تحلیلی بر وضعیت زیست‌پذیری اجتماعی در ابعاد ذهنی و عینی (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)

الموضوعات : مطالعات جامعه شناختی شهری

برهان ویسی ناب ¹ , فریدون بابایی اقدم ²

1 - پژوهشگر پسا دکتری گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران (نویسنده مسئول).
2 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

تاريخ الإرسال : 06 الأربعاء , شوال, 1444 تاريخ التأكيد : 20 الإثنين , محرم, 1445 تاريخ الإصدار : 08 الأربعاء , جمادى الأولى, 1445

الکلمات المفتاحية: کلان‌شهر تبریز, زیست­ پذیری شهری, زیست ­پذیری اجتماعی, بعد ذهنی و عینی,

ملخص المقالة :

اهمیت ارزیابی زیست پذیری ازآنجا ناشی می شود که با این کار ویژگی های کلی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی یک منطقه آشکار می شود و همچنین می تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای نظارت بر برنامه‌ریزی توسعه شهری و طراحی سیاست های آینده برای شهر بکار رود؛ بنابراین پژوهش حاضر با رویکرد – توصیفی تحلیل در پی آن بوده که وضعیت زیست پذیری اجتماعی کلان‌شهر تبریز را در دو بعد ذهنی و عینی بررسی نماید. جهت سنجش وضعیت ذهنی زیست پذیری اجتماعی (شامل 7 شاخص و 80 گویه) ابتدا پرسشنامه مربوطه طراحی، پس از تعین نمونه آماری در سطح مناطق 10 گانه تبریز با استفاده از روش کوکران (384 نمونه) و تائید روایی و پایایی پرسشنامه اطلاعات مربوط به بعد ذهنی جمع آوری شده، همچنین برای بررسی بعد عینی (شامل 25 گویه) از آخرین سالنامه آماری (سال 1398) تبریز استفاده شده است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات مربوطه از روش آنتروپی شانون برای وزن دهی شاخص ها و گویه های پژوهش و از روش موریس اصلاحی برای تعیین وضعیت زیست پذیری مناطق بر اساس ادبیات جهانی در 5 سطح استفاده شده است؛ در نهایت برای درک فضایی بهتر از وضعیت زیست پذیری اجتماعی در سطح مناطق نرم افزار GIS برای ترسیم نقشه ها به کارگرفته شده است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که به لحاظ بعد ذهنی منطقه 2 با نمره زیست پذیری اجتماعی 2/89 در وضعیت قابل‌قبول و در رتبه یک قرار دارد. بیشترین تعداد مناطق (5 منطقه) در وضعیت نامطلوب و غیرقابل‌قبول قرار دارند. در بعد عینی هیچ‌کدام از مناطق در وضعیت زیست پذیری مناسب قرار ندارند و 10 منطقه مورد مطالعه در وضعیت نامطلوب و غیرقابل‌قبول قرار دارند. در نهایت در بعد ترکیبی (هر دو بعد عینی و ذهنی) منطقه 2 در وضعیت قابل‌تحمل، منطقه 3 در وضعیت متوسط و سایر مناطق (8 منطقه) در وضعیت نامناسب قرار دارند؛ بنابراین نتایج گویایی آن است که تمام مناطق شهری تبریز نیازمند توجه ویژه مدیران شهری هستند.

المصادر:

• احدنژاد روشتی، محسن، سجادی، ژیلا و وحید یاری قلی، (1398). تحلیل و ارزیابی شاخص‌های زیست پذیری در نواحی شهری مطالعه  موردی: نواحی 23 گانه شهر زنجان، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره 9، شماره 34، صص 148-132.


• اسماعیل نژاد، مرتضی، اسکندری ثانی، محمد و سپیده بارزمان (1394). ارزیابی و پهنه‌بندی آلودگی هوای کلان‌شهر تبریز. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دوره 5، شماره 19، صص 186-173.


• آسیابانی پور، الهام، پناهی، علی، احمد زاده، حسن. (1400). سنجش و ارزیابی بعد عینی زیست­پذیری شهری در مناطق دهگانۀ کلان‌شهر تبریز، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دوره 53، شماره 2، 565-545.


• بندرآباد، علیرضا (1390). تدوین اصول و الگوی توسعه فضایی و شکل شهر زیست­پذیر ایرانی (مورد مناطق 1، 15 و 22 شهر تهران)، رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران.


• پریزادی، طاهر، بیگدلی، لیلا. (1395). سنجش زیست‌پذیری محلات منطقه ۱۷ شهرداری تهران، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3 (1)، صص 90-65.


• پریزادی، طاهر، مرادی، مهدی، ساکی، معصومه. (1398). تحلیل زیست­پذیری در محله­های بخش مرکزی شهر بروجرد، فصلنامه مطالعات شهری، دوره 8، شماره 31، صص 16-3.


• پور احمد، احمد، دربان آستانه، علیرضا، زنگنه شهرکی، سعید و شیوا پور قربان (1399). ارزیابی و تحلیل عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری شهری جزیرۀ کیش، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره 22، شماره 1، صص 22-1.


• پیری، فاطمه، ملکی، سعید، عابدی، زهرا. (1400). شناسایی عوامل مؤثر بر زیست­پذیری شهری با رویکرد مدلسازی ساختاری - تفسیری (ISM). نمونه موردی: شهر ایلام، جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، دوره 19، شماره 1، صص 87-53.


• ثاقبی، محمد، مافی، عزت اله، وطن پرست، مهدی. (1401). ارزیابی و سنجش زیست پذیری شهری و عوامل موثر برآن (مورد مطالعه شهر بجنورد)، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دوره 22، شماره 67، صص 350-335.


• جیکوبز، جین. (1961). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امریکایی، ترجمۀ حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.


• حاتمی­نژاد، حسین، رضوانی، محمدرضا و فریبا خسروی کردستانی (1393). سنجش میزان زیست پذیری منطقه‌ی دو شهر سنندج، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دوره 1، شماره 4، صص 37-23.


• حاتمی­نژاد، حسین، مدانلو جویباری، مسعود و کورش اخوان حیدری (1397). تحلیل فضایی زیست‏ پذیری کالبدی کلان‌شهر اهواز، فصلنامه علمی ـ پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، دوره 4، شماره پیاپی 13، صص 23-11.


• حافظ­نیا، محمد رضا (1398). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، تهران


• حسین زاده، دلیر (1390). برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، انتشارات سمت، تهران.


• حسین­آبادی، سعید، یاپنگ غراوی، محمد. (1401). ارزیابی مؤلفه‌های زیست‌پذیری اجتماعی و مدل‌سازی ساختاری تفسیری آن‌ها (موردمطالعه: شهر قاین)، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره 12، شماره 45، صص 35-14.


• حیدری، تقی (1395). ارزیابی زیست پذیری بافت­های فرسوده شهری مطالعه موردی: شهر زنجان، رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهر، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشکده جغرافیا دانشگاه خوارزمی.


• حیدری، محمد تقی، انبارلو، علیرضا، رحمانی، مریم، طهماسبی مقدم، حسین. (1399). پایش زیست‌پذیری اجتماعی در مناطق فرسوده شهر با رویکرد آینده‌پژوهی (مطالعه موردی؛ بافت فرسودة بخش مرکزی شهر زنجان). نشریه علمی جغرافیا و برنامه­ریزی، دوره 24، شماره 73، 155-121.


• خراسانی، محمدامین (1391). تبیین زیست‌پذیری روستاهای پیرامون شهری با رویکرد کیفیت زندگی (مطالعه موردی شهرستان ورامین)، رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه تهران.


• زاهدی یگانه، امیر، شمس، مجید، خادم الحسینی، احمد. (1401). تحلیل زیست‌پذیری شهری در کلان‌شهر اصفهان با تأکید بر شاخص‌های اجتماعی – فرهنگی، مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، دوره 17، شماره 4، صص 946-933.


• ساسان پور، فرزانه، سارا و حوریه اعرابی مقدم (1396).  قابلیت سنجی زیست پذیری مناطق شهری ارومیه با مدل  RALSPI، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دوره 18، شماره 48، صص 241-258.


• سرشماری نفوس و مسکن عمومی (1395). مرکز آمار ایران، تهران.


• سلیمانی مهرنجانی، محمد، تولایی، سیمین، رفیعیان، مجتبی، زنگانه، احمد و فروغ خزاعی نژاد (1395)، زیست­پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص­ها ، پژوهش­­های جغرافیای و برنامه­ریزی شهری، دوره 4، شماره 1، صص  50-27.


• شماعی، علی و لیلا بیگدلی (1395). بررسی ابعاد زیست­پذیری در منطقه 17 تهران، فصلنامه جغرافیا، دوره 14، شماره 60، صص 191 -171.


• صادقی روش، محمدحسن (1395). کاربرد مدل آنتروپی شانون در پهنه‌بندی توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان یزد از دیدگاه بیابان‌زدایی، فضای جغرافیایی، سال 16، شماره 54. صص 133-113.


• صفوی، مریم (1392). سنجش و ارزیابی قابلیت زیست پذیری در شهر تهران و ارائه راهکارهایی جهت ارتقا آن (نمونه موردی: منطقه 2 تهران، محله درکه)، پایان‌نامه ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه بین‌المللی امام رضا (ع).


• طالشی انبوهی، مرضیه، آقائی زاده، اسماعیل، جعفری و مریم مهرآبادی (1398). ارزیابی زیست پذیری در بافت‌های فرسوده شهری مطالعه موردی: منطقه یک شهر قزوین، فصلنامه شهر پایدار، دوره 2، شماره 3، صص 78-59.


• فیض­اللهی، علی (1400). رابطه‌ی احساس تعلق به شهر و مشارکت اجتماعی در مدیریت شهری، مطالعات جامعه شناختی شهری، دوره 11، شماره 40، صص: 123-95.


• قائدرحمتی، صفر، جمشیدی، صدیقه. (1394). ارزیابی رابطة بین شاخص های عینی و ذهنی کیفیت زندگی در روستاهای ادغام شده در شهر (مطالعة موردی: محله های خیرآباد و عیش آباد شهر یزد)، پژوهش­های جغرافیای انسانی، دوره 47، شماره 1، صص 80-63.


• ماجدی، حمید، بندرآباد، علیرضا. (1393). بررسی معیارهای جهانی و بومی شهر زیست­پذیر، هویت شهر، دوره 8، شماره 17، صص 76-65.


• ملکی، مریم، نوابخش، مهرداد، موسایی، میثم و بقایی سرابی، علی. (1399). مطالعه جامعه شناختی مشارکت پایدار مردمی در نوسازی و بازسازی بافت های فرسوده شهری (مورد مطالعه بافت فرسوده شهر تهران)، مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دوره 10، شماره 34، صص 122-89.


• موذنی، مهدی، سلامتی، شهرام، آقایی، واحد. (1399). مدلسازی ساختاری زیست پذیری شهری با تأکید بر مؤلفه‌های اجتماعی (مطالعه موردی شهر اردبیل، فصلنامه چشم­انداز شهرهای آینده، دوره 1، شماره 4، صص 100-87.


• ویسی‌‌ناب، برهان، بابایی اقدم، فریدون و رسول قربانی (1398). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مرتبط با بعد اقتصادی زیست‌پذیری شهری (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر تبریز)، پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دوره 7، شماره 1، صص 149-127.


• یاری­قلی، وحید، احدنژادروشتی، محسن، سجادی، ژیلا. (1398). تحلیل و ارزیابی شاخص­های زیست­پذیری در نواحی شهری مطالعه موردی: نواحی 23 گانه شهر زنجان، فصلنامه علمی برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره 9، شماره 34، صص 148-132.


• Badland, H., et al., (2014), Urban liveability: Emerging lessons from Australia for exploring the potential for indicators to measure the social determinants of health, Social Science & Medicine, No. 111, PP. 64-73.


• Basu, T., Das, A., & Pereira, P. (2021). Urban livability index assessment based on land-use changes in an Indian medium-sized city (Raiganj), Geocarto International, 11 (3), 1-28.


• Economist Intelligence Unit., (2018), A summary of the livability ranking and overview, EIU.


• Kotus, J., and Rzeszewski, M., (2013), Between disorder and livability. Case of one street in post-socialist city, Cities,Vol. 32, PP. 123-134.


• Mueller, J., Lu, H., Chirkin, A., Klein, B., & Schmitt, G (2018), Citizen Design Science: A strategy for crowd-creative urban design, Cities, Vol. 72, PP. 181–188.


• Newton, P. W., (2012), Liveable and Sustainable? Socio-Technical Challenges for Twenty-First- Century Cities, Journal of Urban Technology, Vol. 19, No. 1, PP. 81-102.


• Shamaei, A., and Bigdeli, L., (2016), Study of Dimensibility of Living in District 17 of Tehran, Geography, Vol. 14, No. 60, PP. 191-171.


• Song, Y., 2011, A livable city study in china: using structural Equation models, thesis submitted in statistics, department of statistics Uppsala university.


• Stein , E .Kathleen., (2002), Communityand Quality of Life, National Ational, Washington, D.C.


• Tan, M., & Zhao, H., & Li, G., & Qu, J. (2020). Assessment of potentially toxic pollutants and urban livability in a typical resource-based city, China. Environmental Science and Pollution Research, 27, 18640–18649.


• Valcárcel-Aguiar, B., Murias, P., Rodríguez-González, D. (2019). Sustainable Urban Liveability: A Practical Proposal Based on a Composite Indicator, Sustainability, 11(1), 62- 86


• Zhan, D., et al., (2018), Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China, Cities, Vol. 79, PP. 92–101.