سیر تطورات تاریخی نسخ با تکیه بر مطالعه موردی نسخ از منظر فخررازی و علامه طباطبایی

الموضوعات :

رضا بنی اسدی ¹

1 - استادیار گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد

تاريخ الإرسال : 21 السبت , ذو الحجة, 1439 تاريخ التأكيد : 11 الثلاثاء , محرم, 1436 تاريخ الإصدار : 04 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1439

الکلمات المفتاحية: علامه طباطبایی, نسخ, اقسام نسخ, اقسام منسوخ, فخررازی,

ملخص المقالة :

مسأله نسخ به عنوان یکی از مسائل مهم در حوزه علوم قرآنی از زمان های بسیار دور مورد توجه مفسران فریقین بوده است. از نیمه قرن دوم تا کنون، نگارش هایی خواه مستقل و خواه در ضمن مطالب دیگر در زمینه ناسخ و منسوخ وجود داشته است. نوع نگاه مفسران به این مساله مبتنی بر ملاک ها، شرائط و اقسامی است که برای آن قائل هستند. پذیرش هر یک از ملاک ها و پذیرش هر نوع شرطی، آثار خاصی در تفسیر قرآن پژوهان به جای خواهد گذاشت. این پژوهش به بررسی تطبیقی میان دیدگاه علامه طباطبایی از مفسّران برجسته شیعی و امام فخر رازی از مفسّران برجسته اهل سنت و اشعری مسلک، پیرامون پدیده نسخ پرداخته و نقاط اشتراک و اختلاف این دو مفسّر بزرگ را در مساله نسخ و ریز موضوعات آن بیان نموده است. آن چه مسلّم است، این دو مفسّر از نظر اصل تحقق نسخ در قرآن، اختلافی با یکدیگر ندارند، بلکه اختلاف ایشان در دامنه نسخ و اقسام آن می باشد که در این میان، برخی از این اختلافات مبنایی و برخی دیگر بنایی است.

المصادر:

قرآن کریم

نهج البلاغه، صبحی صالح

ابن القیم الجوزیة، محمد، البدائع فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة ، چ: دوم، 1427/2006.

ابن حسین موسوى، شریف مرتضى على ، الآیات الناسخة و المنسوخة، بیروت: موسسة البلاغ، چاپ اوّل، 1421ق.

ابن سلام الهروى، ‏ابو عبید القاسم، الناسخ و المنسوخ فی القرآن‏، ریاض، ‏ مکتبه الرشد، بی­تا.

ابن طاووس، على بن موسى، فتح الأبواب بین ذوی الألباب و بین ربّ الأرباب فی الاستخارات، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ: اول، 1409 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت:دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چ سوم، 1414 ق

ابن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، بی­تا.

ابو زهره ، محمد ، معجزه بزرگ پژوهشى در علوم قرآنى، محمود ذبیحى، مشهد: آستان قدس، چ: دوم، 1379.

اقبال، ابراهیم، فرهنگ نامه علوم قرآن، تهران، موسسه انتشارات امیر کبیر، 1385.

اندلسى، ابن عطیه، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه‏،1422 ق‏.

اوسى، على رمضان، روش علامه طباطبایى در تفسیر المیزان، سازمان تبلیغات اسلامی. تهران:  شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ: اول، 1381.

ایازى ، سید محمد على ، قرآن اثرى جاویدان، رشت: کتاب مبین، چاپ اوّل، 1381.

آلوسى سید محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، بیروت‏: دارالکتب العلمیه‏، چ: اول‏، 1415 ق‏.

آمدى، سیف الدین، أبکار الأفکار فی أصول الدین، قاهره: دار الکتب، 1423ق.

بروجردى، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة ، تهران،  انتشارات فرهنگ سبز،  چاپ: اول، 1386 ش.

تهرانى‌، شیخ آقا بزرگ، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم ، اسماعیلیان - تهران‌، کتابخانه اسلامیه ، 1408 ه.ق

جعفریان، رسول، افسانه تحریف قرآن، محمود شریفى، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل،  چاپ: اوّل، 1382.

جمعة، على ، النسخ عند الأصولیین، القاهرة، نهضة مصر، چاپ: اوّل، 2005.

حاجی اکبری، فاطمه، بررسی تطبیقی مبانی تفسیری شیخ طوسی و فخر رازی و تاثیر آن در موضوع نسخ، دوفصلنامه علمی  پژوهشی پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن /شماره ششم /بهار و تابستان 1394 /صص2- 7

حمدان اللوح ، عبد السلام ، النسخ فی القرآن الکریم بین الإقرار والإنکار، * قسم التفسیر وعلوم القرآن - کلیة أصول الدین - الجامعة الإسلامیة – غزة – فلسطین. (دانلود از سایت شخصی نویسنده، تاریخ درج 17 مارس 2010،0http://site.iugaza.edu.ps

الحنطور، محمود محمد، النسخ عند الفخر الرازی، القاهرة: مکتبة الاداب، چ اوّل‌، بی‌تا.

خرازى، سید محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چ: چهارم، 1417ق.

خضیرى، محمد، تفسیر التابعین، ریاض،  دار الوطن، چ: اوّل، 1420/1999.

خوئى، سید ابو القاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى، بى تا.

داودى، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بى‏تا.

راغب اصفهانی، حسین، المفردات القرآن، بیروت: دارالقلم، 1412.

الزرعى(ابن القیم الجوزیة)، محمد، البدائع فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة، چ: دوم، 1427ق.

زرقانى، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربى ، بى‏تا.

زرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة، چاپ:اوّل، 1410ق.

سدوسى، قتادة بن دعامة، مقدمه حاتم صالح الضامن، کتاب الناسخ و المنسوخ فی کتاب الله تعالى(نصوص محققة)، بغداد، وزاره التعلیم العالى - جامعة بغداد، 1411/1991.

سیوطى، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربى، چاپ: دوم، 1421ق.

سیوطى، جلال الدین، طبقات المفسرین، بیروت، دار الکتب العلمیة، بى‏تا.

شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، قم، جامعه مدرسین ، چاپ: اول، 1362ش.

شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید چاپ: اول، 1413ق.

صبحى صالح، مباحث فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضى، چ پنجم، 1372.

طالقانى، سید عبد الوهاب، علوم قرآن و فهرست منابع، قم، دارالقرآن الکریم، 1361.

طاهرى خرم آبادى سید حسن ، عدم تحریف قرآن، قم: بوستان کتاب قم، چاپ: اوّل، 1385.

طباطبایى، سید محمد حسین، تفسیر البیان فى الموافقة بین الحدیث و القرآن، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، چ: اول، بی تا.

طباطبایى، سید محمد حسین‏، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، چ: پنجم، ‏1417ق.

طباطبایى، محمد حسین، اعجاز قرآن، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء ، چ: اول، 1362.

طباطبایى، محمد حسین، حاشیة الکفایة، قم:، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، چ: اول،بی­تا.

طباطبایى، محمد حسین، رساله لب اللباب به ضمیمه مصاحبات علامه سید محمد حسین طباطبائى (طبع جدید)، قم: موسسه بوستان کتاب، چ: اول، 1389.

طباطبایى، محمد حسین، قرآن در اسلام، قم: موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چ سوم، 1388.

طباطبایى، محمد حسین، مهر تابان (طبع جدید)، مشهد مقدس، نور ملکوت قرآن، چ: هشتم، بی­تا.

طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضى، چ: اول، 1403 ق.

طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، بی تا.

طوسى، محمد، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، - قم،  ط – الحدیثة، مکتبة المحقق الطباطبائی چاپ: اول، 1420 ق.

عاملى، سید جعفر مرتضى، حقایقى مهم پیرامون قرآن کریم،ترجمه سید حسن اسلامى، قم: دفترانتشارت اسلامى، چ: سوم، 1377.

علامه عسکرى، سید مرتضى، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران: مجمع العلمى الاسلامى، چاپ: دوم، 1416ق.

علوى، محمد بن على ، المناقب، الکتاب العتیق، قم، دلیل ما، چاپ: اول، 1428 ق.

فانى اصفهانى، سید على علامه ، آراء حول القرآن، بیروت: دار الهادى، چاپ: اوّل، 1411ق.

فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب‏، بیروت‏: دار احیاء التراث العربی،‏ 1420 ق‏.

فخررازی، محمدبن عمر، المحصول، موسسه الرساله، چ سوم، 1418 ق.

قرشى بنابى، على‏اکبر، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ 6، 1371 ه.ش.

قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، چاپ: سوم، 1404ق.

مجلسى، محمد، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ: دوم، 1403 ق.

محمد صالح، عبد القادر ، التفسیر و المفسرون فی العصر الحدیث، بیروت، دار المعرفة، چاپ: اوّل، 1424/2003.

معرفت، محمد هادى، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ: دوم، 1415ق.

مولایى نیا همدانى، عزت الله، نسخ در قرآن(نقد نظریه انکار نسخ در قرآن)، تهران: نشر رایزن، چاپ: اوّل، 1378.

مهدوى راد، محمد على، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتى در تفسیر پژوهى، تهران، هستى نما ، چاپ: اوّل، 1382.

میر داماد، محمد باقر، نبراس الضیاء، قم-تهران: هجرت و میراث مکتوب، چاپ: اول، 1374.

نجارزادگان(محمدى)، فتح الله، تحریف ناپذیرى قرآن، تهران، مشعر،چاپ: اوّل، 1384.

نجاشی، احمد، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین قم، چاپ: ششم، 1365

نجمى، محمد صادق و هاشم هریسى، شناخت قرآن، قم: اسوه، چاپ: دوم، بى‏تا.

نحاس، ابو جعفر محمد، کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، بیروت، موسسة الکتب الثقافیه، چاپ: دوم، بى‏تا.

نقى پور فر، ولى الله، پژوهشى پیرامون تدبر در قرآن، تهران:  اسوه، چاپ: چهارم، 1381.

نکونام، جعفر، پژوهشى در مصحف امام على، رشت، کتاب مبین، چاپ: اوّل، 1382.

نکونام، جعفر، در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، تهران، نشر هستى نما ، چاپ: اوّل، 1380.

نیشابورى نظام الدین حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏، بیروت‏: دار الکتب العلمیه‏، 1416 ق‏

هاشمى خویى، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة و تکملة منهاج البراعة، تهران: مکتبة الإسلامیة، چ چهارم، 1400 ق