بررسی عوامل موثر بر شکل گیری شهروندی زیست محیطی(نمونه مورد مطالعه، مقوله عدم تفکیک زباله در شهر مشهد)

الموضوعات : مطالعات جامعه شناختی شهری

رستم صابری فر ¹ ( دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، ایران )

تاريخ الإرسال : 04 الخميس , ربيع الثاني, 1445 تاريخ التأكيد : 01 السبت , رجب, 1445 تاريخ الإصدار : 20 الإثنين , شوال, 1445

الکلمات المفتاحية: شهروندی زیست محیطی, تفکیک از مبدا, نظم اجتماعی, زباله گردی, شهر مشهد,

ملخص المقالة :

در حوزه شهروندی زیست‌محیطی، هر شهروند بایستی وظایف و مسئولیت‌های خود را پذیرا باشد. بی‌توجهی به این امر، نمونه روشنی از ناهنجاری اجتماعی است. یکی از مسئولیت‌های اساسی شهروندان، تفکیک و تحویل به موقع زباله‌ها است. چرا که اگر شهروندان به این وظیفه خود عمل نکنند، مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی فراوانی ایجاد خواهدشد که یکی از مهمترین آنها، آلودگی محیط و حضور زباله‌گردها در سطح شهر می‌باشد. برای بررسی وضعیت شهروندی زیست محیطی، در حوزه مشارکت در مدیریت پسماندهای شهری بر اساس معیار میزان تفکیک زباله در شهر مشهد، این تحقیق به شیوه توصیفی و تحلیلی و در قالب رویکرد تلفیقی ارزش، باور و هنجار استرن به انجام رسید. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه تهیه شده توسط محقق بهره‌برداری به عمل آمد. جامعه آماری ساکنین شهر مشهد(3 میلیون و 600 هزار نفر) بودند. بر این اساس، حجم نمونه آماری 385 نفر برآورد شد. نتایج تحقیق نشان داد که شهروندی زیست محیطی در این شهر حداقل بر اساس معیار تفکیک زباله و تحویل به موقع آن، شکل نگرفته و این عامل با متغیرهایی چون نگرش منفی نسبت به زباله، اعتقاد به برتری انسان، ضعف آگاهی و شناخت، نظارت‌های جمعی اندک، مسئولیت‌گریزی، خودخواهی، منش فردی نامناسب، مسکن ویلایی، دسترسی نامناسب به امکانات و زیرساختهای شهری و حاشیه‌نشینی، رابطه معناداری دارد. تحلیل نهایی نشان داد که متغیرهای وارد شده به مدل، تقریبا نیمی از تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کنند.

المصادر:

- احمدی، سیروس و کهن¬سال خوب، احسان (1401). تبیین جامعه¬شناختی عوامل مؤثر بر بازیافت زباله با استفاده از نظریه¬ی رفتار برنامه‌ریزی شده (مطالعه موردی: شهروندان شهر آبادان در سال 1400). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، (12) 44، صص. 28-1.
- افراخته، حسن و حجی¬پور، محمد (1396). اقتصاد زباله¬اي در روستاهاي پیراشهري جنوب تهران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی. (6) 4، صص. 72-47.
- اكبرزاده، عباس؛ طلا، حسین؛ منشوري، محمد و بشيري، سعید (1388). بررسي وضعيت مديريت پسماندهاي روستاهاي شهرستان تهران. دوازدهمين همايش ملي بهداشت محيط ايران. دانشگاه علوم پزشکي شهيد بهشتي. تهران. صص. 81-65.
- آبادي، احمداله (1379). بررسي كمّي و كيفي زبالة شهري در شهر سبزوار. مجله دانشکده علوم پزشکي و خدمات بهداشتي، درماني سبزوار. (7) 3، صص. 97-92.
- آراسته، مجتبی؛ شهات، سینا و سهيلي¬پرور، صادق (1389). ارزيابي ميزان رضايت از سيستم جمع¬آوري مکانيزه زباله و مشاركت شهروندان در طرح تفکيک از مبدأ (نمونه موردي: محله یوسف‌آباد). مجموعه مقالات پنجمين همايش ملي مديريت پسماند. سازمان شهرداري و دهداري¬هاي كشور. مشهد. صص. 157-143.
- باندز، مایکل (1395). نظریه اجتماعی شهری. ترجمه صدیق سروستانی. موسسه چاپ و انتشارات. تهران.
- پروین، ستار (1398). آسیب¬شناسی پدیده زباله¬گردی در شهر تهران. طرح پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه¬ریزی شهر تهران. تهران.
- پروین، ستار؛ مراد، علیرضا؛ دنیایی، ام¬کلثوم و داودی، مریم (1397). مهاجرت و زباله-گردی، به¬مثابه شيوه نوظهور زیست شهری. دوفصلنامه مطالعات جمعیتی. (4) 1. صص. 228-199.
- پيرصاحب، مقداد؛ خدادادي، تارخ؛ شرفي، کیومرث و ويسي، عطاالله (1389). بررسي ميزان آگاهي و نگرش مردم شهر ايلام نسبت به بازيافت مواد زائد جامد. پنجمين همايش ملي مديريت پسماند. سازمان شهرداری‌ها و دهیاری¬های کشور، سازمان محیط زیست. مشهد. صص. 191-172.
- دهقانی، م؛ دهقانی¬فرد، عماد؛ اعظم، کمال؛ عسگری، علیرضا و بانشی، محمدمهدی (1388). بررسی کمی و کیفی پتانسیل بازیافت پسماندهای جامد شهری تهران. فصلنامه دانش و تندرستی. (4) 1. صص. 44-40.
- رابينگتن، ارل و مارتين، واینبرگ (1382). رويکردهاي نظري هفتگانه در بررسي مسائل اجتماعي. ترجمه رحمت‌الله صديق سروستاني. انتشارات دانشگاه تهران. تهران.
- رضایی، حسین (1395). نظریه «پنجره شکسته» و بازخوانیِ برخی حکایت¬ها و ضرب-المثل¬ها در ادبیات فارسی. جامعه پژوهی فرهنگی. (7) 22. صص. 101-81.
- ززولی، محمدعلی و علا، علیرضا (1399). ارزیابی اقتصادی بازیافت پسماندهای جامد بر اساس مطالعه موردی در شهرستان‌های جویبار و قائم¬شهر. پژوهش در بهداشت محیط. (6) 3. صص. 284-275.
- زیاری، کرامت¬اله، آروین، محمود و بزرافکن، شهرام (1397). بررسی تأثیر سرمایه¬ی اجتماعی بر تحقق شهر سالم (مطالعه‌ی موردی: بندر ماهشهر). مجله جامعه¬شناسی شهری. (8) 29. صص. 170-138.
- سالاروند، سپیده (1396). مردم¬نگاری کودکان کارگر مهاجر افغانستانی تهران. پایان¬نامه کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی. منتشر نشده، دانشگاه علم و فرهنگ.
- صابری¬فر، رستم و شکرگزار عباسی، علی (1398). ارزیابی فنی، اقتصادی، زیست‌محیطی تولید برق از زباله‌های جامد شهری: مطالعه موردی مشهد. فصلنامه پژوهش¬های سیاست-گذاری و برنامه¬ریزی انرژی. (5) 1. صص. 169-195.
- صابری¬فر، رستم. (1400). بررسی اثر احساس محرومیت بر بهزیستی اجتماعی در بافت‌های ناکارآمد شهری (نمونه موردی شهر مشهد). مطالعات جامعه¬شناختی شهری، (11) 38. صص. 98-72.
- صالحي، صادق و خوش¬فر، غلامرضا (1392). بررسي نگرش زنان نسبت به بازيافت زباله¬هاي خانگي در مازندران. برنامه¬ريزي رفاه و توسعة اجتماعي. (5) 15. صص. 241-200.
- صفايي، محمدتقی؛ حسيني، مجید و منصوري، قدرت¬اله (1386). بررسي كمي و كيفي زباله شهر آباده و ارزيابي آن بر محيط زيست جايگاه دفن زباله شهر آباده. دهمين همايش ملي بهداشت. همدان. صص. 390-372
- ظهیرنیا، مصطفی و هادی، سیما (1395). مطالعه کیفی دلایل و زمینه¬های زباله¬گردی در شهر زاهدان، جامعه¬پژوهي فرهنگي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي. (7) 3. صص. 67-43.
- عزیزی موصولو، احمد و تراهی، رقیه (1399). بررسی میزان آگاهی و مشارکت همگانی در زمینه تفکیک زباله از مبدأ شهرستان بهبهان. صنایع چوب و کاغذ ایران. (11) 2. صص. 279-269.
- علوی¬مقدم، محمدرضا و دلبری، اعظم (1388). ارزیابی ميزان آگاهي دانشجويان مقطع كارشناسي از موضوع مديريت مواد زائد جامد در محيط زيست. نشريه فناوري آموزش. (3) 4. صص. 313-309.
- علیدادی، ندا (1399). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی مسئولانه (مورد مطالعه: شهروندان شهر شوش). پایان¬نامه کارشناسی ارشد جامعه¬شناسی. منتشر نشده. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی. اهواز.
- عليدادي، حسین؛ نقي¬زاده، علی و دادپور، عبدالرسول (1386). بررسي كميت و كيفيت زباله توليدي شهر خواف در سال 1385. دهمين همايش ملي بهداشت. دانشگاه علوم پزشکي همدان. صص. 189-173.
- عمادزاده، محمدکاظم؛ غلامی، سعید و پیرعلی، وحید (1391). بررسي عوامل مؤثر بر رفتار بازيافتي و مشاركت شهروندان در برنامه¬هاي بازيافتي (مطالعه موردي: روستاي ياسه چاي). دومين كنفرانس ملي برنامه¬ريزي و مديريت محيط¬زيست. دانشگاه تهران، دانشکده محيط زيست. صص. 27-26.
- غلامرضا¬زاده، فاطمه (1393). تبیین جامعه‌شناختی رفتار زباله¬پراکنی در بین شهروندان (مطالعه موردی: گردشگران استان مازندران). پایان¬نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی. منتشر نشده. دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.
- فیروزجائیان، علی¬اصغر و غلامرضازاده، فاطمه (1395). تحلیل عوامل مؤثر بر بی‏نظمی اجتماعی (با تأکید بر رفتار زباله¬پراکنی). جامعه¬شناسی کاربردی. (27) 1. صص. 112-95.
- کریمی، خالد (1398). مطالعات چرخه غیررسمی اقتصادی و اجتماعی جمع¬آوری و بازیافت زباله در شهر تهران، مورد مطالعه، منطقه 18 شهرداری تهران. طرح پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه¬ریزی شهر تهران. تهران.
- مصطفی¬پور، کامبیز و خدابخش، عباس (1399). طراحی و تبیین الگوی اثربخشی سرمایه اجتماعی بر بازیافت زباله (مورد مطالعه: شهروندان شهر تهران). مطالعات جامعه¬شناختی شهری. (27) 2. صص. 418-395.
- ملازاده، نسترن (1390). روش¬هاي جلب مشاركت مردم و بخش خصوصي در آموزش زیست‌محیطی و ارائه راهکارهای ظرفیت¬سازی. پنجمین همایش ملی و نمايشگاه تخصصي مهندسي محيط زيست. دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران. صص. 173-156.
- Adama, O. (2014). Marginalisation and integration within the informal urban economy: The case of child waste pickers in Kaduna, Nigeria. International Development Planning Review. 36(2), 155-180.
- Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes. 50(2),179–211.
- Arafat, H.A. Al-Kathhib, I.A. Daoud, R, Shwahneh, H. (2007). Influence of Socio-Economic Factors on Street Litter Generation in the Middle East: Effects of Education Level, Age, and Type of Residence. Waste Manag. Resour. 25, 363–370.
- Castillo Berthier, H. (2003). Garbage, work and society. Resources, Conservation and Recycling. 39(3), 193-210.
- Cointreau, S. (1985). Recycling form Municipal Refuse: a state-of-the-art review and annotated bibliography Integrated Resource Recovery. World Bank Technical Paper. Washington D.C.
- Cointreau, S. (1986). Environmental Management of urban solid wastes in developing countries—a project guide. The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank. Washington D.C.
- Darnton, A. (2008). Reference Report: An overview of behaviour change models and their uses. Centre for Sustainable Development University of Westminster. London.
- Davies, J, Foxall, G.R, Pallister, J. (2002). Beyond the Intention–Behavior Mythology. an Integrated Model of Recycling. Marketing Theory. 2, 29-113.
- Defra, A. (2012). Litter- Organizing a cleanup. Keep Britain Tidy. Available online: http:www.encams.org.
- Dias, S, Ogando, A. (2015). Rethinking gender and waste: exploratory findings from participatory action research in Brazil. Work organisation, labour & globalization. 9(2), 51-63.
- Dietz, T, Fitzgerald, A, Shwam, R. (2005). Environmental Values. Annual Review Environmental Research, 30, 335-372.
- Furedy, C. (1990). Social aspects of solid waste recovery in Asian cities. Urban Studies Working Paper - York University. Toronto.
- Geller, E. S, Brasted, W, Mann, M. (1980). Waste Receptacle Designs and Interventions for Litter Control. Journal of Environmental Systems. 9, 145-160.
- Geller, E. S, Winett, R. A, Everett, P. B. (1982). Preserving the environment: New strategies for behavior change. Pergamon. Elmsford, NY.
- Gong, Y, Li, Y, Sun, Y. (2023). Waste sorting behaviors promote subjective well-being: A perspective of the self-nature association. Waste Management. 159, 249-255.
- Green, C.A. (2001). The effect of prior litter on sewing class students` clean-up behavior. http://www.clearinghouse.missouriwestern.edu/de fault.asp. Curled from the Internet on 14th Dec, 2007.
- Hartmann, C. (2018). Waste picker livelihoods and inclusive neoliberal municipal solid waste management policies: The case of the La Chureca garbage dump site in Managua, Nicaragua. Waste Management. 71, 565-577. https://doi.org/10.1016/j.wasman.2017.10.008.
- Horn, E. (2009). Synthesis Report: No Cushion to Fall Back On the global economic crisis and informal workers. Ertyan. Dehli.
- Ito, H, Igano, C. (2022). Boon or bane? Examining the impact of the Payatas sanitary landfill closure on former scavengers in the Philippines. Journal of Urban Affairs. 2, 11-23. https://doi.org/10.1080/07352166.2022.2074854
- Kaseva, M.E, Mbuligwe, S.E, Kassenga, G. (2002). Recycling inorganic domestic solid wastes: results from a pilot study in Dar es Salaam City, Tanzânia. Resources, Conservation and Recycling. 35, 243-257.
- Kayhanian, M, Stran Stokols, D, Altman, I. (1987). Handbook of Environmental Psychology. John Wiley. NY.
- Keenan, M. (1996). The A, B, C of Litter Control. Irish Journal of Psychology. 17(4), 327–339.
- Keizer, K, Lindenberg, S, Steg, L. (2008). The Spreading of Disorder. Science. 322, 1681-1685.
- Kollmuss, A, Agyeman, J. (2002). Mind the Gap: Why do People Act Environmentally and What Are the Barriers to Proenvironmental Behavior? Environmental Education Research. 8(3), 239-260.
- Medina, M. (2005). Waste Picker Cooperatives in Developing Countries, WIEGO/ Cornell/SEWA Conference on Membership-Based Organizations of the Poor, Abarti. Ahmedabad.
- Mehmetoglu, M. (2010). Factors Influencing the Willingness to Behave Environmentally Friendly at Home and Holiday Settings. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism. 10(4), 430-447.
- Nzeadibe, T. C, Ajaero, C. K. (2010). Informal Waste Recycling and Urban Governance in Nigeria: Some Experiences and Policy Implications. Nova Science Publishers, Inc. New York.
- Oluyinka, O, Balogun, S.K. (2011). PsychoSociocultural Analysis of Attitude Towards Littering in a Nigerian Urban City. Ethiopian Journal of Environmental Studies and Management. 4(1), 68-80.
- Osita, N, Douglass, P, Stanley, E. (2022). Assessment of Health and Safety Risk Among Waste Scavengers in Enugu State, Nigeria. Asian Research Journal of Arts & Social Sciences. 16(2), 23-37. 10.9734/arjass/2022/v16i230281
- Rodriguez, C. (2005). À procura de alternativas econômicas em tempos de globalização: o caso das cooperativas de recicladores de lixo na Colômbia. Capitalista. Porto, Portugal.
- Schantora, A. (2014). Prevalence of work-related rhinoconjunctivitis and respiratory symptoms among domestic waste collectors. Advances in Experimental Medicine and Biology. 834, 53-61.
- Schenck, R, Blaauw Schenck, R. (2011). The Work and Lives of Street Waste Pickers in Pretoria-A Case Study of Recycling in South Africa's Urban Informal Economy. Urban Forum. 30, 411-430.
- Schultz, P. W, Tabanico, J, Rendn, T. (2008). Normative beliefs as agents of influence: Basic processes and real‐world applications.In R. Prislin & W. Crano (Eds.). Attitudes and attitude change (pp. 385‐409). Psychology Press. New York.
- Schultz, P.W., Bator, R.J., Large, L.B., Bruni, C.M., Tabanico, J.J. (2013). Littering in Context: Personal Andenvironment Predictors of Littering Behavior. Environment and Behavior. 45(1), 35–59.
- Stern, P. (2000). Towards a Coherent Theory of Environmentally Significant Behaviour. Journal of Social Issues. 56(3), 407-424.
- Stokols, D., Altman, I. (1987). Handbook of Environmental Psychology, Vols.1– 2. John Wiley. NY.
- Tevera, D. S.(1994). Dump scavenging in Gaborone, Botswana: anachronism or refuge occupation of the poor? Geografiska Annaler Series B, Human Geography. 76 (1), 21-32.
- Triandis, H.C. (1980). Values, attitudes and interpersonal behavior. In H. Howe and M. Page (Eds.). Nebraska Symposium on Motivation. 27, 195-209.

نص كامل:



 

 

 

 

 سال چهاردهم ـ شماره­ی پنجاه ـ بهار 1403

صص24-1

بررسی عوامل مؤثر بر شکل­گیری شهروندی زیست­محیطی (نمونه مورد مطالعه، مقوله عدم تفکیک زباله در شهر مشهد)

 

رستم صابری­فر¹

چکیده

در حوزه شهروندي زيست­محيطي، هر شهروند باید وظایف و مسئولیت­های خود را پذیرا باشد. بی­توجهی به این امر، نمونه روشنی از ناهنجاری اجتماعي است. یکی از مسئولیت­های اساسی شهروندان، تفکیک و تحویل به‌موقع زباله­ها است. چون اگر شهروندان به این وظیفه خود عمل نکنند، مشکلات زیست­محیطی و اجتماعی فراوانی ایجاد خواهد شد که یکی از مهم‌ترین آنها، آلودگی محیط و حضور زباله­گردها در سطح شهر است. برای بررسی وضعیت شهروندی زیست‌محیطی، در حوزه مشارکت در مدیریت پسماندهای شهری بر اساس معیار میزان تفکیک زباله در شهر مشهد، این تحقیق به شیوه توصیفی و تحلیلی و در قالب رويکرد تلفيقي ارزش، باور و هنجار استرن به انجام رسید. برای گردآوری داده­ها از پرسشنامه تهیه شده توسط محقق بهره­برداری به عمل آمد. جامعه آماري ساکنین شهر مشهد (3 میلیون و 600 هزار نفر) بودند. بر این اساس، حجم نمونه آماري 385 نفر برآورد شد. نتايج تحقيق نشان داد كه شهروندی زیست‌محیطی در این شهر حداقل بر اساس معیار تفکیک زباله و تحویل به‌موقع آن، شکل نگرفته و این عامل با متغيرهايي چون نگرش منفی نسبت به زباله، اعتقاد به برتری انسان، ضعف آگاهی و شناخت، نظارت­های جمعی اندک، مسئولیت­گریزی، خودخواهی، منش فردی نامناسب، مسکن ویلایی، دسترسی نامناسب به امکانات و زیرساختهای شهری و حاشیه­نشینی، رابطه معناداري دارد. تحلیل نهایی نشان داد که متغيرهای وارد شده به مدل، تقریباً نیمی از تغييرات متغير وابسته را تبيين می­کنند.

کلمات کلیدی: شهروندی زیست‌محیطی، تفکیک از مبدأ، نظم اجتماعی، زباله­گردی، شهر مشهد.

مقدمه

اولین شرط زندگی جمعی، پیروی از قواعد و اصولی است که اجتماع بر آن اساس شکل گرفته است. مهم‌ترین قاعده در این مسیر، نظم اجتماعي² است که به مجموعه­اي از ارزش­ها و هنجارهای متداول در اجتماع اشاره دارد. بدون نظم، جامعه دچار گسيختگي و آشفتگي مي­گردد. بی­نظمی زمانی به یک مسئله اجتماعی تبدیل می­شود که شدت آن زیاد و با ارزش­هاي بخش زیادی از شهروندان مغايرت داشته باشد (رابينگتن، 1382: 12). این مقوله می­تواند روح اجتماعی را هم دچار بحران نماید و به‌این‌ترتیب به معضلی فرهنگی مبدل گردد. یکی از عواملی که می­تواند چنین چالشی را زمینه­سازی نماید، عدم تفکیک و تحویل به‌موقع زباله و به دنبال آن زباله­گردی است. این مشکل زمانی حادث می­شود که مسئوليت­گريزي در بین شهروندان شایع گردد. شرایطی که آن را مصداقي از بي­نظمي اجتماعي³ می­دانند. در واقع، وقتی در پی تحقق سیاست­های شهر سالم (زیاری و همکاران، 1397) هستیم، ابتدا بایستی این مشکل اساسی را مرتفع نماییم.

همان‌طور که بیان شد، رسیدن به شهری ایده­آل که رفاه و آسایش همه شهروندان را تأمین نماید، تنها در سایه شهروندي زيست­محيطي⁴، ممکن خواهد بود. این هدف هم زمانی محقق می­گردد که حقوق و مسئوليت­هاي هر شهروند به رسمیت شناخته شود. شرایطی که اخلاق شهروندی را شکل می­دهد. در اخلاق شهروندی، مهم‌ترین بعد، مراقبت است. این مراقبت همه ابعاد زندگی اجتماعی را پوشش داده و هر نوع بی­توجهی به آن، نوعی مسئولیت­گریزی و مسئله­ای اجتماعي است (گیلر و همکاران⁵، 1982؛ استوکولس و آلتمن⁶، 1987؛ کینان⁷، 1996). در این شرایط آلودگي، زباله­گردی، خطرات ايمني، آتش­سوزي، بیماری و ... دامن‌گیر کل اجتماع می­شود (شولتز و همکاران⁸، 2013: 36). البته که این مشکلات در همین سطح باقی نمانده و افزايش تخلفات اجتماعي؛ از جمله سرقت؛ (کیزر و همکاران⁹، 2008؛ دفرا، 2012) و بسیاری از معضلات دیگر را باعث شده و حداقل روند توسعه چنین وضعیت­هایی را تشدید خواهد کرد. به همین دلیل، نمی­توان مقولاتی چون عدم تفکیک و تحویل به‌موقع زباله و مهیا ساختن شرایط شیوع پدیده زباله­گردی را مقوله­ای فردی و خانوادگی تلقی نمود. چون آثار و پیامدهای آن کل اجتماع را تحت­الشعاع قرار می­دهد (شولتز و همکاران، 2013).

تفکیک و مشارکت در امر مدیریت پسماند اگرچه پدیده­ای قدیمی محسوب می­شود، اما بررسی علمی آن، از اواخر دهه 70 میلادی و به دلیل افزایش هزینه­های اقتصادی، آغاز گردید (گلر و همکاران، 1982). روندی که در نهایت به مداخله بیشتر دولت­ها و مدیران شهری انجامید (شولتز و همکاران، 2013). همان­طور که بیان شد، بی­توجهی به امر تفکیک و تحویل به‌موقع زباله­ها، ابعاد زيبايي­شناختي، بهداشتي، رواني و جسمي شهروندان را متأثر می­سازد (عرفات و همکاران، 2007) و مقوله­ای کاملاً فرهنگی و اجتماعی محسوب می­شود. مطابق نظریه پنجره­های شکسته (رضایی، 1395)، رها کردن زباله و بی­توجهی به تفکیک آن، اين پيام را به سایرین می­رساند که ­نظم اجتماعي مختل شده و بی­توجهی به‌قدری افزایش یافته است که نمی­توان به‌صورت فردی با آن به مقابله برخاست. همین روند این احساس را ایجاد مي­كند كه محيط­هاي شهری تهديد­آمیز بوده و برای حفظ امنیت، بایستی حداقل ارتباط را با سایرین داشت و بهترین محل امن، پناه بردن به خانه و خانواده است. این خانه­نشینی و حضور اندک در اجتماع، بی­نظمی موجود را تشدید نموده و جرائم خشن­تری را در پی خواهد آورد (دفرا، 2012).

مطالعه مدیریت پسماندهای شهری و مسائل مترتب بر آن، به‌خصوص تفکیک و تحویل به‌موقع زباله به این دلیل اهمیت دارد که روز به روز حجم بیشتری از زباله تولید شده و با روند مصرف کنونی و ازدیاد جمعیت، این مقوله به دغدغه­ای همگانی تبدیل شده است. این چالش در شهر مشهد که روزانه بالغ بر 2700 تن زباله تولید شده و جمعیت کثیری از زباله­گردها را وارد این حوزه نموده است و کمتر از 30 درصد آن تفکیک و بازیافت می­گردد (جدول 1)، بسیار اساسی­تر به نظر می­رسد. با وجود آنکه تاکنون تحقیقات زیادی در این ارتباط به انجام رسیده است، اما توجه توأمان به ابعاد اجتماعی و جغرافیایی این مقوله در قالب شهروندی زیست­محیطی، چندان مدنظر نبوده است و به همین دلیل، انجام چنین تحقیقی می­تواند برخی از چالش­های این حوزه را نمایان سازد.

 

جدول 1، ترکیب زباله­های تولیدی در مشهد (صابری­فر و شکرگزار عباسی، 1398: 174)

ردیف	شرح	مواد غذایی	اثاثیه	کاغذ	پلاستیک	شیشه	فلز	پارچه
1	وزن	55%	2%	15%	18%	3%	1%	6%
2	رطوبت	37%	1%	13%	1%	0	0	1%
3	کربن ارگانیک	48	48	44	0	0	0	55
4	کربن غیرارگانیک	0	0	0	60	5/.	5/4	0
5	هیدروژن	4/6	6	6	8/22	10/.	60/.	60/6
6	اکسیژن	60/37	38	44	20/7	4/.	30/4	20/21
7	نیتروژن	40/.	30/.	20/.	10/.	0	0	10/.
8	سولفور	6/2	40/3	30/.	0	10/.	0	50/90
9	خاکستر	5	50/4	6	10	90/89	46/0	50/2

 

پیشینه و مبانی نظری

همان­طور که بیان شد، توجه به مدیریت پسماند و به‌خصوص تفکیک و تحویل به‌موقع زباله، بیش از 50 سال است که مورد توجه محققان بوده و در طی این مدت، مطالعات فراوانی به انجام رسیده است. البته هر گروه بخشی از ابعاد این مقوله کثیرالابعاد را مدنظر نظر داشته­اند و به همین دلیل یافتن مطالعه­ای که همه ابعاد این مقوله چندبعدی را مورد توجه قرار دهد، اندک و تقریباً نایاب است. در واقع، مطالعات صورت گرفته در این حوزه در درجه اول ابعاد اقتصادی و فنی را مدنظر داشته­اند. این دسته ­از مطالعات مباحث آماری، منافع مادی و مشکلات شهرداری را در کانون توجه قرار داده­اند. در بین مطالعات این گروه می­توان به ززولی و علا (1399)؛ صابری­فر (1398)؛ آبادي (1379)؛ صفايي و همکاران (1386)؛ علي­دادي و همکاران (1386) و اكبرزاده و همکاران (1388)، اشاره داشت. به‌عنوان نمونه ززولی و علا دراین‌باره اشاره می­کنند که پتانسیل بالای درآمد ناشی از فعالیت در خصوص تفکیک و جمع‌آوری پسماند در شهرهای جویبار و قائم‌شهر قابل توجه است و توجه به تفکیک بهداشتی در مبدأ، می­تواند علاوه بر درآمد اقتصادی بالا و صرفه­جویی در هزینه دفع پسماند، زمینه کارآفرینی و اشتغال افراد زیادی را هم فراهم آورد (ززولی و علا، 1399: 275).

البته حتی افرادی که به مسئله بازيافت تأکید نموده­­اند، عمدتاً تا حد بررسي نگرش و آگاهي مردم پیش­ رفته­اند. به‌عنوان مثال، احمدی و کهنسال خوب (1401)، در مطالعه­ای با عنوان «تبیین جامعه­شناختی عوامل مؤثر بر بازیافت زباله با بهره­گیری از نظریه­ی رفتار برنامه‌ریزی شده (مطالعه موردی: شهروندان شهر آبادان در سال 1400)»، نتیجه­گیری کردند که رابطه­ی بین نگرش­های زیست­محیطی و هنجارهای ذهنی با بازیافت زباله، مثبت و معنا­دار است. همچنین کنترل رفتار ادراک شده در بُعد درونی رابطه مثبت و معناداری با بازیافت زباله دارد، اما در بُعد بیرونی، این رابطه منفی و معنادار است. میانگین بازیافت زباله در میان گروه­های مختلف تحصیلی دارای تفاوت معناداری است؛ ولی میانگین بازیافت زباله در بین مردان و زنان و نیز افراد مجرد و متأهل، دارای تفاوت معنا­داری نیست. مصطفی­پور و خدابخش (1399) نیز اثر سرمایه اجتماعی در تفکیک از مبدأ را مدنظر داشته و نشان دادند که میزان مشارکت غیررسمی مذهبی شهروندان در تفکیک زباله بسیار زیاد بوده و اگر این بعد تقویت شود، بسیاری از مشکلات مقوله مدیریت پسماندهای شهری مرتفع خواهد شد.

البته کارهای متعدد دیگری در همین حوزه به انجام رسیده که از آن میان کارهای علوی­مقدم و دلبري (1388)؛ پيرصاحب و همکاران (1389) و صالحي (1392)، قابل توجه هستند. به‌عنوان مثال، فیروزجائیان و غلامرضازاده (1395)، دریافتند که بی­توجهی به دفع بهداشتی زباله­ها با عواملی همچون نگرش­های زیست­محیطی ضعیف، کنترل اجتماعی بر افراد، نگرش منفی در ارتباط با زباله پراکنی، احساس مسئولیت اندک، جهت­گیری منفی نسبت به زباله، بی­توجهی دیگران نسبت به دفع بهداشتی زباله، عادت، گمنامی، نبود خدمات کافی و در دسترس و سطح آگاهی زیست‌محیطی پایین، رابطه معناداری دارد. همچنین با توجه به مدل مسیر ارائه شده، همه این متغیرها 36 درصد از تغییرات متغیر وابسته (رفتار زباله­پراکنی) را تبیین کرده‏اند.

مسئله مشاركت و تغيير رفتار نیز موضوع تحقیقات متعددی بوده است. از میان این گروه می­توان برحسب توجه به مقوله مشارکت (ملازاده، 1390 و عمادزاده، 1391) و تغيير رفتار افراد به کمک آموزش (علوي­مقدم و همکاران، 1387؛ دهقاني و همکاران، 1391) را معرفی نمود. به‌عنوان مثال عزیزی موصولو و تراهی (1399) در پژوهش خود با عنوان «بررسی میزان آگاهی و مشارکت همگانی در زمینه تفکیک زباله از مبدأ شهرستان بهبهان» نتیجه­گیری کردند که میزان مشارکت مردمی به تفکیک موضوع؛ بر اساس استفاده از برنامه­های آموزشی تفکیک زباله از مبدأ، جداسازی اجزای قابل بازیافت زباله از مبدأ و پرهیز از ریخت‌وپاش زباله در کوچه و خیابان، از مشارکت خوبی برخوردار هستند؛ اما در زمینه برنامه­ریزی برای کاهش تولید زباله و شرکت در برنامه­های آموزشی تمایل زیادی به مشارکت از خود نشان نمی­دهند. بر این اساس، مشخص می­گردد که اغلب تحقیقات صورت گرفته در ایران، به‌طور مشخص به یکی از ابعاد جامعه­شناختي و یا جغرافیایی توجه داشته و مطالعه­ای که هر دو بعد را توأمان مورد تأکید قرار دهد، به انجام نرسیده است.

در تحقیقات خارجی نیز اگرچه با طیف گسترده­تری از محققان روبرو هستیم، اما باز هم خلأهای مورد اشاره همچنان قابل مشاهده است. در بین دانشمندان خارجی، برخی به دلایل بی­توجهی به مسئله تفکیک اشاره کرده­اند. در میان این تحقیقات، کارهای گیلر و همکاران (1980 و 1982)؛ استوکولس و آلتمن (1989)؛ و شولتز و همکاران (2013) بیش از دیگران برجسته به نظر می­رسند. تعدادی از محققان به موانع دفع مناسب زباله­ها تأکید نموده و ابعاد ساختاری و مدیریتی را مدنظر داشته­اند. در این بخش تحقیقات گرين¹⁰ (2001)؛ كيزر و همکاران (2008) و دفرا¹¹ (2012)، قابل توجه­تر از بقیه هستند. در آخرین گروه هم محققانی قرار دارند که انگيزه­هاي دفع زباله را در کانون توجه داشته و عمدتاً عوامل رواني را مورد تأکید قرار داده­اند. در میان این گروه از محققان کارهای ترگلر و همکاران (2008)؛ اولاينکا¹² و بالوگان¹³ (2011) و ...، شایان ذکرند. سایر محققان داخلی و خارجی که به مسئله زباله­ و زباله­گردی به‌طور کل اشاره داشته­اند، در جدول 2 معرفی شده­اند.

 

جدول 2، مقوله زباله، عدم تفکیک و زباله­گردی در میان محققان داخلی و خارجی

ردیف	محقق	سال	عنوان
1	ظهیرنیا و هادی	1395	مطالعه کیفی دلایل و زمینه­های زباله­گردی در شهر زاهدان
2	افراخته و حجی­پور	1396	اقتصاد زباله­اي در روستاهاي پیراشهري جنوب تهران
3	سالاروند	1396	مردم­نگاری کودکان کارگر مهاجر افغانستانی تهران
4	پروین و همکاران	1397	مهاجرت و زباله­گردی، به­مثابه شيوه نوظهور زیست شهری
5	پروین	1398	آسیب­شناسی پدیده زباله­گردی در شهر تهران
6	کریمی	1398	مطالعه چرخه غیررسمی اقتصادی و اجتماعی جمع­آوری و بازیافت زباله
7	ایثاری و شجاعی زندی	1398	زمینه­ها و فرایندهای شکل­گیری زیست غیررسمی زباله­گردی
8	ایثاری و شجاعی­زند	1399	سیاست­های شهری و زیست غیررسمی زباله­گردی در تهران
9	کهریز	1402	جمع­آوری و مهار زباله­گردها بر حفاظت و کنترل بهداشت محیط در بیماری کرونا شهر کرج از دیدگاه پرسنل کلینیک سیدالشهدا
10	کاستیلو برتیه14	1983	راهکارهای کنترل و مدیریت پسماند
11	فیوردی15	1990	جنبه­های اجتماعی بازیافت زباله جامد در شهرهای آسیایی
12	تیورا16	1994	زباله­گردی در گابورون، بوتسوانا
13	هورن17	2009	بحران اقتصادی جهانی و کارگران غیررسمی
14	نضادیبه و آجارو18	2010	بازیافت زباله غیررسمی و حکمرانی شهری در نیجریه
15	شنک و بلاوو19	2011	بازیافت در اقتصاد غیررسمی شهری آفریقای جنوبی
16	آداما20	2014	به حاشیه راندن و ادغام در اقتصاد غیررسمی
17	شانتورا21	2014	دفع غیراصولی زباله­ها و شیوع بیماری در میان شهروندان
18	دیاس22 و همکاران	2015	یافته­های اکتشافی از اقدام پژوهشی مشارکتی در مقوله مدیریت پسماند
19	هارتمن23	2018	زباله و سیاست‌های مدیریت زباله جامد شهری
20	اوزیتا24 و همکاران	2022	ارزیابی خطرات سلامت و ایمنی در میان زباله­گردان
21	ایتو و ایگانو25	2022	مدیریت دفع پسماندهای شهری و پیامدهای آن
22	گانگ26 و همکاران	2023	تفکیک زباله و حیات ذهنی

 

همان­طور که از ارزیابی مختصر فوق برمی‌آید، تأکید محققان تاکنون بر زمینه­های اجتماعی و فرهنگی مبحث تفکیک و تحویل زباله در سطح خانوار نبوده و عمدتاً شرایط بعد از توليد زباله و به‌خصوص نقش و جایگاه مدیریت شهری را پررنگ دیده­اند؛ بنابراین، این خلأ اساسی احساس می­شود که وقتی بی­توجهی به شهروندی زیست‌محیطی (عدم توجه به بازیافت و تحویل به‌موقع زباله) در قالب رویکردهای اجتماعی و جغرافیایی به‌خصوص بي­نظمي مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد، چه قابلیت­ها و امکاناتی مطرح می­گردد.

مقوله بی­توجهی به شهروندی زیست‌محیطی (در اینجا به‌طور مشخص، عدم تفکیک و تحویل به‌موقع زباله و به‌تبع آن ازدیاد روزافزون زباله­گردی)، از دیدگاه­های مختلفی به‌خصوص جغرافیایی، اقتصادی و زیست‌محیطی مورد توجه بوده است. ازآنجاکه در این تحقیق، مصداق واقعی این مسئولیت­گریزی به‌صورت بی­توجهی به مسئله تفکیک و تحویل به‌موقع زباله و شکل­گیری زباله­گردی مدنظر قرار گرفته ­است، در ابتدا به‌عنوان مثال چند رویکرد مطرح در ارتباط با زباله­گردی تشریح می­شود.

رویکرد اول، سرکوب و برخورد خشن: از این منظر، زباله­گردی فعالیتی غیرقانونی است و پوششی است برای انجام امور خلافی که امنیت و آسایش جامعه را به مخاطره می­اندازد (رودریگز²⁷، 2005؛ مدینا، 2005). در این رویکرد، هیچ پیامد مثبتی برای زباله­گردی و فعالین این حوزه، تصور نمی­شود. گرچه هنوز هم برخی از کشورها، بسیاری از مهاجران و نیروهای کار ساده و فاقد مهارت را در این بخش مشغول به کار کرده­اند (کاسوا و همکاران²⁸، 2002).

رویکرد دوم، بی­توجهی و به حال خود رها کردن: در این رویکرد، اگرچه برخورد خشن و قانونمندی با زباله­گردها مشاهده نمی­شود، اما هیچ نوع حمایت قانونی و رسمی از گروه اخیر به عمل نمی­آید (مدینا، 2005) و عوارض آن را تمام ساکنین شهر متحمل می­شوند.

رویکرد سوم، سیاست استثمارگرایانه و یا تبانی در بدنه رسمی: در این رویکرد، مقامات رسمی اگرچه خود را مخالف مقوله زباله­گردی قلمداد کرده و به‌ظاهر با آن ستیز دارند، اما از منابع حاصل از این روند سود برده و اغلب درآمد هنگفتی از این طریق کسب می­کنند (مدینا، 2005؛ کاستلو برتیر، 2003). 

رویکرد چهارم، سیاست­های حمایتی (مدینا، 2005): برخی از این رویکرد تحت عنوان «سیاست­های تحریک» نام می­برند. ظاهراً این رویکرد، جدیدترین و مترقی­ترین سیاستی است که در پاره­ای از کشورها که مدیریت شهری هوشمندانه­ای را در پیش گرفته­اند، اعمال می­شود. در این رویکرد، دولت اگرچه حداقل دخالت را در زمینه زباله­گردی دارد، اما با تدوین سازوکارهای دقیق قانونی، ضمن سروسامان دادن به فعالیت در این حوزه، مدیریت مواد زائد شهری را با کمترین اشکال انجام داده و ضمن کاهش بار مالی این بخش، تنش­های اجتماعی احتمالی را کنترل می­کند (مدینا، 2005؛ فیوردی، 1990؛ کوینترو²⁹، 1986؛ کاسوا، 2002). ظاهراً این رویکرد به‌قدری اثربخش بوده که بسیاری از نهادهای بین­المللی و از جمله بانک جهانی، از آن حمایت کرده­اند (کوینترو، 1985 و 1986). 

اما شکل نگرفتن شهروندی زیست‌محیطی و به‌تبع آن، عدم تفکیک و تحویل به‌موقع زباله را باید بر اساس نظریه­های رفتاری و كنش­های استراتژیک، مورد مطالعه قرار داد. در این قلمرو، چندین نظریه قابل ذکرند. به‌عنوان نمونه، بخشی از این نظریات به فهم و تبیین رفتار تأکید دارند. این رویکردها به شکل خطی تلاش دارند تا عوامل مؤثر بر کنش افراد را تشریح و تبیین نمایند. از این نقطه نظر، رفتار یا تحت تأثير عوامل دروني (عوامل روان‌شناختی، عقلاني و هزينه-فايده) هستند یا متأثر از عوامل بيروني (زمينه­های اجتماعي-نهادي، هنجارها، ارزش­ها و جهت­گيري­هاي اجتماعي) هستند (غلامرضازاده، 1393: 11). البته برخی نیز این دو را با هم ترکیب نموده و نظریه­های تلفيقي را مطرح کرده­اند که همزمان هر دو قلمرو را برای تبیین رفتار، استفاده می­کنند. بعدها نظریه­های تغيير رفتار جایگاه برجسته­تری یافتند و محققان تلاش کردند فرايند تغيير رفتار را به کمک ارتباط بين متغيرها تشریح نمایند. متغیرهای کانونی در این نظريه­ها، تغيير، ترغیب و يادگيري هستند (دارنتون³⁰، 2008).

در اين بررسی چون مقوله عدم تفکیک مدنظر است، بیشتر از نظريه­هاي دسته اول بهره­گیری شده است. به این منظور، نظريه تلفيقي «ارزش، باور، هنجار»³¹ پاول استرن³² مدنظر قرار گرفت. البته خود این نظریه تحت تأثير نظريه­هاي ارزش­هاي مورد انتظار به‌خصوص نظريه رفتار برنامه‌ریزی‌شده آيزن³³ (1991) و نظريه تلفيقي تري­انديس³⁴ شکل گرفته و تکامل یافته است. مزیت نظریه­های مورد اشاره آن است که در آن­ها هم به عوامل نگرشي-فردی و هم به عوامل اجتماعي- ساختاري توجه شده است (استرن، 2000). در این روند، سه دسته ارزش­، یعنی ارزش­هاي زيستی³⁵،‌ دیگرخواهانه³⁶ و خودخواهانه³⁷ مدنظر است. هر يك از اين موارد با تأثير بر نگرش­ها و هنجارهاي شخصي، رفتارهاي متفاوتي را نسبت به محيط در فرد ايجاد مي­كنند. به‌بیان‌دیگر، ارزش­ها موجب شکل­گيري باورهاي مختلفي نسبت به محيط­زيست شده و در نهايت عمل و یا بی­عملی در حوزه فردی و اجتماعی در قبال محيط­زيست را در پی می­آورند (غلامرضازاده، 1393: 11). پرواضح است که در این روند بایستی به مؤلفه‌هایی چون عوامل نگرشی³⁸، زمینه­های بیرونی³⁹، قابلیت­های فردی و منش­های مرسوم و یا عادات توجه نمود. گروه اول، شامل هنجارها، باورها و ارزش­هایی است که خود دربرگیرنده فروضی در ارتباط با محيط، باورها و هنجارهاي مشخص رفتاري، نگرش­هاي ضد محيط و هزينه- فايده متصور از كنش، هستند. چنانچه عدم تفکیک و تحول به‌موقع زباله را در شمار بي­نظمي اجتماعي قرار دهیم، مقولاتی چون توجه به ­محيط­زيست، باور منفي نسبت به تفکیک و مشارکت در مدیریت پسماند، عدم احساس مسئوليت نسبت به محيط زيست و حس منفي نسبت به تفکیک، مطرح می­شود. در زمینه­های بیرونی باید به تأثيرات بين شخصيتی (مثل ترغيب و مدل‌سازی)، انتظارات اجتماع، تبليغات، قوانين و مقررات مرسوم، زمینه­های قانوني و نهادي ديگر، مشکلات فيزيکي كنش­هاي مشخص، ويژگي­هاي مختلف اجتماعي، جغرافیایی، اقتصادي و سياسي كلان، تأکید ­شود (مهمت اُگلو⁴⁰، 2010). مطابق این نقطه­نظر، هرچه كنترل هنجاري در جامعه بالاتر باشد، رفتار افراد بيشتر هم‌راستا با نظم اجتماعي (حفاظت از محيط­زيست) خواهد بود (علیدادی، 1399: 9). در همین مقوله، به مشکلات فيزيکي و مسئله گمنامي تأکید می­شود. البته نحوه عملکرد دیگران نیز بسیار مهم بوده و به‌طور قطع، بی­توجهی سایرین به مسئله تفکیک يکي از مهم‌ترین عوامل زمينه­اي مؤثر خواهد بود (دیتز و همکاران⁴¹، 2005).

مقوله اساسی بعدی، توانمندی­های فردی است که بیشتر به شناخت و مهارت­هايي اشاره دارد كه براي كنش­هاي مشخصي ضرورت پیدا می­کند. در همین راستا، توانايي­هاي عمومي و منابعي چون سواد، درآمد، پايگاه و قدرت اجتماعي نقش غیرقابل انکاری دارند (غلامرضازاده، 1393: 11). از همین روست که فقدان يا ضعف آگاهي­هاي زيست­محيطي مي­تواند موجب رفتارهاي مخرب زيست­محيطي شود (کولموس و ایجمن⁴²، 2002، 246). آخرین عامل مورد تأکید، منش فردی است که خود شکل متمايزي از متغيرهاي علی تلقی می­شود. به بیان دیگر، برای تغيير رفتار، اغلب نياز به كنار گذاشتن منش­های سنتی و مبتنی بر تکرار و تقلید است (استرن، 2000: 416-418) مثلاً، منش فردی كه مبتني بر رفتار گذشته و به پیروی از نسل­های پیشین است، سبب مي­شود تا رفتار خاصی در برخی از موقعيت­ها به‌طور خود به خودي انجام پذيرد. به‌طوري كه وقتي فرد در موقعيتي مشخص قرار مي­گيرد گاه آن رفتار را ناخودآگاه انجام مي­دهد. در واقع، مي­توان این نوع رفتار را در شمار عادت­ها قرار دارد (تریاندیس⁴³، 1980: 204). منش فردی ناشی از عادت و تقلید در تحقق نيات افراد مؤثر هستند. به‌عنوان مثال، مردم هر روزه ياد مي­گيرند و يا منش خاصی دارند كه آنها را به گونه تقريباً خودكار قادر به انجام وظيفه مي­كند.

حال اگر ابعاد مختلف این نظریات با هم تلفیق شود، نظریه­ای برای تبیین رفتار زیست­محيطي شکل می­گیرد. به این منظور، بایستی هم به عوامل بيروني و هم دروني توجه کرد. چون به‌طور معمول، فرد تحت تأثير توأمان اين عوامل، رفتاري را در حمايت يا مخالف با ارزش­هاي محيطي از خود بروز مي­دهد (غلامرضازاده، 1393: 19). مطابق شرح ارائه شده در فوق، عوامل اصلی مؤثر در عدم تفکیک در قالب پنج عامل نگرشی، زمینه­ای، عوامل منشی و تقلیدی، فضایی-مکانی و توانمندی­های فردی قابل دسته­بندی می­باشند. بر همین اساس، مدل مفهومی تحقیق در شکل 1 ارائه شده است.

 

 

شكل 1،‌ مدل مفهومي تحقيق

 

روش­شناسی

این تحقیق به شیوه توصیفی و تحلیلی به انجام رسید. داده­های مورد نیاز از نمونه­ای به حجم 385 نفر از شهروندان مشهدی گردآوری شد. این نمونه از جمعیت 3600000 هزار نفری شهر مشهد، با استفاده از فرمول کوکران تعیین شد. ابزار گردآوری داده­ها پرسشنامه محقق ساخته بود که روایی آن با استفاده از نظر نخبگان این حوزه (علوم اجتماعی، جغرافیا و مدیریت شهری) و پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ 79/0 تعیین گردید. براي تجزیه‌وتحلیل داده­ها و آزمون فرضيات تحقيق از آزمون همبستگي پيرسون در نرم‌افزار SPSS بهره­برداری به عمل آمد. براي آزمون مدل نظري (رويکرد تلفيقي ارزش، باور و هنجار) و تحليل ارتباط بين متغيرهاي مستقل و وابسته نیز از تحليل مسير از طريق نرم­افزار Amos استفاده شد.

 

یافته­ها

تحلیل اطلاعات دموگرافیکی نمونه مشارکت­کننده در تحقیق نشان داد که اغلب مشارکت­کنندگان از گروه مردان (79 درصد) و بیشتر در گروه سنی 45-32 سال (63 درصد) بودند. 69 درصد شرکت­کنندگان در زمان انجام تحقیق متأهل بوده و 21 درصد به دلیل طلاق و یا مرگ همسر، به‌تنهایی زندگی می­کردند. سایر افراد نیز هنوز ازدواج نکرده بودند. از نظر سواد نیز افراد همگی باسواد بوده و تحصیلات 53 درصد آنها بالاتر از فوق دیپلم و بقیه در حد دیپلم و پایین­تر بود. بنا به اظهار خود شرکت­کنندگان اغلب آنها (66 درصد) به لحاظ درآمدی در گروه متوسط قرار داشته و افرادی که خود را در گروه بالا و پایین تصور می­کردند به ترتیب 13 و 21 درصد بودند. ازنظر شرکت­کنندگان در این بررسی، حدود 41 درصد آنها به‌طور مرتب نسبت به تفکیک و تحویل به‌موقع زباله خود اقدام کرده و سایرین یا اصلاً به این کار مبادرت نمی­کردند و یا در صورت انجام به شکل موردی دست به اقدام می­زدند و به همین دلیل در گروه مسئولیت­گریزها قرار گرفتند. نتایج آزمون­های انجام شده در ارتباط با همبستگی بین متغیرهای مستقل و عدم تفکیک در جدول 2، ارائه شده است.

 

جدول 2، رابطه بین متغیرهای مستقل و مقوله عدم تفکیک

شرح	ضریب همبستگی	وضعیت معنا­داری
نگرش منفی نسبت به بی­نظمی	24/0-	003/0
اعتقاد به برتری انسان	36/0	002/0
ضعف آگاهی و شناخت	26/0	003/0
نظارت­های جمعی	37/-	003/0
مسئولیت­گریزی	36/	002/0
وقت­گیر بودن تفکیک	39/0	002/0
منش فردی مبتنی بر عادت	58/0	000/0
مساکن ویلایی	51/0	000/0
ضعف امکانات و زیرساختها	19/0	004/0
حاشیه­نشینی	11/0	005/0

 

نتایج آنالیزهای آماری نشان داد که بين متغيرهاي مستقل تحقيق و عدم تفکیک پسماندهای قابل بازیافت، همبستگی وجود دارد (جدول 2). مطابق اطلاعات ارائه شده، بين دو متغير نگرش منفی نسبت به بی­نظمی و نظارت­های جمعی و عدم تفکیک زباله، رابطه معني­دار و معکوسی وجود دارد. به این معنا که هر چه فرد نسبت به بی­نظمی و آثار منفی آن تأکید بیشتری داشته باشد، به امر تفکیک زباله در منزل توجه بیشتری داشته و از ترکیب زباله­های خشک و تر دوری می­جوید. علاوه بر آن، هر چه نظارت جمعی در سطح خانواده و اجتماع بیشتر باشد، تمایل به عدم تفکیک کمتر می­شود. در مقابل اعتقاد به برتری انسان و ضعف آگاهی و شناخت از نقش محیط­زیست در زندگی، به تشدید عدم تفکیک منجر شده و فرد در رعایت دستورالعمل­های مرتبط با این حوزه، بی­توجه­تر خواهد بود. درواقع، دو متغیر مسئولیت­گریزی و اعتقاد به برتری انسان (با ضریب 36/0)، تأثیر یکسانی بر عدم تفکیک داشته­اند. اگرچه منش فردی و انسان­باوری نقش زیادی در مسئله عدم تفکیک داشته و تا حدودی با مبانی نظری هماهنگ است، اما ارتباط سکونت در واحدهای ویلایی و عدم تفکیک تا حد زیادی عجیب به نظر می­رسد. ظاهراً دلیل این امر آن است که آپارتمان­نشینی تا حدودی فرد را از گمنامی خارج کرده و تحت نظارت قرار می­دهد؛ اما سکونت در مساکن ویلایی چنین تنگناهایی برای انسان به وجود نمی­آورد. به همین دلیل، عدم تفکیک در این گروه بیشتر از ساکنین آپارتمان­ها و مجموعه­های مسکونی است. یافته اساسی دیگر آنکه عوامل فضایی و جدایی­گزینی نیز عدم تفکیک را تشدید می­کند؛ اما به لحاظ ضریب محاسبه شده و سطح معناداری، شدت این رابطه خیلی بالا ارزیابی نمی­شود. در حقیقت، درست است که میزان تفکیک در مناطق حاشیه­ای و فقیر­نشین بیش از محلات توسعه­یافته­تر است، اما عوامل دیگر، این توجه را کم­رنگ می­سازد. به‌بیان‌دیگر، این واقعیت مطرح است که حاشیه­نشیان به دلیل فقر و نیاز مادی، سعی دارند که هیچ ماده ارزشمندی را دور نریخته و به طریقی از آن استفاده نمایند، اما رهاسازی زباله­ها در خیابان و فضاهای شهری در مناطق فقیرنشین بیش از سایر محلات است. شرایطی که برخی، آن را به نارضایتی بیشتر ساکنین این بخش، نسبت داده­اند (صابری­فر، 1400: 15). در واقع، شهروندان در چنین مناطقی پیوندهایی از نوع عادت­واره مقاومت شکل می­دهند و همین امر به بی­توجهی به محیط زیست، جرم و مناسک تحقیر، هزل­گویی و دیوارنویسی در سرتاسر بدنه شهر منجر    می­شود (باندز، 1395: 391). عامل دیگر به مشاهده رفتار سایرین و آنچه از آن تحت عنوان پرامینگ یاد می­کنند، مربوط است. به هر حال این شرایط نشانگر آن است که در تحقیقات این حوزه، توجه به رویکردهای فضایی و جغرافیایی نیز اهمیت دارد که تاکنون به آن توجه چندانی نشده است.

با توجه به اینکه نظریه مبنایی مورد استفاده در این بررسی، هم به ويژگي­هاي فردي و هم به شرايط و زمينه­های ساختاري- هنجاري تأکید داشت، براي آزمون مدل نظري- مفهومي آزمون تبیین رابطه بين شاخص­هاي چهارگانه مورد اشاره، در دستور کار قرار گرفت و مدل نهایی بر اساس عوامل اصلی و مؤثر در شکل 2 ارائه گردید.

 

شكل 2،‌ روابط بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته در مدل مسیر

مطابق اطلاعات جدول 2، ضريب تعيين متغيرهاي مؤثر (49/0) محاسبه گردید. مطابق همین اطلاعات، متغير (منش فردی و نگرش منفی نسبت به بی­نظمی، نظارت­های جمعی، اعتقاد به برتری انسان که به معنای بی­توجهی به سایر موجودات و همچنین محیط­زیست است) مستقیماً بر متغير وابسته تأثير دارند. در این میان، بيشترين تأثير مربوط به متغير منش فردی (بتای معادل 48/0) محاسبه شده است. همان‌طور که از مدل نهایی مشخص می­گردد، ارزيابي منفي نسبت به رهاسازی زباله تأثير معکوسی بر عدم تفکیک دارد. متغيرهاي ديگر داراي تأثيري غيرمستقيم بر این روند هستند. نکته مهم در تأثيرات غيرمستقيم، تأثير و رابطه اكثر آنها بر متغير منش فردی است. بدين معنی که این متغیرها موجب شکل­گيري عادت به عدم تفکیک ‌شده، در نهايت رهاسازی و عدم تفکیک را در افراد نهادينه مي­كنند.

آماره­هاي برازش بيانگر قابل قبول بودن روابط بين متغيرهاي وارد شده به مدل است. شاخص­هاي برازش مطلق كه مبتني بر تفاوت دو ماتريس بوده، در دامنه قابل قبول قرارگرفته­اند. به بیان دقیق­تر، آماره كاي اسکوئر معني­دار نيست و شاخص نيکوئي برازش (96/0) و نيکوئي برازش اصلاح شده (93/0) در دامنه قابل پذیرش واقع شده­اند. علاوه بر آن، شاخص­هاي برازش تطبيقي از جمله شاخص برازش هنجار شده (94/0) و شاخص برازش تطبيقي (96/0) در حد قابل قبولی قرار گرفته­اند. آماره ريشه دوم ميانگين مربعات خطاي برآورد (05/0) نیز نشانگر آن است که برازش مدل در محدوده قابل قبول است.

مطابق جدول 3، بيشترين تأثير مستقيم مربوط به متغير منش فردی (بتای 42/0) است. در بین تأثیرات غير­مستقيم متغير نظارت جمعی (37/0-) در بالاترین سطح و متغيرهاي ضعف آگاهی و شناخت و دسترسی به امکانات مربوط به جمع­آوری و دفع زباله (05/0) در پایین­ترین جایگاه قرار دارند.

جدول 3، اثرات مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیرهای مستقل بر عدم تفکیک زباله

شرح	تأثیر مستقیم	تأثیر غیرمستقیم	اثر کل
نگرش منفی نسبت به بی­نظمی	38/0-	-	38/0-
اعتقاد به برتری انسان	19/0	-	19/0
ضعف آگاهی و شناخت	0	05/0	05/0
نظارت­های جمعی	18/0-	19/0-	37/0-
مسئولیت­گریزی	-	05/0	05/0
وقت­گیر بودن تفکیک	-	11/0	11/0
منش فردی مبتنی بر عادت	42/0	09/0-	41/0
مساکن ویلایی	7/0	22/0	29/0
ضعف امکانات و زیرساخت‌ها	-	06/0	06/0
حاشیه­نشینی	-	15/0	15/0

 

بحث و نتیجه­گیری

چنانچه زباله­های تولید شده توسط شهروندان به نحو مناسبی تفکیک شده و به‌موقع به عوامل شهرداری مسئول در همین ارتباط تحویل گردد، نه‌تنها محیط­ زیست آلوده    نمی­شود، بلکه یکی از مهم‌ترین معضلات شهرهای کنونی یعنی زباله­گردی هم‌معنا پیدا نمی­کند. به بیان دقیق­تر، بی­توجهی به وظایف و مسئولیت­هایی که هر شهروند دارد، بر اساس تناقض عقل جمعی، در نهایت به نابودی اجتماع و زندگی جمعی منجر شده و یا هزینه­های زندگی در کنار یکدیگر را به‌شدت افزایش می­دهد. با چنین نگرشی، عدم تفکیک و رهاسازی بدون برنامه زباله­ها در فضاهاي شهري و عمومي را باید نشانه مشخصی از مسئوليت­گريزي و بي­نظمي اجتماعي تلقی کرد. به همین دلیل، ضروری است که عوامل مؤثر بر این شرایط مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد. همان‌طور که بیان شد، در اين تحقيق از یک نظريه تلفيقي (ارزش، باور و هنجار) استفاده شد. حسن این نظریه نسبت به دیدگاه­های قبلی آن است که در آن‌هم بر ساختارها و هنجارهاي اجتماعي و هم بر عوامل نگرشي- فردي افراد تأكيد شده است. در این نظريه، نگرش فرد بر رفتار اثرگذار است. در این معنا، نگرش شامل ارزش­ها و باورهاي زیست‌محیطی است. همراستا با سایر تحقیقات به‌عمل‌آمده در این حوزه، یافته­های بررسی حاضر نیز نشان داد که بين نگرش زيست­محيطي (ارزيابي منفي از بی­نظمی، اعتقاد به برتری انسان و مسئوليت­گریزی)، با عدم تفکیک رابطه معناداري برقرار است. این نتیجه با یافته­های قبلی به­دست آمده در همین حوزه هماهنگ است (شولتز و همکاران، 2008: 2013). در واقع، رفتارهاي محيط­زيستي ممکن است به‌خوبی از ارزش­هايي كه نفع شخصي را تعالي   مي­بخشند، برخيزند. در بحث ارزش‌ها، تعادل بين ارزش­هاي دروني و بيروني           محيط­زيست­گرايانه فرد، نقش مهم­تري در رفتار فرد ايفا مي­كنند (غلامرضازاده، 1393: 11). ارزش­هايي چون احترام به ديگران، ميل به مراقبت از محيط­زيست يا فضاهاي خاص و احساس مالکيت مانع از رفتارهاي ضد محيط­گرایانه مي­گردند (دیویس و همکاران⁴⁴، 2002؛ الویینکا و بالوگون⁴⁵، 2011). ضعف هنجاري نیز در این روند جایگاه ویژه­ای دارد. شاید به همین دلیل است که رابطه عدم تفکیک زباله با هر يک از اين متغيرها معنادار بوده است. این یافته با نتایج کار ترگلر و همکاران (2008) که نشان دادند هنجارهاي اجتماعي نقش به سزايي در بهبود رفتارهاي تفکیک دارند، هماهنگ است. اولاينکا و بالوگان (2011) نیز نشان دادند که كنترل، مانع رفتارهای غیراصولی در این حوزه می­شود. در همین رابطه، بایستی به گمنامي و ضعف امکانات دفع زباله­های شهری، به‌عنوان عوامل زمينه­اي اشاره نمود. توانايي­هاي شخصي (مثلاً دانش و         آگاهي­هاي زیست‌محیطی) و منش فردی هم با عدم تفکیک رابطه معنا­دار داشتند. در واقع، افراد در مکان­هايي كه به لحاظ هويتي ناشناخته بوده و به‌طور مشخص از آن­ها فردزدایی شده است، راحت­تر با مقوله عدم تفکیک و تحویل به‌موقع زباله به عوامل شهرداری و به‌طورکلی عدم تفکیک، کنار می­آیند. همراستا با تحقیقات فیروزجائیان و غلامرضازاده (1395)، در این تحقیق نیز مشخص گردید که متغیرهایی چون نگرش زیست‌محیطی ضعیف، کنترل اجتماعی، ارزیابی منفی نسبت به زباله­پراکنی، عدم احساس مسئولیت، احساس منفی نسبت به زباله و فقدان زیرساخت­های مربوط به جمع­آوری و دفع زباله، با مشارکت در امر مدیریت پسماند و جلوگیری از آلودگی محیط رابطه دارند.

تحليل­های چند متغيره نشان داد كه تمامی متغيرهاي وارد شده به مدل 49 درصد تغييرات متغير وابسته یعنی عدم تفکیک زباله را تبیین می­کنند. البته بيشترین تأثير مستقيم مربوط به متغير منش فردی و ارزيابي منفي از رهاسازی زباله بود. تأثيرات كلی منش فردی که می­توان از آن با عنوان عادت و همچنین گمنامي در عدم تفکیک یاد کرد، مثبت ارزیابی شده است؛ ولی كنترل اجتماعي، ارزيابي منفي و ارزش­هاي زيست­محيطي نقش معکوسی داشته­اند. مطابق نتایج این بررسی، اگر آموزش­های زیست‌محیطی با توجه به شرایط اجتماعی و فضایی ارائه گردد، بخش زیادی از مشکلات مربوط به عدم تفکیک و زباله­گردی ناشی از آن، مرتفع خواهد شد.

همانند اغلب تحقیقات به‌عمل‌آمده در این حوزه، این بررسی تنگناهای مختلفی داشت که تلاش شد تا این کمبودها خللی در صحت و دقت نتایج ایجاد نکند. با این وجود، افزایش تعداد نمونه، توزیع فضایی نمونه­ها در بخش­های بیشتری از شهر و استفاده از نقطه­نظرات مدیران و مسئولین حوزه مدیریت پسماند، می­توانست به استحکام و     تعمیم­پذیری بیشتر نتایج بیانجامد. به همین دلیل، پیشنهاد می­گردد در تحقیقات بعدی این مشکل به نحوی مرتفع گردد که این تنگناها به حداقل ممکن کاهش پیدا نماید. علاوه بر آن، تاکنون بیشترین تأکید محققان و پژوهشگران این حوزه بر ابعاد روان‌شناختی و جامعه­شناسی مقوله تفکیک و شرایط بیرون از خانواده بوده است؛ از همین رو، توصیه می­گردد که در بررسی­های آتی، مؤلفه‌های فضایی بیشتری مدنظر قرار گیرد تا نقش و جایگاه این عوامل در شکل­گیری شهروندی زیست‌محیطی بیش‌ازپیش آشکار گردد.

 

منابع

-       احمدی، سیروس و کهن­سال خوب، احسان (1401). تبیین جامعه­شناختی عوامل مؤثر بر بازیافت زباله با استفاده از نظریه­ی رفتار برنامه‌ریزی شده (مطالعه موردی: شهروندان شهر آبادان در سال 1400). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، (12) 44، صص. 28-1.

-       افراخته، حسن و حجی­پور، محمد (1396). اقتصاد زباله­اي در روستاهاي پیراشهري جنوب تهران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی. (6) 4، صص. 72-47.

-       اكبرزاده، عباس؛ طلا، حسین؛ منشوري، محمد و بشيري، سعید (1388). بررسي وضعيت مديريت پسماندهاي روستاهاي شهرستان تهران. دوازدهمين همايش ملي بهداشت محيط ايران. دانشگاه علوم پزشکي شهيد بهشتي. تهران. صص. 81-65.

-       آبادي، احمداله (1379). بررسي كمّي و كيفي زبالة شهري در شهر سبزوار. مجله دانشکده علوم پزشکي و خدمات بهداشتي، درماني سبزوار. (7) 3، صص. 97-92.

-       آراسته، مجتبی؛ شهات، سینا و سهيلي­پرور، صادق (1389). ارزيابي ميزان رضايت از سيستم جمع­آوري مکانيزه زباله و مشاركت شهروندان در طرح تفکيک از مبدأ (نمونه موردي: محله یوسف‌آباد). مجموعه مقالات پنجمين همايش ملي مديريت پسماند. سازمان شهرداري و دهداري­هاي كشور. مشهد. صص. 157-143.

-       باندز، مایکل (1395). نظریه اجتماعی شهری. ترجمه صدیق سروستانی. موسسه چاپ و انتشارات. تهران.

-       پروین، ستار (1398). آسیب­شناسی پدیده زباله­گردی در شهر تهران. طرح پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران. تهران.

-       پروین، ستار؛ مراد، علیرضا؛ دنیایی، ام­کلثوم و داودی، مریم (1397). مهاجرت و زباله­گردی، به­مثابه شيوه نوظهور زیست شهری. دوفصلنامه مطالعات جمعیتی. (4) 1. صص. 228-199.

-       پيرصاحب، مقداد؛ خدادادي، تارخ؛ شرفي، کیومرث و ويسي، عطاالله (1389). بررسي ميزان آگاهي و نگرش مردم شهر ايلام نسبت به بازيافت مواد زائد جامد. پنجمين همايش ملي مديريت پسماند. سازمان شهرداری‌ها و دهیاری­های کشور، سازمان محیط زیست. مشهد. صص. 191-172.

-       دهقانی، م؛ دهقانی­فرد، عماد؛ اعظم، کمال؛ عسگری، علیرضا و بانشی، محمدمهدی (1388). بررسی کمی و کیفی پتانسیل بازیافت پسماندهای جامد شهری تهران. فصلنامه دانش و تندرستی. (4) 1. صص. 44-40.

-       رابينگتن، ارل و مارتين، واینبرگ (1382). رويکردهاي نظري هفتگانه در بررسي مسائل اجتماعي. ترجمه رحمت‌الله صديق سروستاني. انتشارات دانشگاه تهران. تهران.

-       رضایی، حسین (1395). نظریه «پنجره شکسته» و بازخوانیِ برخی حکایت­ها و ضرب­المثل­ها در ادبیات فارسی. جامعه پژوهی فرهنگی. (7) 22. صص. 101-81.

-       ززولی، محمدعلی و علا، علیرضا (1399). ارزیابی اقتصادی بازیافت پسماندهای جامد بر اساس مطالعه موردی در شهرستان‌های جویبار و قائم­شهر. پژوهش در بهداشت محیط. (6) 3. صص. 284-275.

-       زیاری، کرامت­اله، آروین، محمود و بزرافکن، شهرام (1397). بررسی تأثیر سرمایه­ی اجتماعی بر تحقق شهر سالم (مطالعه‌ی موردی: بندر ماهشهر). مجله جامعه­شناسی شهری. (8) 29. صص. 170-138.

-       سالاروند، سپیده (1396). مردم­نگاری کودکان کارگر مهاجر افغانستانی تهران. پایان­نامه کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی. منتشر نشده، دانشگاه علم و فرهنگ.

-       صابری­فر، رستم و شکرگزار عباسی، علی (1398). ارزیابی فنی، اقتصادی، زیست‌محیطی تولید برق از زباله‌های جامد شهری: مطالعه موردی مشهد. فصلنامه پژوهش­های سیاست­گذاری و برنامه­ریزی انرژی. (5) 1. صص. 169-195.

-       صابری­فر، رستم. (1400). بررسی اثر احساس محرومیت بر بهزیستی اجتماعی در بافت‌های ناکارآمد شهری (نمونه موردی شهر مشهد). مطالعات جامعه­شناختی شهری، (11) 38. صص. 98-72.

-       صالحي، صادق و خوش­فر، غلامرضا (1392). بررسي نگرش زنان نسبت به بازيافت زباله­هاي خانگي در مازندران. برنامه­ريزي رفاه و توسعة اجتماعي. (5) 15. صص. 241-200.

-       صفايي، محمدتقی؛ حسيني، مجید و منصوري، قدرت­اله (1386). بررسي كمي و كيفي زباله شهر آباده و ارزيابي آن بر محيط زيست جايگاه دفن زباله شهر آباده. دهمين همايش ملي بهداشت. همدان. صص. 390-372

-       ظهیرنیا، مصطفی و هادی، سیما (1395). مطالعه کیفی دلایل و زمینه­های زباله­گردی در شهر زاهدان، جامعه­پژوهي فرهنگي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي. (7) 3. صص. 67-43.

-       عزیزی موصولو، احمد و تراهی، رقیه (1399). بررسی میزان آگاهی و مشارکت همگانی در زمینه تفکیک زباله از مبدأ شهرستان بهبهان. صنایع چوب و کاغذ ایران. (11) 2. صص. 279-269.

-       علوی­مقدم، محمدرضا و دلبری، اعظم (1388). ارزیابی ميزان آگاهي دانشجويان مقطع كارشناسي از موضوع مديريت مواد زائد جامد در محيط زيست. نشريه فناوري آموزش. (3) 4. صص. 313-309.

-       علیدادی، ندا (1399). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی مسئولانه (مورد مطالعه: شهروندان شهر شوش). پایان­نامه کارشناسی ارشد جامعه­شناسی. منتشر نشده. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی. اهواز.

-       عليدادي، حسین؛ نقي­زاده، علی و دادپور، عبدالرسول (1386). بررسي كميت و كيفيت زباله توليدي شهر خواف در سال 1385. دهمين همايش ملي بهداشت. دانشگاه علوم پزشکي همدان. صص. 189-173.

-       عمادزاده، محمدکاظم؛ غلامی، سعید و پیرعلی، وحید (1391). بررسي عوامل مؤثر بر رفتار بازيافتي و مشاركت شهروندان در برنامه­هاي بازيافتي (مطالعه موردي: روستاي ياسه چاي). دومين كنفرانس ملي برنامه­ريزي و مديريت محيط­زيست. دانشگاه تهران، دانشکده محيط زيست. صص. 27-26.

-       غلامرضا­زاده، فاطمه (1393). تبیین جامعه‌شناختی رفتار زباله­پراکنی در بین شهروندان (مطالعه موردی: گردشگران استان مازندران). پایان­نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی. منتشر نشده. دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.

-       فیروزجائیان، علی­اصغر و غلامرضازاده، فاطمه (1395). تحلیل عوامل مؤثر بر بی‏نظمی اجتماعی (با تأکید بر رفتار زباله­پراکنی). جامعه­شناسی کاربردی. (27) 1. صص. 112-95.

-       کریمی، خالد (1398). مطالعات چرخه غیررسمی اقتصادی و اجتماعی جمع­آوری و بازیافت زباله در شهر تهران، مورد مطالعه، منطقه 18 شهرداری تهران. طرح پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران. تهران.

-       مصطفی­پور، کامبیز و خدابخش، عباس (1399). طراحی و تبیین الگوی اثربخشی سرمایه اجتماعی بر بازیافت زباله (مورد مطالعه: شهروندان شهر تهران). مطالعات جامعه­شناختی شهری. (27) 2. صص. 418-395.

-       ملازاده، نسترن (1390). روش­هاي جلب مشاركت مردم و بخش خصوصي در آموزش زیست‌محیطی و ارائه راهکارهای ظرفیت­سازی. پنجمین همایش ملی و نمايشگاه تخصصي مهندسي محيط زيست. دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران. صص. 173-156.

-       Adama, O. (2014). Marginalisation and integration within the informal urban economy: The case of child waste pickers in Kaduna, Nigeria. International Development Planning Review. 36(2), 155-180.

-       Ajzen, I. (1991). The Theory of Planned Behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes. 50(2),179–211.

-       Arafat, H.A. Al-Kathhib, I.A. Daoud, R, Shwahneh, H. (2007). Influence of Socio-Economic Factors on Street Litter Generation in the Middle East: Effects of Education Level, Age, and Type of Residence. Waste Manag. Resour. 25, 363–370.

-       Castillo Berthier, H. (2003). Garbage, work and society. Resources, Conservation and Recycling. 39(3), 193-210.

-       Cointreau, S. (1985). Recycling form Municipal Refuse: a state-of-the-art review and annotated bibliography Integrated Resource Recovery. World Bank Technical Paper. Washington D.C.

-       Cointreau, S. (1986). Environmental Management of urban solid wastes in developing countries—a project guide. The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank. Washington D.C.

-       Darnton, A. (2008). Reference Report: An overview of behaviour change models and their uses. Centre for Sustainable Development University of Westminster. London.

-       Davies, J, Foxall, G.R, Pallister, J. (2002). Beyond the Intention–Behavior Mythology. an Integrated Model of Recycling. Marketing Theory. 2, 29-113.

-       Defra, A. (2012). Litter- Organizing a cleanup. Keep Britain Tidy. Available online: http:www.encams.org.

-       Dias, S, Ogando, A. (2015). Rethinking gender and waste: exploratory findings from participatory action research in Brazil. Work organisation, labour & globalization. 9(2), 51-63.

-       Dietz, T, Fitzgerald, A, Shwam, R. (2005). Environmental Values. Annual Review Environmental Research, 30, 335-372.

-       Furedy, C. (1990). Social aspects of solid waste recovery in Asian cities. Urban Studies Working Paper - York University. Toronto.

-       Geller, E. S, Brasted, W, Mann, M. (1980). Waste Receptacle Designs and Interventions for Litter Control. Journal of Environmental Systems. 9, 145-160.

-       Geller, E. S, Winett, R. A, Everett, P. B. (1982). Preserving the environment: New strategies for behavior change. Pergamon. Elmsford, NY.

-       Gong, Y, Li, Y, Sun, Y. (2023). Waste sorting behaviors promote subjective well-being: A perspective of the self-nature association. Waste Management. 159, 249-255.

-       Green, C.A. (2001). The effect of prior litter on sewing class students` clean-up behavior. http://www.clearinghouse.missouriwestern.edu/de fault.asp. Curled from the Internet on 14th Dec, 2007.

-       Hartmann, C. (2018). Waste picker livelihoods and inclusive neoliberal municipal solid waste management policies: The case of the La Chureca garbage dump site in Managua, Nicaragua. Waste Management. 71, 565-577. https://doi.org/10.1016/j.wasman.2017.10.008.

-       Horn, E. (2009). Synthesis Report: No Cushion to Fall Back On the global economic crisis and informal workers. Ertyan. Dehli.

-       Ito, H, Igano, C. (2022). Boon or bane? Examining the impact of the Payatas sanitary landfill closure on former scavengers in the Philippines. Journal of Urban Affairs. 2, 11-23. https://doi.org/10.1080/07352166.2022.2074854

-       Kaseva, M.E, Mbuligwe, S.E, Kassenga, G. (2002). Recycling inorganic domestic solid wastes: results from a pilot study in Dar es Salaam City, Tanzânia. Resources, Conservation and Recycling. 35, 243-257.

-       Kayhanian, M, Stran Stokols, D, Altman, I. (1987). Handbook of Environmental Psychology. John Wiley. NY.

-       Keenan, M. (1996). The A, B, C of Litter Control. Irish Journal of Psychology. 17(4), 327–339.

-       Keizer, K, Lindenberg, S, Steg, L. (2008). The Spreading of Disorder. Science. 322, 1681-1685.

-       Kollmuss, A, Agyeman, J. (2002). Mind the Gap: Why do People Act Environmentally and What Are the Barriers to Proenvironmental Behavior? Environmental Education Research. 8(3), 239-260.

-       Medina, M. (2005). Waste Picker Cooperatives in Developing Countries, WIEGO/ Cornell/SEWA Conference on Membership-Based Organizations of the Poor, Abarti. Ahmedabad.

-       Mehmetoglu, M. (2010). Factors Influencing the Willingness to Behave Environmentally Friendly at Home and Holiday Settings. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism. 10(4), 430-447.

-       Nzeadibe, T. C, Ajaero, C. K. (2010). Informal Waste Recycling and Urban Governance in Nigeria: Some Experiences and Policy Implications. Nova Science Publishers, Inc. New York.

-       Oluyinka, O, Balogun, S.K. (2011). PsychoSociocultural Analysis of Attitude Towards Littering in a Nigerian Urban City. Ethiopian Journal of Environmental Studies and Management. 4(1), 68-80.

-       Osita, N, Douglass, P, Stanley, E. (2022). Assessment of Health and Safety Risk Among Waste Scavengers in Enugu State, Nigeria. Asian Research Journal of Arts & Social Sciences. 16(2), 23-37. 10.9734/arjass/2022/v16i230281

-       Rodriguez, C. (2005). À procura de alternativas econômicas em tempos de globalização: o caso das cooperativas de recicladores de lixo na Colômbia. Capitalista. Porto, Portugal.

-       Schantora, A. (2014). Prevalence of work-related rhinoconjunctivitis and respiratory symptoms among domestic waste collectors. Advances in Experimental Medicine and Biology. 834, 53-61.

-       Schenck, R, Blaauw Schenck, R. (2011). The Work and Lives of Street Waste Pickers in Pretoria-A Case Study of Recycling in South Africa's Urban Informal Economy. Urban Forum. 30, 411-430.

-       Schultz, P. W, Tabanico, J, Rendn, T. (2008). Normative beliefs as agents of influence: Basic processes and real‐world applications.In R. Prislin & W. Crano (Eds.). Attitudes and attitude change (pp. 385‐409). Psychology Press. New York.

-       Schultz, P.W., Bator, R.J., Large, L.B., Bruni, C.M., Tabanico, J.J. (2013). Littering in Context: Personal Andenvironment Predictors of Littering Behavior. Environment and Behavior. 45(1), 35–59.

-       Stern, P. (2000). Towards a Coherent Theory of Environmentally Significant Behaviour. Journal of Social Issues. 56(3), 407-424.

-       Stokols, D., Altman, I. (1987). Handbook of Environmental Psychology, Vols.1– 2. John Wiley. NY.

-       Tevera, D. S.(1994). Dump scavenging in Gaborone, Botswana: anachronism or refuge occupation of the poor? Geografiska Annaler Series B, Human Geography. 76 (1), 21-32.

-       Triandis, H.C. (1980). Values, attitudes and interpersonal behavior. In H. Howe and M. Page (Eds.). Nebraska Symposium on Motivation. 27, 195-209.

 

COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

 

---

[1] . دانشیار گروه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، ایران             [e-mail]

تاریخ وصول 27/7/1402                                                                         تاریخ پذیرش 23/10/1402

[2] . Social order

[3] . Social disorder

[4] . Environmental citizenship

[5] 4. Geller & et al

[6] . Stokols & Altman

[7] . Keenan 

[8] . Schultz & et al 

[9] . Keizer & et al

[10] . Green

[11] . Defra

[12] . Oluyinka

[13] . Balogun

[14] . Castillo Berthier

[15] . Furedy

[16] . Tevera

[17] . Horn

[18] . Nzeadibe. & Ajaero

[19] . Schenck and Blaauw

[20] . Adama

[21] . Schantora

[22] . Dias

[23] . Hartmann

[24] . Osita

[25] . Ito & Igano

[26] . Gong

[27] . Rodriguez

[28]  Kaseva et al 

[29]  Cointreau

[30] . Darnton 

[31] . Value-belief-norm

[32] . Paul stern

[33] . Ajzen

[34] . Triandis

[35] . Biospheric values

[36] . Altruistic

[37] . Egoistic

[38] . Attitude factors

[39] . Contextual

[40] . Mehmetoglu 

[41] . Dietz et al 

[42] . Kollmuss & Agyeman 

[43]  Triandis 

[44]  Davies & et al 

[45]  Oluyinka & Balogun 

---