اطلاعات تاریخی و... است، حائز اهمیت بسیار است. نگارنده در پژوهش حاضر ضمن معرفی رسالۀ انیس الطالبین، به بررسی محتوا، عناصر و مؤلفه‌های سبکی آن نیز پرداخته است. بررسی این اثر نشان‌‌دهندۀ آن است که عرفان محمد بن محمود فارس بر پایۀ شریعت است و در تبیین مفاهیم عرفانی، به آیات قرآن و سخنان پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت ایشان استشهاد نموده است. فارس همچنین نویسنده‌ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیت بسیاری داده است. صور خیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلّفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده می‌شود، در این اثر نیز به‌وضوح مشهود است. ازاین‌رو دانش والا و زبان قوی و غنی نویسنده سبب شده است تا رسالۀ انیس الطالبین در زمرۀ آثار نفیس دورۀ صفوی قرار گیرد.
واژه‌های کلیدی:
نسخۀ خطی، دورۀ صفوی، انیس الطالبین، محمد بن محمود فارس، سدۀ یازدهم.
۱. بیان مسئله
نسخ خطی به‌عنوان گنجینه‌های ارزشمند، نماد بخشی از فرهنگ هر سرزمین محسوب می‌شوند. این نسخه‌ها حاصل و دست‌مایۀ نظریات و جهان‌بینی شاعران و نویسندگان است که با تکیه بر ذوق خدادادی و کوشش فراوان توانسته‌اند آثار گران‌بها و نفیسی را از خود بر جای گذارند. با مطالعه و بررسی این نسخه‌ها می‌توان اطلاعاتی از آداب‌ورسوم، دین و فرهنگ مردم هر دوره به دست آورد؛ بنابراین احیا و معرفی نسخ خطی و زدودن غبار فراموشی از چهرۀ فراموش‌شدۀ متون قدیمی و کهن و شناساندن این آثار به جامعۀ زبان و ادب پارسی از اهمیت بسزایی برخوردار است. با توجه به اینکه استفاده از این نسخه‌ها و محتوای ارزشمند آن‌ها با تصحیح و چاپ آن‌ها امکان‌پذیر است، وظیفۀ خطیری بر عهدۀ محققان در انجام این رسالت وجود دارد که با روش‌های علمی موجود به این مهم بپردازند و این گنجینه‌های ناشناخته و باارزش را در دسترس عموم قرار دهند؛ بنابراین تصحیح و بررسی برخی از این آثار می‌تواند اطلاعات دقیقی را از چهره‌های مشهور و گمنام در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد یا اطلاعات قبلی آن‌ها را تکمیل و یا نقض نماید. این آثار به‌دلیل محتوای آن‌ها بر اطلاعات ادبی و تاریخی، مصالح و مواد ارزشمندی در اختیار اهل پژوهش قرار می‌دهد و برای شناخت اندیشه‌ها، بهترین منبع به حساب می‌آیند. یکی از این آثار ناشناخته رسالۀ انیس الطالبین است. این اثر از آثار اخلاقی و عرفانی سدۀ یازدهم هجری است که به‌صورت منظوم و منثور بوده و توسط مؤلفی ناشناس به نام محمد بن محمود فارس تألیف شده است. از این اثر، تاکنون دو نسخۀ خطی یافت شده است که هر دو نسخه با شماره‌های ۲۹۸۴ و ۲۲۱ در کتابخانۀ اعظم قم نگهداری می‌شود. شایان ذکر است که نسخۀ ۲۲۱ سوای از نسخۀ ۲۹۸۴ است و به عبارتی، تحریر دیگری از رسالۀ انیس الطالبین است.
محمد بن محمود فارس از علمای گمنام سدۀ یازدهم هجری است. با وجود همۀ تلاش‌های صورت‌گرفته نام و نشانی از وی در تذکره‌ها و کتب تاریخی یافت نشد. براساس اطلاعات رسالۀ انیس الطالبین وی از عارفان صاحب‌قلم دورۀ صفویه و از شیعیان دوازده‌امامی است که ارادت وی به خاندان پیامبر در جای‌جای رسالۀ وی مشهود است. این نویسندۀ چیره‌دست علاوه‌بر اینکه در دوران خود درزمینۀ عرفان سرآمد بوده، نویسنده‌ای آگاه و عالم بوده که به علوم زمان خود اعم از علوم دینی، جغرافیا، تاریخ، فنون ادبی و... نیز مسلط بوده است.
یکی از این آثار ناآشنای فارس، رسالۀ انیس الطالبین است که درزمینۀ عرفان نگارش یافته است. این رساله در ۷۷ باب تدوین شده و راهگشای مخاطبان در مسیر معرفت الهی است. نویسنده در تبیین مفاهیم عرفانی و اخلاقی به آیات قرآن، احادیث پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) و داستان‌های تاریخی و مذهبی استناد کرده است.
۲. پیشینۀ پژوهش
محمد بن محمود فارس، ازجمله نویسندگان عارفی است که متأسفانه تاکنون خود و آثارش در غبار نسیان و فراموشی مانده است. رسالۀ انیس الطالبین وی که گنجینه‌ای گران‌سنگ از عرفان و معارف است، از دید اهل ادب و پژوهشگران به دور مانده و تاکنون پژوهشی دربارۀ رسالۀ مزبور صورت نگرفته است؛ ازاین‌رو پژوهش حاضر در نوع خود نخستین گام محسوب می‌شود و بررسی‌ها نشان داده است که علاوه‌بر رسالۀ انیس الطالبین محمد بن محمود فارس، سه رسالۀ هم‌نام دیگر موجود است که البته سوای از رسالۀ حاضر است و فقط تشابه نامی دارند که در ذیل به آن‌ها اشاره شده است:
۱. صلاح بن مبارک بخاری، کتابی با عنوان انیس الطالبین و عدة السالکین تألیف نموده که صاری اوغلی آن را تصحیح نموده است. این اثر فقط تشابه اسمی با انیس الطالبین حاضر دارد و اثری است در شرح مناقب خواجه محمد بهاءالدین نقشبند که بر چهار بخش است: اول در تعریف ولایت و ولی دوم در شرح ابتدای احوال خواجه و ذکر سلسلۀ خواجگان، سوم بیان صفت و احوال و اقوال و اخلاق حضرت خواجه نقشبند و چهارم در ذکر کرامات و ظهورات خواجه محمد نقشبند (صلاح بن مبارک بخاری، ۱۳۶۹).
۲. صفایی کاتب نیز رساله‌ای با عنوان انیس الطالبین، در شرح اصول اعتقادی فرقۀ نقشبندیه و مقامات شیخ بهاءالدین نقشبند نگاشته است که این اثر ازجمله رساله‌های عرفانی ناشناخته است با نام انیس الطالبین. نویسندۀ ناآشنای این اثر خود را محمد شهر صفایی مشهور به کاتب معرفی نموده است. این کتاب تنها منبعی است که از مؤلف این اثر نام و نشان به دست می‌دهد و تنها نسخۀ باقی‌ماندۀ آن دست‌نوشته‌ای است که اصل آن با شمارۀ ۴۳۲۹۱ در بایگانی ملی هند (دهلی‌نو) نگهداری می‌شود و فیلمی از آن به شمارۀ ۱۱۰۶ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است. این اثر را آقاحسینی و یلمه‌ها تصحیح کرده‌اند و در سال ۱۳۹۱ در انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان به چاپ رسیده است (صفایی، ۱۳۹۱).
۳. معرفی نویسنده
اطلاعات چندانی از نویسندۀ رسالۀ انیس الطالبین در دست نیست و فقط اطلاعاتی که با تکیه بر متن رساله می‌توان از نویسندۀ آن به دست داد، بدین شرح است:
۱. نام نویسنده محمد بن محمود فارس است که در صفحۀ آغازین نسخۀ اساس کتاب بدان اشاره کرده است: ... حسب التماس ایشان بندۀ ضعیف محمد بن محمود فارسی الشهر المتشهر ... از کتاب‌های سلف و میزان... هر خرمنی خوشی فراهم آورده... (۲/الف).
همچنین در سطر پایانی نسخۀ بدل نیز کاتب به نام نویسندۀ اثر اشاره کرده است: تمام شد کتاب انیس الطالبین من تصنیف جامع العلوم مولانا شمس‌الدین محمد فارسی علی ید الحقیر الفقیر محمدابراهیم الحسینی به تاریخ غرّۀ شهر جمادی‌الثانی من شهور سنة ۱۲۵۹.
۲. محمد بن محمود فارس از شیعیان دوازده‌امامی و معتقدان به اهل‌بیت عصمت و طهارت بوده و در جای‌جای اثر به سخنان و روایات این بزرگان استشهاد کرده است: از حضرت علی الحسین (ع) منقول است که هرکه حرفی از کتاب خدا را گوش کند بی‌آنکه بخواند، حق‌تعالی برای او حسنه‌ای بنویسند و گناهی از او محو نماید (۳۹/ب).
یا: روایت است از عبدالله عباس رحمت‌الله علیه که امام محمد مهدی علیه‌الصلوات و علیه‌السّلام از فرزندان امام حسن عسکری علیه‌السّلام است و مادر امام از فرزندان عباس بن علی است و چهل سال پادشاهی دنیا وی را باشد (۷۷/الف).
۳. نویسنده از عارفان سدۀ یازدهم هجری است که با علوم زمان خود ازجمله حدیث، عرفان و ادب آشنایی کامل داشته و در ضمن نگارش رسالۀ خود از صنایع ادبی بهره گرفته است. وی همچنین به اشعار شاعران بزرگی همچون عطار اشاره کرده و در ضمن تبیین مفاهیم عرفانی از سخنان عرفای بزرگی چون جنید بغدادی و شبلی، رابعه و... بهره برده است.
۴. نگاهی به نسخه‌های خطی رسالۀ انیس الطالبین
در پیگیری‌های انجام‌شده از فهرست‌های نسخ خطی، دو دست‌نوشته از رسالۀ انیس الطالبین یافت شده است:
۱. نسخۀ خطی رسالۀ انیس الطالبین به شمارۀ ۲۹۸۴ که در کتابخانۀ مسجد اعظم قم نگهداری می‌شود. این نسخه را کاتبی ناشناس در قرن یازدهم هجری در ۲۱۱ برگ (۴۲۱ صفحه) به خط نسخ کتابت کرده است. در این نسخه، عناوین و تیترها و آیات و احادیث با قلم شنگرف کتابت شده است. با توجه به قدمت نسخه و اینکه نسخۀ مزبور جامع‌ترین دست‌نوشته از این اثر است، این نسخه به‌عنوان نسخۀ اساس در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفت. نسخه با این جمله آغاز می‌شود: «هذا کتاب انیس الطالبین. بسم‌الله الرحمن الرحیم الحَمدُللهِ رَبِّ العالَمینُ وَ العاقِبَةُ لِلمُتَقینُ وَ صلّی اللهُ عَلی [سیّدنا] وَ نَبیَّنا محمد وَ آلِهِ الطاهِرین.» و با این جمله به پایان می‌رسد: «در خبر است از موسی علیه‌السّلام که در مناجات از الله سبحانه و تعالی...».
۲. نسخۀ دوم، نسخه‌ای است به شمارۀ ۲۲۱ که در کتابخانۀ مسجد اعظم قم نگهداری می‌شود.این نسخه را محمدابراهیم حسینی در جمادی‌الثانی ۱۲۵۹ به خط نسخ در ۵۷ برگ (۱۱۳ صفحه)، ۳۱ سطری کتابت کرده است. این دست‌نوشته دارای رکابه است و در نسخۀ مذکور عنوان‌ها و سرتیترها با قلم شنگرف نگارش شده و صفحات این دست‌نوشته دارای رکابه است. این نسخه سوای نسخۀ ۲۹۸۴ است. به عبارت دیگر، این نسخه تحریر دیگری از رسالۀ انیس الطالبین است و هم‌خوانی چندانی با آن نسخه ندارد و کمتر عبارتی را در این دو اثر می‌توان یافت که ازلحاظ نگارش شبیه باشند و تنها ازنظر محتوا دو نسخه مشترک‌اند. نسخه با این جمله آغاز می‌شود: «هذا کتاب انیس الطالبین. بسم‌الله الرحمن الرحیم تصنیف جامع العلوم مولانا شمس‌الدین محمد فارس ... اَلحَمدُ للهِ ربّ العالمینَ وَ العاقِبَةُ لِلمُتَقین وَ لا عدوان الّا عَلیَ الظالِمین وَ صلی اللهُ عَلی محمد وَ آلِهِ اجمَعین وَ عِترَةِ الطاهرین» و با این جمله پایان می‌یابد: «تمام شد کتاب انیس الطالبین من تصنیف جامع العلوم مولانا شمس‌الدین محمد فارسی علی ید الحقیر الفقیر محمدابراهیم الحسینی به تاریخ غرّۀ شهر جمادی‌الثانی من شهور سنة ۱۲۵۹».
۵. رسم‌الخط نسخه
حرف اضافۀ «به» در بسیاری از موارد، به کلمۀ بعد، به‌صورت چسبیده کتابت شده است؛ مانند: بقدرت (به قدرت)، بافتتاح (به افتتاح)، بمرهم (به مرهم)، برنگ (به رنگ)، بحج (به حج)، برحمت (به رحمت).
حرف نشانۀ «را»، مشابه اکثر نسخه‌های قدیم، به‌صورت چسبیده نوشته شده است؛ مانند: ترا (تو را)، آنرا (آن را)، ویرا (وی را)، عرشرا (عرش را)، مردمرا (مردم را)، مرغانرا (مرغان را).
در تمام موارد «گ» به‌صورت «ک» کتابت شده است؛ مانند: کردون (گردون)، کوش (گوش)، کلاب (گلاب)، رک (رگ)، کردانم (گردانم).
در برخی از موارد «ب» به‌صورت «پ» کتابت شده است؛ مانند: بدید (پدید)، اسپ (اسب)
در برخی موارد «ش» به‌صورت «س» کتابت شده است؛ مانند: پست (پشت)، مساهده (مشاهده).
«یک» معمولاً به کلمات بعد از خود متصل شده است؛ مانند: یکمرتبه (یک مرتبه)، یکقطره (یک قطره)، یکذرّه (یک ذرّه).
در تمام موارد «ای» به سر کلمه به‌صورت چسبیده کتابت شده است؛ مانند: ایجبرئیل (ای جبرئیل)، ایفرزند (ای فرزند).
در تمام موارد «های» علامت جمع به‌صورت چسبیده به کلمۀ قبل از خود کتابت شده است؛ مانند: دلها (دلها).
در برخی موارد «نقطه‌گذاری» در کلمات به‌درستی انجام نشده است؛ مانند: حجسته (خجسته)، فرطاس (قرطاس)، عرق (غرق)، حالی (خالی)، بار (باز).
در تمام موارد «که» به کلمۀ قبل از خود به‌صورت چسبیده کتابت شده است؛ مانند: چنانکه (چنان که)، کسانیکه (کسانی که).
در برخی موارد کلمات طبق تلفظ عامیانه کتابت شده است؛ مانند: دوروغ (دروغ)، سبت (سبد)، فرمون (فرمان)، قاران (قارون)، اوشان (ایشان)، آروم (آرام)، دنب (دم)، نماز پنجگونه (نماز پنج‌گانه)، دواد (دوات).
در اغلب موارد «است» به‌صورت چسبیده به کلمۀ پیش از خود کتابت شده است؛ مانند: روایتست (روایت است)، توست (تو است).
در تمام موارد «چه» به‌صورت «چو» کتابت شده است.
به‌جای «ی» اضافه و وحدت، «ی» ابتر (ء) آورده است؛ مانند: بندۀ (بندهای).
«می» بر سر افعال، به‌صورت چسبیده کتابت شده است؛ مانند: میکرد (میکرد)، میگفت (میگفت).
حرف اشارۀ «این» و «آن» به کلمات بعد از خود به‌صورت چسبیده نوشته شده است؛ مانند: آنخانه (آن خانه)، آنکس (آن کس)، آنغار (آن غار).
در برخی موارد، دو یا سه واژه به‌صورت متصل‌شده نوشته شده است؛ مانند: فلانکس (فلان کس)، آنحضرترا (آن حضرت را).
پیشوند« بـ» و «نـ» گاهی به‌صورت جدا از فعل نوشته شده است. نه پذیرم (نپذیرم)، به بینی (ببینی)، نه نموده (ننموده).
واژۀ سوم به‌صورت سیوم نوشته شده است.
واژۀ دوم به‌صورت دیوم نوشته شده است.
گاه در ضبط نسخه برخی اغلاط دیده می‌شود؛ مانند: زکر (ذکر)، زریات (ذریات)، ذکریا (زکریا)، فاتمه (فاطمه)، خورده (خرده)، تظرع (تضرع)، منی (منا)، غذب (غضب)، ثمرقند (سمرقند)، خوانه (خانه)، میراس (میراث)، مؤزن (مؤذن)، واعذ (واعظ)، صواب (ثواب)، حاصبان (حاسبان)، بوزر (بوذر)، خواص (خاص).
در تمام موارد «ه» غیرملفوظ در حین جمع بستن کلمه کتابت نشده است؛ مانند: غرفها (غرفه‌ها)، دریچها (دریچه‌ها)، شاخها (شاخه‌ها)، اژدها (اژده‌ها) و... .
در برخی موارد «ه» غیرملفوظ در حین جمع بستن با «ان» با وجود ذکر حرف میانجی، کتابت شده است؛ مانند: زندهگانی (زندگانی)، بندهکان (بندگان).
در برخی موارد «ت» به‌صورت «ه» کتابت شده است؛ مانند: طاعه (طاعت)، ساعه (ساعت).
در برخی موارد بخش‌های کلمات مرکب به‌صورت غیرمتداول جدا از هم کتابت شده است؛ مانند: دیروز (دیروز)، همواره (همواره).
شكل (1): تصویر صفحه نخست نسخۀ اساس (نسخۀ شمارۀ 2984)
شكل (2): تصویر صفحه آخر نسخه اساس (نسخۀ شمارۀ 2984)
شکل (۳): تصویر صفحۀ نخست نسخۀ ب (تحریر دیگری از رسالۀ انیس الطالبین) (نسخۀ شمارۀ ۲۲۱)
شكل (4): تصویر صفحه آخر نسخه ب (نسخۀ شمارۀ 221)
۶. سطح لغوی نسخه
از منظر واژگانی سبک نگارش فارس، سبکی تأمل‌برانگیز است و بخش‌های درخور ملاحظه‌ای از توفیق وی در رسالۀ انیس الطالبین به‌واسطۀ زبان قوی و غنی و پرامکان اوست. بررسی و تحلیل تک‌تک جملات این اثر، بیانگر آن است که او نویسنده‌ای چیره‌دست و توانا بوده که بر دایرۀ لغات تسلط ویژه‌ای داشته است.
۶-۱. کاربرد لغت در معنی خاص
نویسنده در رسالۀ انیس الطالبین پاره‌ای از لغات و اصطلاحات را در معنایی خاص به کار برده که نمونه‌هایی از این لغات در ذیل آورده شده است:
مهمات: کارها و امور دشوار.
هرکه بعد از وضو گرفتن، صلوات بر من فرستد، وی را ثواب هفتاد شهید بنویسند و مهمات او را اجابت شود (۲۵/الف).
به‌جای: در حقِّ.
زنان زانیه باشند که به‌جای شوهران خیانت کرده باشند (۱۴۱/ب).
گرفت: پرسید، جست‌وجو کرد.
بلوقیا به مادر احوال گرفت. (۱۱۷/الف).
درگذشت: رفت، گذشت.
بلوقیا درگذشت و برفت تا یک شبانه‌روز برآمد (۱۱۶/الف).
بپرسید: عیادت.
یا موسی اگر خواهی نیک‌های تو هم‌چندان نیکی‌های همۀ خلایق روی زمین گردانم، به پرسید بیماران بسیار شوی (۵۱/ب).
بشد: رفت.
از سکرات موت از هوش بشد (۵۴/ب).
چون این‌ها شنید، هفت شبانه‌روز عقل از وی بشد (۵۵/ب).
برآمد: گذشت.
چند روز برآمد (۱۱۲/ب).
۶-۲. کهن‌کاربردها
رسالۀ انیس الطالبین سرشار از واژه‌ها و ترکیباتی است که روزگاری روایی داشته، اما به مرور زمان از کاربرد آن‌ها کاسته شده و رو به فراموشی نهاده است:
ازرق: کبود.
چشمش ازرق شود (۱۴۵/الف).
طبقه: مقاربت، جماع.
مادینه که با مادینه طبقه زنند (۱۹۱/الف).
دراعه: نوعی از جامۀ مشایخ، بالاپوش.
سمندا برخاست و دراعۀ مصری بر سر کرد (۱۹۸/ب).
نعلین: کفش.
یا موسی نعلینی از آهن در پای کن (۵۰/الف).
دعامه: ستون.
در زیر عرش قبّه‌ای دیدم بی‌دعامه که او را نگاه دارد (۵/الف).
خداوند: صاحب.
زن خداوند خانه است که معرّف است (۱۲۶/الف).
گرمابه: حمام.
درحال مرا به گرمابه فرستاد (۱۲۵/الف).
پایگاه: طویله.
گاوی داشت، در پایگاه برد و ببست (۱۲۵/الف).
عقبه: کنایه از کار سخت و دشوار.
اگر می‌خواهی از این عقبه خلاص گردی چون امشب شاگرد علف می‌آورد مخور (۱۲۵/ب).
قرطاس: کاغذ.
دوات و قلم و قرطاس بیاورید (۱۲۶/الف).
شوخ: گستاخ.
سگ گفت: چه بی‌شرم خروسی، دو چشم شوخ داری (۱۲۶/الف).
یراق: اسباب و وسایل.
از جهت پسر برگ و یراق سفر بساختند (۱۲۰/ب).
آب دست: وضو (۲۸/الف).
فرمود که بیایید و آب دست کنید (۲۸/الف).
قاشان: شهری است نزدیک قم و اهل آن همه شیعه هستند و جماعتی از دانشمندان و ادیبان بدان‌جا منسوب هستند.
اگر صد آیه بخواند، او را از قاشان بنویسد (۳۹/ب).
اندیشیدن: ترسیدن.
چنین دلیری مکنید و از عذاب حق سبحانه و تعالی بیندیشید (۱۰۹/ب).
قنطاری: وزنی در حد صد رطل، مجازاً بسیار.
برای او قنطاری از نیکی بنویسند (۳۹/ب).
طپانچه: سیلی.
شوهرش طپانچه‌ای بر او زد (۱۵۹/ب).
بلیّه: بلایا، سختی و گرفتاری.
هرکه از بلیّه‌ای ترسد و صد آیه بخواند، از هرجای قرآن که خواهد (۴۰/الف).
۶-۳. کاربرد لغات و ترکیبات عربی
محمد بن محمود فارس در نگارش رسالۀ خود به‌شیوۀ رایج زمانه از ترکیبات و لغات عربی بهره گرفته و با توجه به اینکه موضوع اثر وی عرفانی است، ناگزیر به استفادۀ فراوان از عبارات و ترکیبات عربی بوده است و کمتر جمله‌ای را در این رساله می‌توان یافت که لغات و ترکیبات عربی در آن به کار نرفته باشد.
مقرب الحضره (۵۷/الف)، اطعمه (۸۱/الف)، اشربه (۸۱/الف)، تحمید (۹۶/الف)، تهلیل (۹۶/الف)، بنت (۱۵۹/ب) و... .
اصطلاحات عامیانه
در رسالۀ انیس الطالبین پاره‌ای از لغات و اصلاحات به‌شیوۀ عامیانه به کار برده شده است؛ البته این ویژگی، متن را از یکدستی خارج کرده است.
فرمون: فرمان.
ایشان را تربیت میکرد و پند می‌داد تا فرمون خدای تعالی به‌جای آورند (۵۶/الف).
وا: باز.
دهانی واکرده به فراخی از مشرق تا به مغرب (۱۳۶/الف).
گنده‌لات: اشرار، افراد جسور و بی‌باک.
همه روی زمین از گنده‌لات‌های ایشان در تنگ باشد (۸۲/ب).
به‌درافتاده: بیرون افتاده.
زبان‌هاشان از دهن به‌درافتاده (۱۴۱/ب).
۶-۴. ترکیب‌سازی
یکی از شگردهای بیانی و زبانی، ساخت ترکیبات زیبا و تازه‌ای است که بیشتر پیامد نیازهای بلاغی و بیانی است. زبان فارسی در میان زبان‌های جهان، به‌لحاظ امکان ساختن ترکیب در ردیف نیرومندترین زبان‌هاست و «مسئلۀ ساختن ترکیبات خاص، یکی از مسائلی است که هر شاعر و نویسنده‌ای در هر دوره‌ای، در راه آن (گرچه اندک) کوشش کرده است؛ البته شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان در قدرت ترکیب‌سازی یکسان نیستند. همچنین ادوار شعر فارسی به‌لحاظ توجه گویندگان به ساختن ترکیب‌ها یکسان نیست» (شفیعی کدکنی، ۱۳۷۱: ۶۴). محمد بن محمود فارس از نویسندگانی است که تلاش وافری برای ترکیب‌سازی و آفرینش ترکیبات با بهره‌گیری از زبان فارسی و عربی کرده است. از میان انواع ترکیب، کاربرد ترکیب‌های وصفی مقلوب در رسالۀ انیس الطالبین به‌وفور مشهود است.
۷. سطح فکری نسخه
این رساله همچون غالب متون عرفانی با مناجات و تحمید آغاز می‌شود و نویسنده پس از ستایش خداوند، به نعت پیامبر اکرم(ص) می‌پردازد:
بِسمِ اللهِ الرَحمَنِ الرَحیم وَ بِهِ نَستَعین
الحَمدُللهِ رَبِّ العالَمینُ وَ العاقِبَةُ لِلمُتَقینُ وَ صلّی اللهُ عَلی [سیّدنا] وَ نَبیَّنا محمد وَ آلِهِ الطاهِرین. امّا بعد حق تعالی جلّ قدره ... بر رسول و آل و اولاد او علیهم‌السّلام باد (۲/الف).
نویسنده در سبب تألیف کتاب بیان می‌دارد که جمعی از دوستان و یاران درخواست نمودند که به تقریر کتابی بپردازد که به‌واسطۀ آن بتوانند به معرفت حق‌تعالی دست یابند و راهنمای آن‌ها باشد؛ ازاین‌رو نویسنده به تألیف رسالۀ حاضر می‌پردازد. «امّا سبب این کتاب آن بود که دوستان و محبّانی که به ایشان... در میان بود، درخواست نمودند که ما را کتابی باید که... و از آن معرفت الله تعالی حاصل نموده و در طاعت و عبادت اقوام و حسب التماس ایشان بندۀ ضعیف... فارسی الشهر المتشهر... از کتاب‌های سلف و میزان... هر خرمنی خوشی فراهم آورده؛ به‌دلیل مضمون و کلام پیاپی... حضرت نبوی و کلام به الهام حضرت قدوة الاوصیا و الاصفیا به علی المرتضی علیه الافضل و الصلوة و اکمل التحیات هفتاد و هفت باب مروب گردانیده و آن را انیس الطالبین... و دوستان را انیس و مونس باشد... یادآوری فرمایند باللهِ التوفیق و هو الله المستعان» (۲/الف).
محمد بن محمود فارس از عارفان اهل تشیع بوده که در رسالۀ خود از خاندان عصمت و طهارت به نیکی و احترام یاد می‌کند و در سرتاسر رسالۀ انیس الطالبین هرکجا که مجال می‌یابد به سخنان پیامبر اکرم(ص)، ائمه(ع) و یاران ایشان استشهاد می‌کند. نویسنده در تبیین مفاهیم عرفانی به آیات و احادیث و سخنان عرفای بزرگ استشهاد می‌کند و به مخاطب خود گوشزد می‌کند که کلام وی برگرفته از منابع موثق و مورد اعتماد است و آنچه بیان داشته، سخنان بزرگان مذهب است و سلیقه و نظر شخصی وی در آن دخیل نبوده است. عـرفان محمد بن محمود فارس بر پایۀ شریعت استـوار بوده و تمـرّد از شریعت را خلاف ادب و سبب گمراهی می‌دانسته و اذعان می‌دارد که پیروی از شریعت سبب سعادت دنیوی و اخروی انسان می‌شود و پیامبر اکرم(ص) نیز براساس شریعت رفتار می‌نموده است. وی همچنین در امور عادی زندگی رعایت آداب شریعت را لازم و ضروری می‌داند؛ از آن جمله برای دعا کردن، ذبح جانوران، غذا خوردن و... آدابی را برمی‌شمارد و رعایت آن‌ها را ضروری می‌داند.
یا موسی چون محمد(ص) دریابند و به وی ایمان پیغمبر من محمد صلّی الله علیه و آله آورد و شریعت او کار کند از وی سختی جان کندن بردارم و سؤال منکر و نکیر بر وی آسان گردانم و از بوستان‌های بهشت دری در قبرش واکنم (۴۶/ب).
محمد بن محمود فارس با عارفان بزرگ و سخنان و اندیشه‌های آنان آشنایی کامل داشته است و در تبیین مفاهیم عرفانی به اقوال عارفانی مانند جنید بغدادی، شبلی، یاقوت حمویی و... استناد کرده و آرای این عارفان را برشمرده است. بررسی رسالۀ انیس الطالبین نشان می‌دهد که نویسنده از صوفیان معتزلی است که به قضا و قدر و جبرگرایی اعتقاد تام دارد و منکران قضا و قدر الهی را کافر خطاب می‌کند.
آن‌گاه فرمود: ایها النّاس بدانید که آنچه خدای‌تعالی جلّ جلاله تقدیر فرموده است و بدان قضا رفته تبدیل آن ممکن نیست. هرکس که بدین اعتقاد ندارد و ایمان نیاورد ازجملۀ کافران است (۱۳۳/الف).
محمد فارس، با علوم زمان خود آشنایی داشته است. اشاره به اصطلاحات عرفانی، ادبی، داستان‌های مذهبی و اصطلاحات علم منطق، اشاره به آیات و احادیث و... حاکی از آگاهی نویسنده درزمینۀ علوم مختلف زمان خود است.
۸. اصطلاحات دینی
پیغمبر صلّی الله علیه آله فرموده که چهار چیز به چهار چیز محکم کنید: اوّل ایمان را به نماز و مال را به زکات و علم را به نوشتن و تندرستی به صدقه. وی همچنین با سخن‌سرایان بزرگ زبان فارسی آشنا بوده و در ضمنِ رسالۀ خود به سخنان آنان نظر داشته است:
اشعار عطار:
هر آن نقشی که بر صحرا کشیدیم |
| تو زیبا بین که ما زیبا کشیدیم |
|
| (۲۰۹/الف) |
فارس همچنین با فنون شاعری آشنا بوده است و در بخش‌هایی از رسالۀ خود برای تبیین بهتر کلام، اشعاری از خود را ذکر می‌کند:
آن را که اطاعت محمد باشد |
| گنجش ز قناعت محمد باشد |
|
| (۲۳/الف) |
۹. نتیجه‌گیری
از مجموع آنچه گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت که محمد بن محمود فارس، از عرفا و مرتاضان فرقۀ صوفیان بوده که علاوه‌بر عرفان، در فنون نویسندگی نیز سرآمد بوده است. نویسنده در بیان معارف الهی و آداب طریقت به آیات و احادیث و سخنان عرفای بزرگ استشهاد کرده و به مخاطب خود گوشزد نموده که کلام وی برگرفته منابع موثق و مورد اعتماد است و آنچه بیان داشته، سخنان بزرگان مذهب است و سلیقه و نظر شخصی وی در آن دخیل نبوده است. وی در طریقت عرفانی خویش برای شریعت اهمیت زیادی قائل شده است.
رسالۀ انیس الطالبین ازجمله آثار عرفانی دورۀ صفویه است که با نثری فنی نوشته شده و نویسنده با استفاده از سجع، به کار بردن اشعار و شواهد عربی-فارسی، آیات قرآنی، احادیث، اصطلاحات علمی، لغات مهجور، استعارات و تشبیهات مختلف، کلام خود را به‌شیوه‌ای مصنوع با پیرایۀ ظرایف ادبی و صنایع لفظی آراسته است؛ بنابراین اتخاذ چنین شیوه‌ای در نگارش ازآن‌رو که نویسنده زحمت اظهار مهارت و هنرنمایی را به خود می‌دهد، قابل توجه است.
از منظر واژگانی سبک نگارش محمد بن فارس، سبکی تأمل‌برانگیز است و بخش‌های درخور ملاحظه‌ای از توفیق وی در رسالۀ انیس الطالبین به‌واسطۀ زبان قوی و غنی و پرامکان اوست. بررسی و تحلیل تک‌تک جملات این اثر، بیانگر آن است که او نویسنده‌ای چیره‌دست و توانا بوده که بر دایرۀ لغات تسلط ویژه‌ای داشته است.
آنچه مولانا شمس‌الدین فارس را در زمرۀ نویسندگان متوسط معرفی می‌کند، علاوه‌بر تسلط وی بر دایرۀ لغات، استفاده از موسیقی قوام‌یافته‌ای است که در بخش گسترده‌ای از رسالۀ انیس الطالبین، به‌خوبی در جان کلام می‌نشیند.
یکی از شگردهای بیانی و زبانی، ساخت ترکیبات زیبا و تازه‌ای است که بیشتر پیامد نیازهای بلاغی و بیانی است. محمد بن محمود فارس از نویسندگانی است که تلاش وافری برای ترکیب‌سازی و آفرینش ترکیبات بکر و نوآورانه با بهره‌گیری از زبان فارسی و عربی کرده و پاره‌ای ترکیبات بدیع را خلق نموده است.
شاعران و نویسندگان از دیرباز همواره بر آن بوده‌اند که تا در ضمن آثار خود، مخاطبان را در جهت تعالی بشر سوق دهند و زمینۀ سعادت دنیوی و اخروی آن‌ها را فراهم سازند و در مخاطب تأثیری ژرف‌تر از تأثیر لذت هارمونی‌های ظاهری ایجاد کنند که این لذت نشئت‌گرفته از تنبه و دگرگونی فکری مخاطب باشد. ازاین‌رو گاه به خلق آثاری که صرفاً تعلیم و تربیت مخاطب را در نظر دارد پرداخته و دریایی از معارف و آموزه‌های اخلاقی را به مخاطب خود ارزانی داشته و گاه روح تعلیم و تربیت را در ضمن داستان‌ها، اشعار و نوشته‌های خود متبلور ساخته‌اند و اگرچه در ظاهر آثاری خلق کرده‌اند که در ژانرهای دیگر همچون عاشقانه، عارفانه، حماسی و ... قرار گرفته است، درنهایت تأثیر تعلیمی بر مخاطب دارند. رسالۀ انیس الطالبین یکی از آثار عرفانی است که پُر از مضامین اخلاقی و تعلیمی است و کمتر صفحاتی را می‌توان یافت که خالی از پند و اندرز و آموزه‌های اخلاقی باشد و در انجام این رسالت از انواع شگردها بهره گرفته و متناسب با موقعیت مستقیم یا در لفافه به آموزش مخاطبان خود پرداخته است.
با بررسی رسالۀ انیس الطالبین می‌توان به این نتیجه رسید که شمس‌الدین فارس از دانش ادبی والایی برخوردار بوده و به انواع فنون و صناعات ادبی آشنایی داشته و با بهره‌گیری از این فنون در رسالۀ خود کوشیده است تا نثر خود را هنری‌تر جلوه دهد. انواع صور خیال ازجمله تشبیه، استعاره، کنایه، جناس، تضاد، تلمیح، تضمین و... در رسالـۀ انیس الطالبین دیده می‌شود.
منابع
بهار، ملک‌الشعرا. (۱۳86). سبک‌شناسی نثر. تهران: امیرکبیر.
رستگار فسایی، منصور. (1373). انواع شعر فارسی. شیراز: انتشارات نوید.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1371). موسیقی شعر. تهران: انتشارات آگاه.
صفا، ذبیح‌الله. (1385). مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر فارسی. چ۱۶. تهران: انتشارات ققنوس.
صفایی، قاسم بن محمد. (۱۳۹۱). انیس الطالبین. مقدمه و تصحیح حسین آقاحسینی و احمدرضا یلمه‌ها. تهران: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
صفایی کاتب. (۹۴۷ق). انیس الطالبین. نسخۀ خطی، فیلم ۱۱۰۶. تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
صلاح بن مبارک بخاری. (۱۳۶۹)، انیس الطالبین و عدة السالکین. تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی. تهران: سازمان انتشارات کیهان.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. (۱۳۷۶). دیوان عطار. به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. چ۲. تهران: انتشارات نگاه.
فارس، محمد بن محمود. نسخۀ خطی رسالۀ انیس الطالبین به شمارۀ ۲۹۸۴. قم: کتابخانۀ مسجد اعظم قم.
فارس، محمد بن محمود. نسخۀ خطی رسالۀ انیس الطالبین به شمارۀ ۲۲۱. قم: کتابخانۀ مسجد اعظم قم.
فرشیدورد، خسرو. (1386). لغت‌سازی و وضع و ترجمۀ اصطلاحات علمی و فنی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
محمدی، محمدحسین. (۱۴۰۱). بلاغت: معانی، بیان و بدیع. چ۵. تهران: نشر زوار.
[1] . تاریخ وصول: ؟/؟/؟ تاریخ پذیرش: ؟/؟/؟
[2] . Elahebaran7181@gmail.com
[3] . Ghorbanali.ebrahimi33@gmail.com
[4] . m.chatraei@yahoo.com
