آیینهای ذکر در روایات اسلامی و جایگاه و کارکرد اجتماعی آنها
الموضوعات :الکلمات المفتاحية: شیطان, اوقات فراغت, سبک زندگی اسلامی, تاریخ انگارۀ ذکر, ذکر مصیبت, مجلس ذکر, کارکرد ذکر, سرگرمی,
ملخص المقالة :
از جملۀ رایج‌ترین آداب دینی در میان مسلمانان، که در روایات بسیاری از آن سخن رفته، ذکر گفتن است. گذشته از آن که بر پایۀ قرآن کریم و روایات اسلامی، عباداتی مهم در فرهنگ اسلامی از قبیل نماز مصداق بارز ذکر خدا تلقی می‌شود، مسلمانان در زندگی روزانۀ خود نیز، به شیوه‌های مختلفی ذکر می‌گویند. آنها گاه مجالس وعظ و گردهم‌آییهای دینی خود را نیز مجلس ذکر، مجلس ذکر اهل بیت (ع)، یا مجلس ذکر مصیبت می‌شناسانند. در این مطالعه با مروری بر شواهد بازمانده از رواج شیوه‌های مختلف ذکر، آیینهای ذکر بازشناسی می‌شوند؛ همچنان که کوشش خواهد شد با تکیه بر شواهد تاریخی، کارکرد و همچنین پیامدهای نظری رواج آنها نیز کاویده شود. هدف آن است که از خلال چنین مطالعه‌ای مؤلفه‌های بنیادین مفهوم ذکر در فرهنگ اسلامی را بهتر بشناسیم؛ همچنان که بناست با این مطالعه دریابیم کدام کارکردهای آشکار و نهان این آیین سبب شده است شیوه‌های مختلف ذکر این قدر از رواج گسترده در فرهنگ اسلامی برخوردار باشند. چنین مطالعه‌ای می‌تواند کمک بکند که مفهوم اصطلاح ذکر در گسترۀ وسیعی از روایات اسلامی بهتر شناخته شود؛ همچنان که بر پایۀ آن خواهیم توانست میان معنای این اصطلاح در ادوار مختلف فرهنگ اسلامی تمییز دهیم و بدین سان از آن همچون ابزاری مفهومی برای تاریخ گزاری روایات اسلامی بهره جوییم.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن ابی‌حاتم، عبد الرحمن بن محمد، التفسیر، به کوشش اسعد محمد طیب، صیدا، المکتبة العصریه؛
2ـ ابن ابی‌دنیا، عبدالله بن محمد، حسن الظن بالله، به کوشش مخلص محمد، ریاض، دار طیبه، 1408ق/ 1988م؛
3ـ همو، الشکر لله، به کوشش یاسین محمد سواس و عبدالقادر ارنؤوط، دار ابن کثیر، 1407ق/ 1987م؛
4ـ همو، الهم و الحزن، به کوشش مجدی فتحی سید، قاهره، دار السلام، 1412ق/ 199م؛
5ـ ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، به کوشش سعید لحام، بیروت، دار الفکر، 1409ق/ 1989م؛
6ـ ابن ابی‌عاصم، احمد بن عمرو، المذکر و التذکیر و الذکر، به کوشش خالد بن قاسم ردادی، ریاض، دار المنار، 1413ق؛
7ـ ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، به کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، بیروت، المکتبة العلمیه، 1399ق/ 1979م؛
8ـ ابن بابویه، علی بن حسین، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة الامام المهدی (ع)، 1404ق؛
9ـ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1403ق/ 1362ش؛
10ـ همو، فقیه من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین؛
11ـ ابن جعد، علی، المسند، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، مؤسسة نادر، 1410ق/ 1990م؛
12ـ ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، زاد المسیر، به کوشش محمد بن عبدالرحمان عبدالله، بیروت، دار الفکر، 1407ق/ 1987م؛
13ـ همو، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیه، 1386ق/ 1966م؛
14ـ ابن حاج، محمد بن محمد، المدخل، دار التراث؛
15ـ ابن حبان، محمد، الصحیح، به کوشش م. فلایشهمر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1959م؛
16ـ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، بیروت، دار المعرفه؛
17ـ ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمان، الفتاوی، به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر، بیروت، مکتبة العلوم و الحکم، 1407ق؛
18ـ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، ادب المجالسه، به کوشش سمیر حلبی، دار الصحابة للتراث، 1409ق/ 1989م؛
19ـ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
20ـ ابن ماجه، محمد بن یزید، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار الفکر؛
21ـ ابن وضاح، محمد، البدع، به کوشش عمرو عبدالمنعم سلیم، قاهره/ جده، مکتبة ابن تیمیه/ مکتبة العلم، 1416ق؛
22ـ ابوداوود سجستانی، سلیمان بن اشعث، السنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دار الفکر؛
23ـ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء، بیروت، دار الکتاب العربی؛
24ـ ابویعلی موصلی، احمد بن علی، المسند، به کوشش حسین سلیم اسد، دمشق، دار المأمون للتراث، 1404ق/ 1984م؛
25ـ احمد بن حنبل، المسند، بیروت، دار صادر؛
26ـ الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار المفید، 1414ق/ 1993م؛
27ـ بخاری، محمد بن اسماعیل، الادب المفرد، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1406ق/ 986م؛
28ـ همو، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، 1398ق/ 1978م؛
29ـ همو، الصحیح، استانبول، دار الطباعة العامره، 1315ق؛
30ـ همو، خلق افعال العباد، بیروت، مؤسسة الرساله، 1404ق/ 1984م؛
31ـ ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویه، قم، جامعۀ مدرسین؛
32ـ ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعۀ مدرسین، 1406ق؛
33ـ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1370ق/ 1330ش؛
34ـ بزار، احمد بن عمر، المسند، به کوشش محفوظ الرحمان زین الله، بیروت/ مدینه، مؤسسة علوم القرآن/ مکتبة العلوم و الحکم، 1409ق؛
35ـ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، به کوشش محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
36ـ همو، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛
37ـ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، به کوشش خالد عک و مروان سوار، بیروت، دار المعرفه، 1407ق/ 1987م؛
38ـ بیهقی، احمد بن حسین، اثبات عذاب القبر، به کوشش شرف محمود، عمان، دار الفرقان، 1413ق/ 1993م؛
39ـ همو، السنن الکبری، حیدرآباد دکن، 1355ق؛
40ـ ترمذی، محمد بن عیسی، السنن، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، 1403ق/ 1983م؛
41ـ تفسیر الاحلام، منتسب به ابن سیرین، قاهره، مطبعة المصطفی البابی الحلبی، 1359ق/ 1940م؛
42ـ تفسیر عسکری، منسوب به امام حسن عسکری (ع)، قم، مدرسة الامام المهدی (ع)، 1409ق؛
43ـ ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، التفسیر، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق؛
44ـ جعفر حضرمی، اصل، ضمن الاصول الستة عشر، قم، دار الشبستری، 1405ق/ 1363ش؛
45ـ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق/ 1993م؛
46ـ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تاریخ نیشابور، قطعۀ بازمانده ضمن ج 1 الانساب سمعانی (نک: همین مآخذ، سمعانی)؛
47ـ همو، المستدرک، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق/ 1990م؛
48ـ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق/ 1997م؛
49ـ خمیس، محمد بن عبدالرحمان، الذکر الجماعی بین الاتباع و الابتداع، ریاض/ منصوره، دار الفضیله/ دار الهدی النبوی، 1425ق/ 2004م؛
50ـ خیام، عمر بن ابراهیم، رباعیات، به کوشش صادق هدایت، تهران، امیر کبیر، 1353ش؛
51ـ سخنان منظوم منسوب به ابوسعید ابوالخیر، به کوشش سعید نفیسی، تهران، سنایی، 1370ش؛
52ـ دارمی، عبدالله بن عبدالرحمان، السنن، دمشق، 1349ق؛
53ـ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، دار الکتاب العربی، 1407ق/ 1987م؛
54ـ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413ق؛
55ـ راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407ق؛
56ـ زجاج، ابراهیم بن سری، معانی القرآن و اعرابه، به کوشش عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت، عالم الکتب، 1408ق/ 1988م؛
57ـ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملائین، 1410ق؛
58ـ سلمی، محمد بن حسین، التفسیر، به کوشش سید عمران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق/ 2001م؛
59ـ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، دار الجنان، 1408ق/ 1988م؛
60ـ سمعانی، منصور بن محمد، التفسیر، به کوشش یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض، دار الوطن، 1418ق/ 1997م؛
61ـ سید مرتضی، علی بن طاهر، الرسائل، به کوشش احمد حسینی، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق؛
62ـ شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، دار المعرفة، 1393ق؛
63ـ شهید ثانی، زین الدین بن علی، روض الجنان، چاپ سنگی، افست قم، آل البیت؛
64ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، 1414ق؛
65ـ همو، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1383ق/ 1964م؛
66ـ همو، الخلاف، قم، جامعۀ مدرسین، 1407ق؛
67ـ طبرانی، سلیمان بن احمد، الدعاء، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق؛
68ـ همو، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404ق/ 1983م؛
69ـ همو، مسند الشامیین، به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت، مؤسسة الرساله، 1405ق/ 1984م؛
70ـ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، اعلمی، 1415ق/ 1995م؛
71ـ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، منشورات الشریف الرضی، 1392ق/ 1972م؛
72ـ طبری، محمد بن جریر، التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1415ق/ 1995م؛
73ـ طحاوی، محمد بن احمد، شرح معانی الآثار، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق/ 1996م؛
74ـ طیالسی، سلیمان بن داوود، المسند، به کوشش ابوالحسن و عبدالملک محمد شریف الدین فللی، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف النظامیه، 1321ق؛
75ـ عبد بن حمید، المسند، به کوشش صبحی سامرائی و محمود محمد خلیل صعیدی، قاهره، مکتبة السنة، 1408ق/ 1988م؛
76ـ عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، افست تهران، انتشارات اسلامی، 1374ش؛
77ـ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، آل البیت، 1414ق؛
78ـ همو، نهایة الاحکام، به کوشش مهدی رجائی، قم، اسماعیلیان، 1410ق؛
79ـ عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، دار احیاء التراث العربی؛
80ـ فتال نیشابوری، محمد بن علی، روضة الواعظین، قم، شریف رضی؛
81ـ فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛
82ـ قاضی عیاض، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، بیروت، دار الفکر، 1409ق/ 1988م؛
83ـ قاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق/ 1963م؛
84ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1363ش؛
85ـ مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م؛
86ـ محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، تهران، مؤسسۀ بعثت، 1402ـ1410ق؛
87ـ محمد تقی اصفهانی، مکیال المکارم، به کوشش علی عاشور، بیروت، اعلمی، 1421ق؛
88ـ مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق/ 2003م؛
89ـ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، به کوشش محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق/ 1999م؛
90ـ مناوی، محمد عبدالرئوف، فیض القدیر، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق/ 1994م؛
91ـ نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، جامعۀ مدرسین؛
92ـ نحاس، احمد بن محمد، معانی القرآن، به کوشش محمد علی صابونی، مکه، جامعة ام القری، 1409ق؛
93ـ نسفی، عبدالله بن احمد، التفسیر، به کوشش مروان محمد شعار، بیروت، دار النفائس، 2005م؛
94ـ نووی، یحیی بن شرف، الاذکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق/ 1994م؛
95ـ همو، التبیان فی آداب حملة القرآن، به کوشش محمد حجار، بیروت، دار ابن حزم، 1414ق؛
96ـ همو، روضة الطالبین، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
97ـ همو، المجموع، بیروت، دار الفکر؛
98ـ نهج البلاغه، به کوشش محمد عبده، افست قم، جامعۀ مدرسین، 1417ق؛
99ـ واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، به کوشش حسین حسینی بیرجندی، قم، دار الحدیث، 1376ق؛
100ـ یاقوت حموی، البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1399ق/ 1979م؛
101ـ یعقوبی، احمد بن اسحاق، التاریخ، بیروت، دار صادر؛
Chittick, William, “Dhikr,” Encyclopedia of Religion & Ethics, ed. Mircea Eliade, vol. IV, New York, Macmillan, 1987.
