نقش باورها و اِنگاره‌ها در فرایند تصحیح میراث مکتوب مطالعه موردی شاهنامه فردوسی
الموضوعات : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
1 - دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: میراث مکتوب, نسخه, کاتب, شاهنامه فردوسی,
ملخص المقالة :
گنجینه‌های خطی از ذخایر ارزشمند هر ملّتی و تحوّلات فکری در نسخه‌بدل‌ها یکی از نهانگاه‌های حقایق تاریخی هر کشوری است. نسخه‌بدل‌ها میدان درگیری و ستیز اِنگاره‌های کاتبان و مصححان هستند. نسخه‌های متعدّد از یک اثر در قلمروهای جغرافیایی متفاوت علاوه بر تحوّلات لغوی متن، نشان‌‌دهنده تغییرات سیاسی و طرزفکر مردم جامعه نیز هستند. قدرت انگاره‌ها به حدّی است که گاه متن را به جهت خلاف انتظار نویسنده می‌‌چرخانند. بر این اساس می‌توان گفت که همۀ متون دستخوش تأثیرات سلیقه‌ای کاتبان و مصححان هستند؛ امّا از میان آن‌ها متون جریان‌ساز، گفتمان-ساز و دارای اقبال عام و فراگیر بیشتر در معرض تغییرات و تصرّفات بوده‌اند. در اثری همچون شاهنامه که عمری برای تصحیح آن صرف شده‌است اختلافات نسخه‌شناختی تا به حدّی است که گاه مسلّمات، باورها و پیش‌فرض‌های ذهنی؛ دستخوش شکّ و تردید شده و کشمکش و چالش بر سر حذف، الحاق، تقدّم و تأخّر ابیات، به اعتبار رنگ‌بندی‌های فکری-عقیدتی را سبب می‌شود. این پژوهش در یک مقدمه و دو گفتار در پی آن است که قلمرو فکری و انگاره مصححان و کاتبان را در این زمینه بررسی، واکاوی و تحلیل نماید.
افشار، ایرج. (1353). شعرهای پایان نسخه، دعا؛ در حقّ نویسنده و دارنده و خواننده و گزیدۀ كتاب هنر و مردم. 12(139)، 7-19.
امیدسالار، محمود. (1389). سی‌ودو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
آیدنلو، سجاد. (1384). این بیت از فردوسی نیست. کتاب ماه فلسفه و ادبیات، شماره 95، 50- 55.
آیدنلو، سجاد. (1390). دفتر خسروان برگزیده شاهنامه فردوسی،تهران: نشر سخن
جعفری، محمد. (1384). درباره ادبیات شفاهی، پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، شماره 43، 89-102.
خالقی‌مطلق، جلال. (1372). گل‌رنج‌های کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: نشر مرکز
خالقی‌مطلق، جلال. (1389ش). یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
خطیبی، ابوالفضل. (1382). مقاله «زن‌ستیزی». مجله نشر دانش، 20(2)، 19-26.
داد، سیما. (1384). نظری به مقاله «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدل‌ها از دریچۀ نقد جامعه‌شناختی متن در مکتب انگلو امریکن». نامه بهارستان، ۶(11 و 12).
داد، سیما. (1394). نقد متن پژوهی مدرن (نقدی بر نظریه های چاپ انتقادی متون در انگلستان و آمریکا). بازگردان سیما داد. تهران: میراث مکتوب.
رینگرن، هلمر. (1388). تقدیرباوری در منظومه‌های حماسی فارسی شاهنامه و ویس و رامین. بازگردان ابوالفضل خطیبی. تهران: نشر کتاب هرمس
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1362). یادداشت‌ها و اندیشه‌ها. تهران: نشر جاودان.
شفیعی‌کدکنی، محمّد‌رضا. (1383). «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدل‌ها». نامۀ بهارستان، ۵(1-2)، دفتر نهم، 93- 110.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386ش.) شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق. 8جلد. نیویورک: بنیاد میراث ایران. 1366-1386ش/1981-2007م؛ تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
گرین، کیث- لبیهان، ژیل. (1379). نظریه ادبی پسااستعماری. بازگردان ابوالفضل حری. مجله زیباشناخت، بهار و تابستان، شماره 2 و 3.
گلناری، سعید. (1398). پایان‌نامۀ «ایدئولوژی نسخه‌های خطی (نگرش‌ها، گرایش‌ها و پس‌زمینه‌های ایدئولوژیک». استاد راهنما دکتر علیرضا نیکویی. استاد مشاور محمدعلی خزانه‌دارلو. دانشگاه گیلان
محمودی بختیاری، علیقلی. (1372). «شاهنامه و زمان پایان یافتن آن»، یادنامۀ استاد دکتر غلامحسین صدیقی، گردآورنده دکتر پرویز ورجاوند، تهران: چاپخش.
مینوی، مجتبی. (1351ش). فردوسی‌ساختگی و جنون اصلاح اشعار قدما. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 19(3 و 4؛ پیاپی 79 و 80)، 1-18. گزارش میراث، مهر 1385، ۱(1)، 12-13.
نظامی عروضی سمرقندی. (1372). چهارمقاله. تصحیح محمد قزوینی. شرح لغات محمّد معین، تهران: نشر جام.
